1
2
Wstęp
Przeglądając fora internetowe sprzedawców, w szczególności
sprzedawców Allegro, można natknąć się na wątki, w których skarżą
się oni na nieuczciwe zachowanie konkurencji polegające na
bezprawnym kopiowaniu opisów produktów i ich zdjęć.
Szukają oni pomocy wśród bardziej doświadczonych kolegów i
koleżanek. Udzielane przez nich odpowiedzi są różne – niektórzy
zalecają, o ile to możliwe, podmienienie na serwerze zdjęcia na
skandaliczne i ośmieszające, niektórzy dzwonią do konkurencji i
straszą wystawieniem faktury albo nawet sądem. Jeszcze inni uważają,
że sądy nie pomogą, bo za długo to trwa i nie ma szans na wygraną.
Nieliczni wskazują na przepisy ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83). Trzeba się
zastanowić czy jest ona jedynym orężem do walki z nieuczciwymi
konkurentami. Uważamy, że nie.
W niniejszym poradniku postaramy się kompleksowo wyjaśnić
większość możliwości, które posiada przedsiębiorca, aby skutecznie
ochronić się przed bezprawnym kopiowaniem jego zdjęć i opisów
produktów.
Poradnik został przygotowany we współpracy z serwisem
3
Spis treści
Czym jest utwór w przypadku zdjęcia produktu? .................................................... 5
Kto ma prawa do utworu? Dlaczego oznaczenie zdjęcia jest takie ważne? ............ 7
Ochrona praw autorskich – jakie możliwości daje ustawa o prawie autorskim? .. 10
Roszczenia w przypadku autorskich praw osobistych ........................................... 12
Roszczenia w przypadku autorskich praw majątkowych ....................................... 12
Jak obliczyć odszkodowanie za naruszenie praw autorskich? ............................... 13
Trzykrotność wynagrodzenia niezgodna z Konstytucją! ........................................ 15
Inne możliwe roszczenia wynikające z ochrony praw autorskich.......................... 16
Kodeks cywilny i odpowiedzialność na zasadach ogólnych ...................................... 18
Możliwe roszczenia z ustawy o ochronie baz danych ............................................ 23
Możliwe roszczenia z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji .................... 26
Ochrona z ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną .................................... 28
Ochrona z ustawy - Prawo własności przemysłowej ................................................. 30
4
Zdjęcie i opis produktu jak utwór, czyli możliwości
ochrony naszych praw wynikające z ustawy o
prawie autorskim i prawach pokrewnych
Zaczniemy od analizy ustawy, która najczęściej pojawiała się w radach
sprzedawców na forach. Kluczowym zagadnieniem tej ustawy jest
utwór.
Ustawodawca definiuje utwór jako każdy przejaw działalności twórczej
o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci,
niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
Ponadto podaje przykłady. Zgodnie z nimi, utwory to te dzieła, które
są w szczególności wyrażone słowem, symbolami matematycznymi,
znakami
graficznymi
(literackie,
publicystyczne,
naukowe,
kartograficzne oraz programy komputerowe), jak również utwory
plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego,
architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
muzyczne i słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne,
choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne (w tym filmowe).
Musimy udowodnić, że mamy utwór!
Warte podkreślenia jest to, że ochrona utworu przysługuje twórcy
niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.
5
Jednakże należy pamiętać, że w doktrynie i w orzecznictwie wskazuje
się, że ciężar wykazania znaczących właściwości utworu spoczywa na
podmiocie dochodzącym ochrony. Oznacza to zatem, że dochodzący
ochrony na podstawie prawa autorskiego powinien wykazać sam fakt
istnienia utworu (zarówno będącego przedmiotem ochrony, jak i – jeśli
jest to zgodne z podniesionym zarzutem – dzieła naruszycielskiego) oraz
jego walory twórcze (zob. np. wyrok SA w Warszawie z dnia 25 czerwca
2012 r., I ACa 1083/11).
Wydaje się, że właśnie z tego powodu niektórzy twierdzą, że nie ma
sensu udawać się do sądu. Mimo, iż to my jesteśmy autorami zdjęć i
opisów, to problemem może być wykazanie, że stanowią one utwór w
rozumieniu prawa autorskiego. Nie zrażajmy się jednak – poniżej
przedstawimy szersze wyjaśnienia, które z pewnością pozwolą lepiej
ocenić, czy mamy do czynienia z utworem.
Czym jest utwór w przypadku zdjęcia produktu?
Sąd Najwyższy scharakteryzował utwór jako kreacyjny, subiektywnie
nowy, oryginalny wytwór intelektu, wywołany niepowtarzalną
6
osobowością twórcy, który – wykonany przez kogoś innego –
wyglądałby inaczej (wyrok SN z dnia 5 lipca 2002 r., III CKN 1096/00)
1
.
Warto dodać, że nad cechami fotografii, które są niezbędne dla
nadania jej cechy utworu (a tym samym ochrony wynikającej z
omawianej ustawy) pochylił się Sąd Najwyższy.
Właśnie w przytoczonym wyroku stwierdził on, że przyjmuje się, że za
„twórczość” w rozumieniu art. 1 ust. 1 Pr. aut. można uznać w
dziedzinie fotografii artystycznej świadomy wybór momentu
fotografowania, punktu widzenia, kompozycji obrazu (kadrowania),
oświetlenia, ustalenia głębi, ostrości i perspektywy, zastosowania
efektów specjalnych oraz zabiegi zmierzające do nadania fotografii
określonego charakteru, elementy te bowiem nadają fotografii
indywidualne piętno, konieczne dla uznania istnienia utworu w
rozumieniu Prawa autorskiego.
Powyższe wytyczne pomogą nam ocenić czy mamy do czynienia z
utworem, czy też nie. Pamiętajmy jednak, że ocena danego zdjęcia czy
opisu pod kątem uznania go za utwór jest dość mocno subiektywna.
Dlatego, nawet jeżeli któreś elementy w naszym przypadku nie mają
zastosowania, to nie musimy się zrażać. Mimo wszystko możliwe jest
uznanie w takim wypadku, że mamy do czynienia z utworem.
1
Flisak D., Komentarz do art.1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w: Prawo autorskie i prawa
pokrewne. Komentarz., Bukowski M., Flisak D., Okoń Z., Podrecki P., Raglewski J., Stanisławska-Kloc S., Targosz
T., LEX, 2015
7
Kto ma prawa do utworu? Dlaczego oznaczenie
zdjęcia jest takie ważne?
Sąd Okręgowy w Kaliszu badając sprawę wykorzystania fotografii jako
elementu zaproszenia na imprezę kulturalną organizowaną przez
Bibliotekę Publiczną Miasta i Gminy P. z siedzibą w P. zwrócił uwagę na
jeszcze jedna kwestię
2
. Mowa tutaj o autorstwie utworu – to również
musimy wykazać.
Wskazał on na wynikające z art. 8 ust. 2 ustawy o prawach autorskich
i prawach pokrewnych domniemania ułatwiającego identyfikację
twórcy utworu. Zgodnie z tym przepisem, domniemywa się, że twórcą
jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na
egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej
wiadomości
w
jakikolwiek
inny
sposób
w
związku
z
rozpowszechnianiem
utworu.
Sąd
podkreślił,
że
powyższe
domniemanie odnosi się wyłącznie do konkretnego utworu, który
został w odpowiedni sposób oznaczony lub z rozpowszechnianiem
którego związano nazwisko twórcy. W przypadku utworu
rozpowszechnionego bez oznaczenia jego autora osoba powołująca
się na domniemanie swojego autorstwa musi wykazać swoje
autorstwo. Domniemanie autorstwa może być dowodzone przy
wykorzystaniu wszelkich dopuszczalnych środków dowodowych (por.
komentarz do art. 8 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
aut. D. Flisaka [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. pod
red. nauk. D. Flisaka, Lex 2015).
Przekładając powyższe rozważania na ustalenia poczynione w sprawie
należy stwierdzić, że powódka nie wykazała, iż zdjęcie zamieszone na
zaproszeniu pozwanej jest jej autorstwa.
2
Wyrok Sądu Okręgowego w Kaliszu I Wydział Cywilny z dnia 11 marca 2015 r., Sygn. akt I C 1813/14
8
Dalej Sąd stwierdził, że sam fakt umieszczenia fotografii na stronie
internetowej nie świadczy o posiadanych prawach autorskich.
Doświadczenie życiowe wskazuje, że każdy posiadacz strony
internetowej może umieścić na niej zdjęcia dowolnej treści, niezależnie
od przysługujących mu praw.
Warto zapamiętać kolejną tezę wygłoszoną w tej sprawie. Otóż Sąd
podkreślił, że jeżeli powódka świadomie wykorzystuje brak
jednoznacznej i wyraźnej informacji o swoim autorstwie utworów
fotograficznych zamieszczonych w Internecie, które nie są
dostatecznie zabezpieczone technicznie przed rozpowszechnianiem
bez jej wiedzy i zgody, co można oceniać w kategorii nadużycia prawa
podmiotowego z art. 5 k.c. Skoro bowiem powódka zdecydowała się
na upublicznianie fotografii jej autorstwa bez opisania każdorazowo
każdego zdjęcia swoim imieniem i nazwiskiem, czyli anonimowo, to
powinna chociażby dołożyć należytej staranności w zabezpieczeniu
tych zdjęć przed niekontrolowanym powielaniem.
Dlatego tak ważne jest określenie autora danego zdjęcia, które może
przybrać formę znaku wodnego zamieszczanego na zdjęciach albo
odpowiednia informacjach w metadanych Exif.
Należy jednak pamiętać, że zabezpieczenia zdjęcia tym sposobem jest
z jednej strony bardzo eleganckie, ale z drugiej bardzo nieskuteczne.
Istnieje możliwość zmiany informacji. Wydaje się, że w przypadku zdjęć
produktowych najlepszym rozwiązaniem pozostaje wspomniany już,
9
tzw. digital watermark, czyli znak wodny. Należy jednak pamiętać,
żeby nie zasłaniał on ważnych elementów sprzedawanego towaru.
Czy opis produktu może być utworem?
Większy problem powstaje w przypadku opisów produktu.
Należy pamiętać o wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 1932
roku (sygn. K 1092/32) stwierdził, że kolekcja afiszów lub ogłoszeń,
katalogi, rozkłady kolejowe, książki kucharskie, wzory, formularze –
mogą być przedmiotem prawa autorskiego, jeżeli ich forma
opracowania, układ lub wyjaśnienia mają charakter samodzielny i
indywidualny; jest to ochrona tzw. zewnętrznej oryginalności. SN
podkreślił w nim cechę oryginalności utwory.
Zastanowić się trzeba nad możliwością przypisania tej cechy opisom
produktów. Czym więc jest ta oryginalność? Sądy enigmatycznie
twierdzą, że przesłanka określana mianem „oryginalności”
zrealizowana jest wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór
intelektu (zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 07.11.2007 r., I ACa 800/07,
wyrok SO we Wrocławiu z dnia 10.05.2013 r., I C 1879 / 12) oraz badają
tę przesłankę w każdym rozpatrywanym przypadku.
Należy jednak stwierdzić, że pojawił się pogląd wśród prawników, że
zazwyczaj opisy produktów nie będą utworami.
Zawsze jednak należy zwracać uwagę na tzw. twórczą część opisu,
czyli układ tekstu i kolejność opisu poszczególnych elementów
10
produktu, które mogą sprawić, że opis produktu będzie można
zakwalifikować jako utwór.
3
Ochrona praw autorskich – jakie możliwości daje
ustawa o prawie autorskim?
Omówmy teraz możliwe żądania autora. Przed tym jednak należy
przedstawić ustawowy podział na autorskie prawa osobiste i autorskie
prawa majątkowe – oczywiście w dużym skrócie i uproszczeniu.
Podmiotem praw osobistych może być tylko twórca (współtwórcy) –
osoba fizyczna (osoby fizyczne), która osobiście stworzyła utwór.
4
Zgodnie z omawianą ustawą, jeżeli nie przewiduje ona inaczej,
autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i
niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w
szczególności prawo do:
autorstwa utworu,
3
Zalewski T., Prawo autorskie w praktyce sklepu internetowego,
http://proseedmag.pl/artykuly/prawo-
autorskie-w-praktyce-sklepu-internetowego
4
Stanisławska-Kloc S., Komentarz do art.16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w: Prawo
autorskie i prawa pokrewne. Komentarz., Bukowski M., Flisak D., Okoń Z., Podrecki P., Raglewski J.,
Stanisławska-Kloc S., Targosz T., LEX, 2015
11
oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do
udostępniania go anonimowo,
nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego
wykorzystania,
decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Ochrona autorskich praw majątkowych polega na tym, że jeżeli ustawa
nie ustanowi wyjątku, to twórcy przysługuje wyłączne prawo do
korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach
eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Warto dodać, że co do zasady autorskie prawa majątkowe gasną z
upływem lat siedemdziesięciu m.in. od śmierci twórcy. Upraszczając,
dlatego właśnie np. dzieciom autora bestsellerowej powieści
przysługiwać będzie wspominane wynagrodzenie. Po 70 latach
utwory przechodzą do tzw. domeny publicznej czyli do zbioru
utworów, do których dostęp nie jest w żaden sposób kontrolowany,
czy ograniczany na podstawie jakichkolwiek praw własności, np. w
2012 roku do tego zbioru weszły utwory Tadeusza Boya - Żeleńskiego,
James’a Joyce’a, czy Ignacego Jana Paderewskiego.
Powyższe rozróżnienie było konieczne, ponieważ ustawa przyznaje
autorom różne żądania w zależności od rodzaju naruszonego prawa
autorskiego.
12
Roszczenia w przypadku autorskich praw
osobistych
Zgodnie z art. 78 ust. 1 omawianej ustawy twórca, którego autorskie
prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać
zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może
także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła
czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby
złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli
naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią
sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub - na
żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę
pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
Roszczenia w przypadku autorskich praw
majątkowych
W przypadku autorskich praw majątkowych uprawniony (jak wyżej
wskazano, np. po śmierci twórcy, jego dzieciom), na podstawie art. 79
omawianej ustawy, którego autorskie prawa majątkowe zostały
naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
1. zaniechania naruszania,
2. usunięcia skutków naruszenia;
3. naprawienia wyrządzonej szkody:
a. na zasadach ogólnych (a więc zgodnie z zasadami Kodeksu
Cywilnego) albo
b. poprzez
zapłatę
sumy
pieniężnej
w
wysokości
odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy
13
naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego
wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby
należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na
korzystanie z utworu;
4. wydania uzyskanych korzyści.
Z powyższych roszczeń trzy pierwsze wydają się najbardziej oczywiste.
W przypadku naprawienia szkody z pomocą przychodzi nam możliwość
żądania zryczałtowanej opłaty – w wysokości dwukrotności lub nawet
trzykrotności wynagrodzenia.
Jak obliczyć odszkodowanie za naruszenie praw
autorskich?
W tym momencie należałoby wskazać w jaki sposób obliczyć ww.
odszkodowanie.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 lutego 2012 roku, sygn. V CSK 56/11
wskazał na pogląd wyrażany w orzecznictwie, zgodnie z którym
stosownym wynagrodzeniem jest takie wynagrodzenie, jakie
otrzymałby autor, gdyby osoba, która naruszyła jego autorskie prawa
majątkowe, zawarła z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie
dokonanego naruszenia. (por. wyrok Sądu Apelacyjnego we
14
Wrocławiu z dnia 23 marca 2008 roku I ACa 456/08 OSAW
2008/4/112/, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2006 roku
II CSK 245, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 listopada
2005 roku I ACa 1155).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 października 2011 roku /patrz: sygn.
akt IV CSK 133/11 wyjaśnił, że przewidziane w art. 79 ust. 1 pkt. 3 lit. b
ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych odszkodowanie z
tytułu zawinionego naruszenia autorskich praw majątkowych nie
zależy
od
wykazania
wysokości
poniesionego
uszczerbku.
Odpowiedzialność przewidziana we wskazanym przepisie jest
odpowiedzialnością deliktową z tytułu bezprawnego (bez podstawy
ustawowej lub umownej) wkroczenia w cudze prawo wyłączne.
Roszczenie
o
zapłatę
trzykrotnej
wartości
stosownego
wynagrodzenia może zostać uwzględnione po stwierdzeniu winy
naruszyciela. Przepis nie wymaga natomiast wykazania wysokości
poniesionego uszczerbku, gdyż przewiduje odszkodowanie ryczałtowe,
ustalone na podstawie zobiektywizowanego miernika szkody.
W jednej ze spraw, w której Sąd Apelacyjny w Łodzi orzekał na
podstawie tego przepisu wskazał, że stosowne wynagrodzenie w
rozumieniu omawianego przepisu, to takie wynagrodzenie, jakie
otrzymałby autor, gdyby osoba, która naruszyła jego prawa
majątkowe, zawarła z nim umowę o korzystanie z utworu. W tej
sprawie powód (fotograf) wskazał na cennik swego przedsiębiorstwa i
na to, jakie otrzymałby wynagrodzenie, gdyby pozwana, która
naruszyła autorskie prawa majątkowe, zawarła z nim umowę
obejmującą wykorzystanie spornej fotografii, a strona pozwana nie
zakwestionowała skutecznie wysokości cen w nim ujętych. W
konsekwencji oddalił on apelację oraz potwierdził, że kwota określona
w cenniku jest dobrą podstawą do naliczenia odszkodowania.
5
5
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 30 października 2014 r., I ACa 933/14
15
Sąd Apelacyjny w Krakowie rozpatrywał sprawę, w której z kolei, Sąd
Okręgowy powołał w tym celu biegłego. Wydaje się, że w przypadku
naruszenia praw autorskich w sklepie internetowym, w związku z
brakiem określonego cennika, konieczna okazać może się właśnie
opinia biegłego.
Trzykrotność wynagrodzenia jest niezgodna z
Konstytucją!
Należy podkreślić, że przepis ten sprawia wiele problemów. Dlatego
Sąd Najwyższy skierował pytanie prejudycjalne do Trybunału
Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
Niedawno nad tym przepisem pochylił się również Trybunał
Konstytucyjny. Uznał, że w zakresie, w jakim uprawniony, którego
autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby,
która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez
zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej – w przypadku
gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego
wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne
tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu,
jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z
art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
16
Z niecierpliwością czekamy na uzasadnienie tego wyroku. W tym
miejscu przedstawimy jedynie przepisy Konstytucji, które były dla
Trybunału podstawą do wyrokowania.
W art. 64. Konstytucji RP zawarto prawo do własności oraz prawo do
dziedziczenia (art. 64 ust. 1. Każdy ma prawo do własności, innych
praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. 2. Własność, inne prawa
majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich
ochronie prawnej.)
Zgodnie z art. 31. ust.3. Konstytucji ograniczenia w zakresie
korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane
tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym
państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla
ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i
praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i
praw. Kolejnym wzorcem konstytucyjnym był art. 2. Który stanowi, że
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym,
urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej z którego
Trybunał wielokrotnie wywodził inne bardziej szczegółowe zasady.
Obiecujemy, że gdy tylko pojawi się uzasadnienie, szczegółowo je
przeanalizujemy.
Inne możliwe roszczenia wynikające z ochrony
praw autorskich
Należy dodać, że niezależnie od ww. roszczeń, ustawodawca
umożliwia uprawnionemu dochodzenie:
1. jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie
oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub
podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia
17
sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie
określonym przez sąd,
2. zapłaty przez osobę, która naruszyła autorskie prawa majątkowe,
odpowiedniej sumy pieniężnej, nie niższej niż dwukrotna
wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez
sprawcę z dokonanego naruszenia, na rzecz Funduszu Promocji
Twórczości, gdy naruszenie jest zawinione i zostało dokonane w
ramach działalności gospodarczej wykonywanej w cudzym albo
we własnym imieniu, choćby na cudzy rachunek.
Kopiowanie zdjęć = przestępstwo?
Na zakończenie tej długiej części, należy również dodać, że ustawa o
prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje również
odpowiedzialność karną, np. zgodnie z art. 115. ust. 1. kto
przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do
autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego
wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 3.
Pamiętać należy, że ściganie tych przestępstw następuje na wniosek
pokrzywdzonego.
18
Kodeks cywilny i odpowiedzialność na zasadach
ogólnych
Poza ustawą o prawach autorskich istnieją także inne przepisy, które
mogą stanowić dla nas oręż w walce z podmiotami kopiującymi nasze
zdjęcia i opisy.
Jedną z takich możliwości jest skorzystanie z ochrony przyznanej przez
Kodeks cywilny. Wyjaśnić należy, że naprawienie szkody wyrządzonej
na zasadach ogólnych jest odwołaniem do art. 415 Kodeksu
Cywilnego.
6
Zgodnie z treścią art. 415 k.c. kto z winy swojej wyrządził drugiemu
szkodę jest obowiązany do jej naprawienia.
Przesłankami odpowiedzialności określonymi w art. 415 k.c. są:
powstanie szkody,
zdarzenie z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy
oraz
związek przyczynowo między owym zdarzeniem a szkodą.
Pamiętać należy, że na podstawie art. 6. k.c. ciężar udowodnienia faktu
spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. I
obowiązek ten spoczywa na powodzie, co wielokrotnie potwierdzały
sądy np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2005 r. (I UK
193/04) dla przyjęcia odpowiedzialności odszkodowawczej z
wymienionej
podstawy
prawnej
niezbędne jest wykazanie
(udowodnienie) przesłanek tej odpowiedzialności, którymi są
bezprawne, zawinione działanie, powstanie szkody, związek
6
Por. Wyrok Sądu Rejonowego w Przemyślu z dnia 27 listopada 2009 roku, sygn. akt I C 197/09,
niepublikowany
19
przyczynowy między szkodą a działaniem sprawcy. Przesłanki te muszą
zachodzić kumulatywne.
Kodeks Cywilny i dobra osobiste
Kolejną możliwością ochrony swoich praw są przepisy Kodeksu
Cywilnego dotyczące ochrony dóbr osobistych.
Należy również dodać, że niewykluczone jest uznanie więzi twórcy z
utworem jako dobra osobistego.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 września 1998, I CKN 818/97 wprost
stwierdził, że przewidziana w art. 23 i 24 k.c. ochrona obejmuje
również autorskie dobra osobiste.
Zgodnie z art. 24. § 1 k.c. ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone
cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że
nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on
także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła
czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności
ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej
formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również
żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy
pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Warto dodać, że § 2. tego artykułu mówi, iż w przypadku wyrządzenia
szkody majątkowej, poszkodowany może żądać jej naprawienia na
zasadach ogólnych, a więc odsyła do art. 415 Kodeksu Cywilnego.
Jak widać, ustawodawca daje szeroki zakres możliwości chronienia
swoich interesów osobie, której interesy zostały naruszone. Jak
20
stwierdzono na wstępie, ustawa o prawie autorskim i prawach
pokrewnych nie jest jedynym orężem.
Kolejnym sposobem jest ustawa o ochronie baz danych z dnia 27 lipca
2001 r. (Dz.U. 2001 nr 128 poz. 1402 z późn. zm.) i ustawa z dnia 16
kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jednolity
z dnia 26 sierpnia 2003 r., Dz.U. 153, poz. 1503).
Ochrona przed kopiowaniem zdjęć i opisów
wynikająca z ustawy o ochronie baz danych
Zgodnie z art. 2. ust. 1. pkt 1 ustawy o ochronie baz danych bazą
danych jest zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i
elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub
metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym
środkami elektronicznymi, wymagający istotnego, co do jakości lub
ilości, nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub
prezentacji jego zawartości.
Dodajmy, że w praktyce istnieją nawet specjalistyczne serwisy, które
przygotowały bazę danych opisów produktów i zdjęć.
Należy podkreślić, że na podstawie art. 1 tej ustawy bazy danych
podlegają ochronie określonej w ustawie niezależnie od ochrony
przyznanej na podstawie ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, Nr
94, poz. 658, Nr 121, poz. 843 oraz z 2007 r. Nr 99, poz. 662) bazom
danych spełniającym cechy utworu.
21
Ustawodawca podkreślił to dwukrotnie – również w art. 13. tej ustawy,
stwierdzającej, że prawo do bazy danych nie narusza ochrony treści
bazy danych udzielanej na podstawie ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o
prawie autorskim i prawach pokrewnych, lub ochrony jakichkolwiek
składających się na bazę danych elementów, udzielanej na podstawie
przepisów
o
wynalazkach,
znakach
towarowych,
wzorach
przemysłowych, oznaczeniach pochodzenia, zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji, tajemnicy prawnie chronionej, ochronie informacji
niejawnych, ochronie danych osobowych, a także prawa cywilnego i
prawa pracy.
Ochrona baz danych trwa przez 15 lat, a okres ten liczy się od jej
sporządzenia lat następujących po roku, w którym baza danych
została sporządzona. Z tym że jeżeli baza danych została w jakikolwiek
sposób udostępniona publicznie, okres jej ochrony wygasa z upływem
piętnastu lat następujących po roku, w którym doszło do jej
udostępnienia po raz pierwszy.
Należy zapamiętać, że w przypadku jakiejkolwiek istotnej zmiany treści
bazy danych, co do jakości lub ilości, w tym jej uzupełnienia, zmiany
lub usunięcia jej części, mających znamiona nowego istotnego, co do
jakości lub ilości, nakładu, okres jej ochrony liczy się odrębnie. W
piśmiennictwie wskazuje się, że poprzez dokonanie wspomnianego
nakładu powstaje jakby nowa baza i czas ochrony biegnie dla niej od
początku. Oczywiście w przypadku bazy danych składającej się z
tysięcy rekordów, na przykład bazy danych osobowych
22
konsumentów, które są uzupełniane na bieżąco, oznacza to niemal
bezterminową ochronę baz danych.
7
Jak wygląda naruszenie bazy danych?
Zgodnie z art. 6 ust. 1. omawianej ustawy producentowi bazy danych
przysługuje wyłączne i zbywalne prawo pobierania danych i wtórnego
ich wykorzystania w całości lub w istotnej części, co do jakości lub
ilości. Za producentów baz danych w doktrynie uważa się tych, którzy
zbierają informacje, gromadzą i przetwarzają lub udostępniają
przetwarzanie dla określonych osób i celów, jak np.: różnorodne bazy,
wykazy, spisy, zbiorcze tabele, analizy, dane pogrupowane czasowo,
terytorialnie, zestawienia, listy danych, które wcześniej były
rozproszone.
Zgodnie z art. 8 ust. 1. wolno korzystać z istotnej, co do jakości lub
ilości, części rozpowszechnionej bazy danych:
do własnego użytku osobistego, ale tylko z zawartości
nieelektronicznej bazy danych,
w charakterze ilustracji, w celach dydaktycznych lub badawczych,
ze wskazaniem źródła, jeżeli takie korzystanie jest uzasadnione
niekomercyjnym celem, dla którego wykorzystano bazę,
do celów bezpieczeństwa wewnętrznego, postępowania
sądowego lub administracyjnego.
Wynika z tego, że każda czynność, która wykraczała poza zakres
określony w ustawie będzie naruszeniem bazy danych. Zwrócić trzeba
także uwagę na ustęp 2. tego przepisu, zgodnie z którym nie jest
dozwolone powtarzające się i systematyczne pobieranie lub wtórne
wykorzystanie sprzeczne z normalnym korzystaniem i powodujące
nieusprawiedliwione naruszenie słusznych interesów producenta.
7
Michalak A., Dozwolony użytek baz danych., Przegląd Prawa Handlowego, 4/ 2004, str. 33-39
23
Dodajmy, że ustawa nadaje wyłącznie producentowi bazy danych
wyłączne i zbywalne prawo pobierania danych i wtórnego ich
wykorzystania w całości lub w istotnej części, co do jakości lub ilości.
W znanym przypadku serwisu Oponeo.pl naruszenie polegało na
bezprawnym uzyskaniu i - następnie - wykorzystywaniu baz danych
dostępnych w tym serwisie. W tej sprawie zawarto przed Sądem
Okręgowym w Łodzi X wydział Gospodarczy (sygn. X GC446/10) ugodę
na kwotę 95 tys. zł.
Możliwe roszczenia z ustawy o ochronie baz
danych
Tutaj roszczenia wyglądają bardzo podobniej, jak w przypadku ustawy
o prawie autorskim.
Pragniemy dodać, że na podstawie art. 11. ust. 1. ustawy o ochronie
baz danych producent, którego prawa do bazy danych zostały
naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
1. zaniechania naruszania;
2. usunięcia skutków naruszenia;
3. naprawienia wyrządzonej szkody:
a. na zasadach ogólnych albo
b. poprzez
zapłatę
sumy
pieniężnej
w
wysokości
odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy
naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego
wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby
należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na
korzystanie z bazy danych;
24
4. wydania uzyskanych korzyści.
Jak widać, ustawodawca, podobnie jak w przypadku ochrony praw
autorskich, odsyła do naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach
ogólnych, a więc do art. 415 Kodeksu Cywilnego.
Niestety, pomimo ponad dekady obowiązywania ustawy brakuje
orzeczeń, które pomogłyby ustalić, np. sposób wysokości szkody.
Naruszenie bazy danych = wykroczenie
Należy dodać, że zgodnie z art. 12. ust. 1. omawianej ustawy kto w
celu osiągnięcia korzyści majątkowych, bez uprawnienia lub wbrew
jego warunkom, pobiera dane lub wtórnie wykorzystuje w całości lub
w istotnej, co do jakości lub ilości, części bazy danych, podlega karze
grzywny.
Orzekanie w tej sprawie następuje na podstawie Kodeksu
postępowania w sprawach o wykroczenia. Nie wchodząc w
zastrzeżenia formułowane pod adresem tego przepisu w
piśmiennictwie
8
należy wskazać, że istnieje możliwość złożenia
zawiadomienia na Policji, żądając wszczęcia postępowania w sprawach
o wykroczenia.
Omawiany artykuł nie określa jednak wysokości grzywny. W tym
przypadku mamy do czynienia z wykroczeniem (o czym przesądził
ustawodawca odsyłając do właśnie do Kodeksu postępowania w
sprawach o wykroczenia), dlatego na podstawie art. 24. § 1. Kodeksu
wykroczeń
9
należy przyjąć, że grzywna wynieść może od 20 do 5000 zł.
8
Piebiak Ł., Proceduralne aspekty ochrony baz danych w: Monitor Prawniczy, 7/2003
9
Art. 24. § 1. Kodeksu wykroczeń (Dz.U. 1971 nr 12 poz. 114) Grzywnę wymierza się w wysokości od 20 do
5.000 złotych, chyba że ustawa stanowi inaczej.
25
Ochrona zdjęć i opisów produktów na podstawie
ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji
Korzystanie z gotowych opisów i zdjęć produktów jest niewątpliwie
czynem nieuczciwej konkurencji.
Jednym z nich jest bowiem tzw. pasożytnictwo.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 lutego 2009 r., V CSK 337/08
stwierdził, że zachowaniem sprzecznym z dobrym obyczajem w
rozumieniu art. 3 u.z.n.k. jest działanie o charakterze pasożytniczym.
Polega ono na tym, że uczestnik tego samego rynku korzysta z
gotowego efektu pracy swego konkurenta handlowego.
Także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 stycznia 2007 r., V CSK 311/06
podkreślił, że dobrym obyczajem kupieckim jest nie tylko
niepodszywanie się pod firmę i renomę konkurencyjnego
przedsiębiorstwa lecz także niewykorzystywanie cudzych osiągnięć w
wypromowaniu nowego produktu dla zaistnienia w świadomości
konsumentów ze swoim, rodzajowo tożsamym wyrobem bez
ponoszenia w tym celu własnych wysiłków i nakładów finansowych.
Taki obyczaj wywodzi się z zakorzenionej w polskim społeczeństwie, i
w każdym razie zasługującej na aprobatę, normy moralnej, zgodnie z
którą nikt nie powinien czerpać nieuzasadnionych korzyści z cudzej
pracy.
26
Możliwe roszczenia z ustawy o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji
Omawiana ustawa w razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji
upoważnia przedsiębiorcę, którego interes został zagrożony lub
naruszony, może żądać:
1. zaniechania niedozwolonych działań;
2. usunięcia skutków niedozwolonych działań;
3. złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia
odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;
4. naprawienia wyrządzonej szkody, na zasadach ogólnych;
5. wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach
ogólnych;
6. zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel
społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub
ochroną dziedzictwa narodowego - jeżeli czyn nieuczciwej
konkurencji był zawiniony.
Niestety nie mamy tutaj przy naprawieniu szkody, tak jak w przypadku
praw autorskich i baz danych, możliwości domagania się
zryczałtowanej opłaty.
Praktycy wskazują, że nie jest łatwe wyliczenie takiego
odszkodowania
10
.
Wspomóc się możemy na orzeczeniu wydanym przez Sąd Okręgowy w
Warszawie w sprawie naprawienia wyrządzonej szkody
11
, w którym
Sąd wskazuje, że sąd ustali odszkodowanie wg własnej oceny, jedynie
w przypadku gdy dokładne wykazanie wysokości szkody jest
niemożliwe lub nader utrudnione i powód nie jest w stanie tego
10
Por.
http://biznes.onet.pl/wiadomosci/analizy/analizy-prawne/jak-mozna-zwalczac-czyny-nieuczciwej-
(dostęp: 17.06.2015 r.)
11
Por. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 7 listopada 2011 r, Sygn. akt XXII GWwp 14/11
27
zrobić pomimo użycia wszystkich możliwych środków dowodowych
(a w szczególności opinii biegłego). Ponieważ szkoda w postaci
utraconych korzyści ma wprawdzie charakter hipotetyczny, ale musi
być ona przez osobę poszkodowaną wykazana z tak dużym
prawdopodobieństwem, że uzasadnia ono w świetle doświadczenia
życiowego przyjęcie, iż utrata korzyści rzeczywiście nastąpiła. (tak Sąd
Najwyższy w wyroku z 3.10.1979 r. II CR 304/79 OSNC 1980/9/164)
Wysokość szkody określa się przy zastosowaniu metody subiektywnej
uwzględniającej wartość naruszonych dóbr z punktu widzenia
poszkodowanego. Zgodnie z zasadą art. 6 k.c., udowodnienie szkody i
jej wysokości obciąża poszkodowanego.
Jak widać podobnie w przypadku naruszenia praw autorskich
niezbędnym może okazać się powołanie biegłego.
Kopiowanie zdjęć i opisów może stanowić
naruszanie regulaminu, np. serwisu Allegro.pl
Kopiowanie opisów i zdjęć przedmiotu aukcji jest niezgodne z pkt.
10.3. regulaminu serwisu Allegro.pl:
Wszelkie materiały, w tym elementy grafiki, układ i kompozycja tych
elementów (tzw. layout), znaki towarowe oraz inne informacje,
dostępne na stronach internetowych Serwisu Allegro stanowią
przedmiot praw wyłącznych Grupy Allegro lub Użytkowników
Serwisu. Wskazane elementy stanowią przedmiot autorskich praw
majątkowych, praw własności przemysłowej, w tym praw z rejestracji
znaków towarowych oraz praw do baz danych i jako takie korzystają
z ustawowej ochrony prawnej.
28
Najmocniejszą sankcją w przypadku łamania regulaminu Allegro
wynika z pkt. 8.3 – jest to możliwość usunięcia aukcji bez możliwości
jej późniejszego przywrócenia. Jak wcześniej wskazano, usunięcie
konta jest najmocniejszą sankcją.
Innymi, mniej dotkliwymi w przypadku, gdy działania Użytkownika
naruszają postanowienia Regulaminu zgodnie z pkt. 8.4 jest:
a. udzielenie Użytkownikowi ostrzeżenia za pośrednictwem poczty
elektronicznej,
b. ograniczenie na czas określony lub nieokreślony funkcjonalność
Konta Użytkownika w zakresie dostępu do poszczególnych usług
świadczonych w ramach Allegro,
c. uzależnienie korzystania z Allegro od potwierdzenia przez
Użytkownika jego wiarygodności innymi dowodami,
d. zawieszenie na czas określony lub nieokreślony jedno, kilka bądź
wszystkich Kont tego Użytkownika.
Istnieje więc możliwość dla sprzedawcy z którego aukcji „pożyczono”
sobie opis czy zdjęcia poinformować Allegro o tym fakcie i oczekiwać
podjęcia przez niego opisanych powyżej działań.
Ochrona z ustawy o świadczeniu usług drogą
elektroniczną
Można również skorzystać z możliwością, którą daje art. 14 ustawy o
świadczeniu usług drogą elektroniczną - w razie otrzymania
urzędowego zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o
bezprawnym charakterze danych lub związanej z nimi działalności
(żeby nie ponosić odpowiedzialność za przechowywane dane)
29
usługodawca umowy hostingowej
12
zobowiązany jest niezwłocznie
uniemożliwić dostęp do tych danych.
Wiarygodne zawiadomienie
W przypadku „pożyczenia” opisów towarów i zdjęć, trzeba zastanowić
się jak i gdzie usługodawca może dowiedzieć się o bezprawnym
charakterze danych i do tego jeszcze w sposób wiarygodny.
W sprawie zagadnienia rozumienia uzyskania „wiarogodnej
wiadomości o bezprawnym charakterze przechowywanych danych
dostarczonych przez usługobiorcę" głos zabrał m.in. Sądu Okręgowy w
Siedlcach, który w wyroku z dnia z dnia 28 listopada 2013 r. (sygn. I C
1113/12) stwierdził, że
przepisy art. 14 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług
drogą elektroniczną nie wskazują, od kogo ma pochodzić wiarygodna
wiadomość. W związku z tym jej nadawcą może być zarówno sam
poszkodowany, jak i osoba trzecia zupełnie niezwiązana z
przechowywanymi danymi. Wiarygodna wiadomość może zostać
również uzyskana przez samego hosting providera w związku z jego
własną działalnością. Forma, w jakiej zostanie sporządzona
wiarygodna wiadomość, jest dowolna. Może być ona przekazana
usługodawcy zarówno w formie pisemnej, jak i wiadomości e-mail lub
za pośrednictwem formularza kontaktowego udostępnionego przez
podmiot świadczący usługę, o której mowa w przepisie art. 14 ust. 1
u.ś.u.d.e. Należy również podkreślić, że nawet w sytuacji, gdy taki
usługodawca w swoim regulaminie określił formę, w jakiej należy
12
Pojęcie hostingu oznacza udostępnianie pamięci podłączonych do sieci serwerów (tzw. host serwerów) w
celu przechowywania różnego rodzaju danych, w szczególności składających się na strony internetowe (P.
Podrecki, Podział i rodzaje umów w Internecie, [w:] Prawo Internetu, pod red. P. Podreckiego, wyd. 2,
Warszawa 2007
30
sporządzać wiarygodne wiadomości, to ich sformułowanie w
odmiennej formie nie uniemożliwi ich uznania za takowe w
rozumieniu przepisów art. 14 u.ś.u.d.e.
Z uwagi na powyższe zachęcamy do informowania usługodawców
hostingu, a w przypadku platform handlowych – także właścicieli
takich platform. Jest to dodatkowe narzędzie służące do ochrony
swoich praw.
Ochrona z ustawy - Prawo własności
przemysłowej
W nauce prawa wskazuje się, że strony WWW, w tym w szczególności
home pages portali internetowych mające nowy i indywidualny
charakter mają zdolność rejestracyjną i mogą podlegać rejestracji
jako wzór przemysłowy, chociaż na dzień dzisiejszy liczba takich
rejestracji jest w polskiej praktyce znikoma.
13
Pozostaje pytanie czy zdjęcia i opisy wchodzą w zakres tej ochrony. Jak
wskazano to całe za wzór przemysłowy mogą być uznane całe strony
internetowe, a ochronie podlega nie tyle konkretny układ strony
WWW, ile „ogólne wrażenie”, jakie dany wzór przemysłowy
wywołuje na zorientowanym użytkowniku.
14
Wydaje się, że lepiej nie powoływać się na tę ustawę w sytuacji
prowadzenia sprzedaży na portalach aukcyjnych. O tę ochronę ubiegać
może się bardziej sprzedawca posiadający niezależny sklep
internetowy.
13
Michalak A., Przegląd cywilnoprawnych instrumentów ochrony portali internetowych, Przegląd Prawa
Handlowego, 4/2010, s. 19-24
14
Michalak A. Ibidem
31
Ale czy warto? Pamiętać należy, że okres ochrony jest krótszy (wynosi
25 lat) i po wygaśnięciu ochrony wzoru przemysłowego, na który
udzielono prawa z rejestracji, podmiot uprawniony nie może już
podnosić roszczeń dotyczących autorskich praw majątkowych.
15
Wszystkie ikony zostały stworzone przez Freepik i pochodzą ze strony
Icons made by Freepik from www.flaticon.com.
15
Michalak A. Ibidem
32
Podsumowanie
Podsumowując, należy stwierdzić, że sprzedawca nie jest bezradny w
sytuacji „kradzieży” opisu produktu danej aukcji (zarówno zdjęć, jak i
przygotowanych
zestawień)
na
podstawie
kilku
ustaw.
W poradniku postaraliśmy się przedstawić najważniejsze ustawy i
przepisy, które mogą mieć w takim wypadku zastosowanie.
Przedstawiliśmy także możliwe roszczenia, które przysługują
sprzedawcy poszkodowanemu przez osobę kopiującą jego zdjęcia i
opisy.
Czasami już samo wezwanie do zaprzestania naruszeń będzie
wystarczające, a niekiedy nie obejdzie się bez drogi sądowej. W
każdym wypadku zalecamy jednak podjęcie ochrony swoich praw.
W przypadku takiego zdarzenia najlepiej zgłosić się do
wyspecjalizowanych prawników, więc jeżeli to Ty padłeś ofiarą
„kradzieży” zdjęcia produktu - napisz do nas. Z chęcią Ci pomożemy.
33
Poradnik powstał dzięki współpracy
Shoplo to najprostszy sposób na sprzedaż w Internecie. Na platformie
stworzysz profesjonalny e-sklep za pomocą kilku kliknięć oraz będziesz
sprzedawać w wielu kanałach jednocześnie: przez stronę, Facebooka
mobile commerce, Allegro, eBay, Google Shopping, blogi czy widety.
Dzięki pięknym szablonom przygotowanym w technologii RWD oraz
licznym integracjom sprzedaż w wielu kanałach staje się niezwykle
szybka i wygodna.
Prokonsumencki.pl to serwis zajmujący się wsparcie prawnym
Sprzedawców oraz certyfikacją sklepów internetowych. Prawnicy
serwisu mogą sprawdzić lub przygotować regulamin dla Twojego
sklepu internetowego. Możesz skorzystać z ich pomocy także przy
przygotowaniu lub sprawdzeniu umowy z przyszłym wykonawcą
swojego sklepu. Serwis przyznaje Certyfikat Dbałości o Prawa
Konsumenta „Sklep Prokonsumencki”.
34
Informacje o autorze
Dawid Bugajski
Jestem radcą prawnym i pomagam przedsiębiorcom w rozwijaniu ich
działalności oraz zabezpieczaniu ich interesów. Cenię sobie szybkość
działania, wysoką jakość świadczonych usług oraz zadowolenie Klienta.
Na
co
dzień
zapewniam
wsparcie
prawne
w
serwisie
Prokonsumencki.pl.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
METODY OCHRONY ROŚLIN 2, Technologia Produkcji Roślinnej
dodatkowo 7, STUDIA, WZR I st 2008-2011 zarządzanie jakością, podstawy ochrony środowiska, Zarządzan
Poradnik Ochrona przed porazeni Nieznany
01 32 Poradnik Ochrona przed narażeniam elektromagn
Poradnik ochrony torfowiska przejsciowe i trzesawiska
ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
Poradnik Ochrony rąk stosowane podczas pracy z nożycami ręcznymi
Cyfrowe slady mowia Poradnik ochrony prywatnosci s
Poradnik ochrony siedlisk i gatunkow Plywak szerokobrzezek
Poradnik ochrony siedlisk i gatunkow bezkregowce
ustawa o rejestracji i ochronie nazw i oznaczen produktow rolnych i srodkow spozywczych oraz o produ
więcej podobnych podstron