47
I K O N G R E S N A U K R O L N I C Z Y C H
N A U K A – P R A K T Y C E
Kazimierz Jankowski , Janina Skrzyczyńska
Akademia Podlaska w Siedlcach
OCHRONA BIORÓŻNORODNOŚCI W ŚRODOWISKU PRODUKCJI ROLNICZEJ
1. Wstęp
Przez tysiące lat ludzie poznawali przyrodę, ale do dziś nawet podstawowa wiedza o niej nie
jest pełna. Naukowcy opisali około 2 miliony gatunków żyjących obecnie i wymarłych w histo-
rii trwania Ziemi. Na przestrzeni dziejów historia wykorzystywania roślin, zwierząt, grzybów i
mikroorganizmów dla dobra człowieka świadczy o tym, że często nawet niepozorne organizmy
skrywają nadzwyczajny potencjał, który może przyczynić się do rozwoju rolnictwa, medycyny
lub różnych gałęzi przemysłu, służąc zaspokojeniu ważnych potrzeb ludzkości. Organizmy
żywe to najdoskonalsze i wciąż niedostatecznie wykorzystane laboratoria chemiczne. Od daw-
na są one źródłem substancji ratujących zdrowie i życie ludzi, ale tylko znikoma część tego
potencjału została dotąd odkryta. Wartość substancji pochodzenia biologicznego jest szcze-
gólna, ponieważ powstają one w naturalnych procesach biochemicznych zachodzących w
żywych komórkach i są testowane przez siły doboru naturalnego. Przykładem jest hirudyna,
substancja wytwarzana przez pijawkę (Hirudo) w celu zachowania krwi ofiary w stanie płyn-
nym. Okazało się, że hirudyna może być stosowana u ludzi jako lek przeciwzakrzepowy, m.in., w
prewencji zakrzepicy naczyń tętniczych i żylnych, podczas hemodializ, po zabiegach operacyj-
nych czy w przypadku choroby wieńcowej (Maćkowiak i Michalak 2008).
Obecnie 25-50% leków syntetyzowanych jest na bazie produktów roślinnych. Jednymi z
najlepiej poznanych roślin leczniczych są barwinki (Vinca sp.). Ich przydatność w leczeniu
białaczek odkryto w latach 40. ubiegłego stulecia. Dzisiaj rośliny te nie są już tak niezbędne,
gdyż alkaloidy wytwarzane przez barwinki można również syntetyzować w laboratoriach. Współ-
cześnie obserwuje się wzrost zainteresowania różnych firm farmaceutycznych nowymi lekami
pochodzenia roślinnego. Kraje mające na swym terenie lasy tropikalne o największej na świecie
różnorodności florystycznej są gotowe pobierać opłaty za dostęp do tych biologicznych zaso-
bów i umożliwienie wykonania badań rosnących tam roślin (Kozakiewicz i in. 2005).
Niedostatecznie wykorzystane są także zasoby pokarmowe zgromadzone w organizmach
żywych. Szacuje się, że około 30 tys. gatunków roślin ma jadalne organy, gdy tymczasem w
ciągu historii ludzkości tylko 7 tys. spośród nich uprawiano lub zbierano na pokarm, a obecnie
20 gatunków dostarcza 90% żywności całego świata.
2. Istota bioróżnorodności
Na Ziemi żyje obecnie około 10 milionów, a może nawet znacznie więcej gatunków istot
żywych, które nie mają nawet nazwy. Te milionowe liczby dają nam wyobrażenie o mnogości i
rozmaitości form, jakie może przybierać ożywiona materia, czyli o różnorodności biologicznej.
Istnieje wiele różnych definicji bioróżnorodności, jednak najczęściej używaną jest ta, która
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
48
została umieszczona w tekście Konwencji o różnorodności biologicznej, ze „Szczytu Ziemi” w
Rio de Janeiro z 5 czerwca 1992 roku. Pod tym pojęciem rozumie się „zróżnicowanie wszystkich
żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodko-
wodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią”. Dotyczy to różnorodności w
obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów.
Jeżeli różnorodność biologiczną mierzyć stopniem zachowania pierwotnie występujących
na danym terenie gatunków oraz zbiorowisk, a także form roślin i ras zwierząt użytkowych, nasz
kraj można uznać za obszar o relatywnie wysokiej bioróżnorodności. Gatunki silnie zagrożone
w innych krajach, zwłaszcza Europy Zachodniej, występują u nas dość licznie zarówno wśród
zwierząt (bocian biały, derkacz, bóbr, wydra), jak i roślin (miodownik melisowaty, turówka leśna,
kąkol polny). Wiele gatunków roślin i zwierząt osiąga na obszarze Polski granicę zasięgu wystę-
powania (Tworkowski 2007). To właśnie na skutek rozdrobnienia gospodarki rolnej zachowało
się w Polsce jeszcze wiele lokalnych odmian roślin oraz ras zwierząt gospodarskich. Mimo to,
znaczna część naszej flory jest zagrożona wyginięciem, a czerwone listy gatunków wydłużają
się niemal z roku na rok (Simonides 2007). Całkowicie wymarło około 40 gatunków, a zatem 1,7%
rodzimej flory. Na progu wymarcia, według najnowszych szacunków, jest niemal dwukrotnie
więcej gatunków, a zagrożonych w różnym stopniu około 6,5% współczesnej flory Polski.
Zagrożenia większości gatunków wynikają z zaniku lub degradacji ich siedlisk, a tylko niektó-
rych i w niewielkim stopniu z nadmiernej eksploatacji roślin. Za najbardziej zagrożone uważa się
gatunki związane z jeziorami oligotroficznymi, niskimi torfowiskami oraz dąbrowami świetlisty-
mi, ale niepewny los czeka także chwasty polne związane ze starą kulturą rolną (archeofity),
które zanikają z powodu chemizacji rolnictwa bądź też wskutek stosowania do wysiewów oczysz-
czonego ziarna. Otóż większość ginących chwastów reprezentuje tzw. speriochory, przystoso-
wane do rozsiewania swych diaspor wraz z nasionami rośliny uprawnej. Tak wyginęły w latach
60. ubiegłego wieku chwasty linikolne.
3. Wpływ synatropizacji na różnorodność biologiczną
Według badań (Falińska 1997, Maćkowiak i Michalak 2008) w początkowych etapach sy-
nantropizacji szaty roślinnej następuje wyraźny wzrost różnorodności biologicznej, mierzonej
liczbą gatunków przypadających na jednostkę powierzchni. Dzięki powstawaniu zbiorowisk
wtórnych tworzących się pod wpływem działalności człowieka liczne gatunki rozprzestrzeniają
się. Wzrost różnorodności jest możliwy dzięki strefom kontaktowym pomiędzy biocenozami
(rys. 1). Wielokrotnie już wykazano (Falińska 1997), że im bardziej różnią się warunki siedlisko-
we, tym bardziej odmienne kompozycje gatunków powstają na tym obszarze. Zmieniające się
warunki decydują o tym, które gatunki tam się pojawią oraz jaki będzie ich udział w budowie
danego zbiorowiska. W odniesieniu do sąsiadujących biocenoz strefy przejścia charakteryzuje
nie tylko odmienny skład gatunkowy, lecz także relacje ilościowe pomiędzy komponentami oraz
biologiczne cechy osobników populacji, takie jak: wielkość, zagęszczenie, płodność itp.
W dalszych etapach synantropizacji na skutek działalności człowieka zanikają specyficz-
ne siedliska, a zaczynają dominować skrajnie monotonne i uproszczone układy przyrodnicze.
Proces synantropizacji według wielu badaczy (Stawicka i in. 2006) prowadzi do przekształcenia
szaty roślinnej, świata zwierzęcego i środowiska abiotycznego poprzez kolejne wypieranie
elementów swojskich przez elementy obce, kosmopolityczne, czego efektem jest ubożenie przy-
rody rodzimej i inwazja gatunków obcych.
W Polsce co najmniej kilkadziesiąt gatunków obcych stało się stałym składnikiem naszej
flory, często wypierając gatunki rodzime. W zbiorowiskach segetalnych zadomowiło się wiele
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
49
gatunków pochodzenia amerykańskiego: szarłat szorstki (Amaranthus retroflexus), przymiot-
no kanadyjskie (Conyza canadensis), żółtlica drobnokwiatowa (Galinsoga parviflora) i inne.
W lasach silnie rozprzestrzenia się czeremcha amerykańska (Padus serotina), a ciepłe murawy
zarasta robinia akacjowa (Robinia pseudacacia).
W wielu rejonach świata zubożenie naturalnych biocenoz, a często zagładę niektórych
gatunków dodatkowo spowodowała nieprzemyślana introdukcja gatunków roślin i zwierząt, a
także przypadkowe zawleczenie gatunków pochodzących z innych obszarów geograficznych
(Cronk i Fuller 2001). Pod względem liczby gatunków introdukowanych niechlubny prym wie-
dzie Australia, do której już w połowie XIX wieku koloniści brytyjscy sprowadzili w imię „przy-
bliżenia Australii do Europy” m.in. króliki, psy, lisy, a także i wróble. Wiele z nich nie mając
naturalnych wrogów rozprzestrzeniło się na całym kontynencie przynosząc straty nie tylko
przyrodnicze, ale także gospodarcze.
Zdaniem Symonides (2007) takie nieprzemyślane introdukcje mają na swoim koncie, nieste-
ty, także i Polacy. Sprowadzone do naszego kraju obce gatunki drzew i krzewów wypierają
gatunki rodzime lub skutecznie z nimi konkurują o zasoby środowiska. Z gatunków drzewia-
Rys. 1. Czynniki wpływające na różnorodność gatunkową zbiorowisk.
Grubość linii wskazuje na ważność współzależności czynników
Źródło: Falińska, 1997.
czas
odpowiednie środowisko
zmienność
środowiska
stabilność
środowiska
areał
heterogenność
siedliskowa
heterogenność
czasowa
produktywność
sieć
pokarmowa
grabieżcy
konkurencja
RÓŻNORODNOŚĆ GATUNKOWA
ZBIOROWISKA
Ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
50
stych można wymienić: klon jesionolistny (Acer negundo), dąb czerwony (Quercus rubra),
natomiast wśród roślin zielnych największy problem stanowią: niecierpek drobnokwiatowy
(Impatiens parviflora), niecierpek Roylego (I. glandulifera), rdest ostrokończasty (Reyno-
utria japonica) i nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis), a w ostatnich latach także olbrzy-
mi barszcz kaukaski (Heracleum mantegazzianum). Dla zdrowia ludzi i zwierząt fatalne następ-
stwa miała uprawa w latach 70. ubiegłego wieku barszczu Sosnowskiego (H. sosnowskyi),
który szybko wymknął się spod kontroli i samorzutnie rozprzestrzenia się w obniżeniach terenu
i przemieszcza się wzdłuż cieków wodnych kraju. Dlatego też w wyniku takich oddziaływań na
środowisko naturalne skład gatunkowy i struktura wielu ekosystemów uległa znacznemu prze-
obrażeniu.
Zdaniem wielu autorów (Feechan i in. 2005, Isselstein i in. 2005) bioróżnorodność krajobra-
zu rolniczego, jak i agroekosystemów jest mniejsza niż ekosystemów naturalnych. Ustępowa-
nie organizmów wrażliwych na antropopresję wynika z bezpośrednich zmian struktury bioce-
nozy, jak również pośredniego oddziaływania człowieka na organizmy poprzez kształtowanie
warunków glebowych oraz wpływ na jakość wody i powietrza.
4. Antropopresja a bioróżnorodność
Skutki antropopresji, a tym samym zmniejszanie bioróżnorodności, to między innymi na-
stępstwa:
a) kurczenia się z każdym rokiem powierzchni zajmowanych przez ekosystemy naturalne, jak
i agroekosystemy (tab. 1) będące efektem oddziaływania przemysłu, urbanizacji, rozbudo-
wy sieci komunikacyjnej itp.;
b) likwidowania kęp i pojedynczych drzew i krzewów oraz innych płatów roślinności natural-
nej w obrębie i na obrzeżach pół uprawnych, co pośrednio jest efektem dostosowania
tych terenów do prowadzenia wyspecjalizowanej produkcji roślinnej;
c) regulowania rzek, osuszania bagien, mokradeł, oczek wodnych; regulacja koryt zarówno
dużych, jak i mniejszych cieków pozwala pozyskiwać nowe obszary gruntów ornych, lecz
zmniejsza zdolności retencyjne zlewni oraz obniża poziom wód gruntowych;
d) likwidowania półnaturalnych łąk i pastwisk oraz przeznaczania ich pod uprawę roślin
polowych lub zaprzestanie wypasu na tych terenach, co bezpośrednio niszczy te bioce-
nozy.
Zachowanie właściwego charakteru zbiorowisk łąkowych, a w związku z tym utrzymanie
bioróżnorodności flory i fauny łąkowej wymaga stosowania właściwej pratotechniki (zabiegi
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
Tabela 1
Struktura przestrzennego wykorzystania ziemi w Polsce (%)
Lata
Wyszczególnienie
1998
2008
2020
Użytki rolne
59,4
60,9
51,5
Lasy
29,0
30,3
33,4
Wody śródlądowe
2,7
2,0
2,8
Zabudowa mieszkaniowa
3,3
4,8
4,4
Inne
5,6
2,0
7,9
Razem
100,0
100,0
100,0
Źródło: dane GUS i opracowanie własne.
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
51
pielęgnacyjne, koszenie, wypasanie itp.). Z badań przeprowadzonych w zbiorowiskach łąko-
wych na madach rzecznych polderu Cedyńskiego Parku Krajobrazowego po 5 latach wyłącze-
nia gruntów z użytkowania nastąpiła ekspansja nielicznych dwuliściennych gatunków (Trza-
skoś i in. 2007). Z ustabilizowanych, zróżnicowanych florystycznie zbiorowisk utworzyły się
monokultury, np. z wrotyczem pospolitym (Tanacetum vulgare).
Na łąkach trwałych istotne znaczenie w zachowaniu bioróżnorodności ma m.in. wysokość
koszenia. W badaniach Radkowskiego i Kuboń (2006) pod względem różnorodności gatunko-
wej najbogatszym zbiorowiskiem okazał się obiekt koszony na wysokość 12 cm, na którym
odnotowano 47-76 gatunków roślin naczyniowych (tab. 2). Należy zaznaczyć, że przed założe-
niem doświadczenia zróżnicowanie gatunkowe łąki utrzymywało się na poziomie od 25 do 33
gatunków – pomimo braku jakichkolwiek zabiegów pratotechnicznych. Z kolei dalsze zaprze-
stanie zabiegów użytkowych (koszenia), które przedstawia obiekt kontrolny, spowodowało
zmniejszenie liczby gatunków aż do poziomu 22-30 sztuk. Z kolei najmniej gatunków roślin
naczyniowych odnotowano przy koszeniu na wysokości 3 cm. Główną przyczyną zmniejszenia
liczebności roślin jest fakt, że nie wszystkie gatunki wytrzymują tak niskie koszenie.
e) zmniejszania powierzchni obszarów o dużych walorach przyrodniczych, jak torfowiska,
miedze, starorzecza, skarpy z roślinnością kserotermiczną;
f) zmiany właściwości biotopu poprzez zabiegi agrotechniczne (uprawa, nawożenie, pielę-
gnacja). Mechanizacja prac polowych powoduje ugniatanie części stałych gleby, zmniej-
szanie jej porowatości, usunięcie gazów. Ma to ogromny wpływ na procesy chemiczne i
biologiczne zachodzące w glebie, a przede wszystkim na florę bakteryjną i przemiany
azotu. Utrzymywanie wysokiego poziomu nawożenia mineralnego i stopniowe zmniejsza-
nie nawożenia organicznego powoduje zubożenie w próchnicę (Isselstein i in. 2007).
Nawozy mineralne dostarczane w postaci łatwo rozpuszczalnych związków, a wysiewane
w niewłaściwych terminach powodują eutrofizację wód powierzchniowych i podziem-
nych;
g) eliminacji lub ograniczania organizmów towarzyszących roślinom uprawnym w łanie –
samosiewów, chwastów, agrofagów;
h) upraszczania płodozmianów, skracania rotacji zmianowania i ograniczania roli międzyplo-
nów;
Tabela 2
Liczba gatunków roślin naczyniowych w zależności od wysokości koszenia
Liczba gatunków roślin naczyniowych (szt. · m
-2
)
Wysokość koszenia w cm
zakres
średnia
Ocena początkowa
25 – 33
30 b
Bez koszenia
22- 30
24 a
3
23- 27
25 a
6
31-42
36 b
9
39-51
45 b c
12
47-76
62 c
Oznaczenia:
a, b ,c – grupy jednorodne
Źródło: Radkowski A. i Kuboń M., 2006.
Ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
52
Z badań Jankowskiej i Szymankiewicza (2004) wynika, że liczba chwastów (tab. 3) występu-
jących w płodozmianie (58,3 szt. · m
-2
) była około 60% wyższa od stwierdzonej w monokulturze
(37 szt. · m
-2
).
Liczba chwastów na obiektach z uproszczoną uprawą roli (54,5 szt. · m
-2
) była o 33% większa
niż na obiektach z pełną uprawą (40,8 szt. · m
-2
), stąd też płodozmian i uproszczona uprawa roli
zwiększały w niewielkim stopniu bioróżnorodność flory zachwaszczającej poprzez wzrost licz-
by gatunków chwastów w zbiorowisku.
Bioróżnorodność agrofitocenoz zwiększają także międzyplony, które zmniejszają niekorzystne
skutki nieprawidłowych zmianowań upraw, szczególnie w uprawie roślin w monokulturze. Ro-
śliny uprawne jako międzyplony pełnią funkcje przeciwerozyjne i są elementem sorpcji biolo-
gicznej. Stwierdzono także pozytywne oddziaływanie tych roślin na ilość, bioróżnorodność i
aktywność mikroorganizmów glebowych (Bochniarz 1998).
i) powstawania odłogów pozbawionych celowych zabiegów agrotechnicznych w związku z
czym zachodzą na nich niekorzystne zmiany, m.in., fizyczna i chemiczna degradacja gleby,
zanieczyszczenie gleby odłogu nasionami chwastów sąsiadujących agrocenoz. Z drugiej
zaś strony odłogi pełnią ważne funkcje ekologiczne, zwiększają bioróżnorodność, są ostoją
dla zwierząt i elementem korytarzy ekologicznych, stanowią bufor biologiczny, wprowa-
dzają urozmaicenia w monotonnym krajobrazie rolniczym i wiele innych.
Jak wynika z badań Podstawki-Chmielewskiej i in. (2007) wraz z upływem czasu na gruntach
odłogowanych zwiększa się bioróżnorodność zbiorowiska roślinnego (tab. 4). Jednocześnie
zmieniają się proporcje pomiędzy poszczególnymi grupami roślin. Miejsce ustępujących ga-
tunków jednorocznych sukcesywnie zajmują gatunki wieloletnie.
j) scalania gruntów i zwiększania powierzchni plantacji, co powoduje nasilenie erozji wietrz-
nej i niszczenie warstwy próchnicy, doprowadzając do obniżenia żyzności gleb. Obec-
ność dużych monokulturowych pól, przy braku w krajobrazie roślinności wieloletniej,
prowadzi do ogólnego zubożenia fauny, a jednocześnie do wzrostu udziału gatunków
roślinożernych, czyli potencjalnych lub rzeczywistych szkodników upraw. Podobny wpływ
ma stosowanie chemicznych środków ochrony roślin;
k) zakładanie wielkoobszarowych plantacji upraw rolniczych na siedliskach łąkowych.
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
Tabela 3
Liczba chwastów na w łanie soczewicy (szt. · 1 m
-2
)
Płodozmian
Monokultura
Średnio
Rok
uprawa
pełna
uprawa
uproszczona
uprawa
pełna
uprawa
uproszczona
uprawa
pełna
uprawa
uproszczona
Średnio
w latach
1997
24,3
25,9
31,9
26,9
27,3
1998
44,0
115,5
32,4
31,5
56,0
1999
62,1
90,2
46,8
41,5
60,2
2000
54,3
49,4
30,3
54,6
47,2
Średnio dla lat 46,3
70,3
35,3
38,7
47,7
Średnio
58,3
37,0
40,8
54,5
NIR
0,05
między systemami następstwa roślin – 10,9
między sposobami uprawy roli – 10,9
między latami – 20,5
Współdziałanie: systemy następstwa roślin x sposób uprawy roli – nieistotne
Źródło: Jankowska D. i Szymankiewicz K., 2004.
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
53
Doskonały przykład stanowią wielkoobszarowe nasadzenia roślin energetycznych, które
obok zubożania zasobów wód mają wpływ na ograniczenie bioróżnorodności agroekosyste-
mów. Chociaż w świetle literatury (Berg 2002, Faber 2008, Rowe i in. 2007, Sage i in. 2006,)
obawy przed negatywnym oddziaływaniem na różnorodność biologiczną są przynajmniej czę-
ściowo bezzasadne. Otóż stosunkowo dobrze rozpoznany jest wpływ uprawy wierzby (Salix
sp.) na różnorodność roślin, ptaków i bezkręgowców (tab. 5). Według badań Cunninghama i in.
(cyt. za Faberem 2008) uprawa wierzby przyczynia się do wzrostu bogactwa występującej flory
w porównaniu z gruntem ornym. W okresie czteroletnich badań na plantacjach tej rośliny
występowały 133 gatunki roślin, a na porównywalnych powierzchniach gruntów ornych 97
gatunków. Uprawa wierzby ma generalnie pozytywny wpływ również na różnorodność ptaków.
Mniejsze zużycie środków ochrony roślin w uprawach wierzby i duża liczba związanych z tą
uprawą gatunków roślin przyczyniła się do wzrostu bioróżnorodności bezkręgowców w po-
równaniu do ich występowania na gruntach ornych. Plantacje wierzby są również atrakcyjniej-
szym siedliskiem dla małych ssaków, płazów i gadów w porównaniu z typowymi uprawami na
gruntach ornych (Faber 2008, Rowe i in. 2007).
Z dotychczasowych badań wynika, iż na bioróżnorodność korzystniejszy wpływ ma upra-
wa wierzby niż tradycyjnych roślin rolniczych (tab. 5). Natomiast wielkoobszarowe monokultu-
ry wieloletnich roślin energetycznych będą miały negatywny wpływ na walory estetyczne
krajobrazu rolniczego. Wysokość roślin dochodząca w przypadku miskanta do 3 m, a trzyletniej
wierzby do 5-7 m stwarzać będą wizualne bariery ograniczające otwartość krajobrazu rolnicze-
go oraz ograniczać będą rozprzestrzenianie nasion roślin anemochorycznych występujących
na przyległych terenach.
Zdaniem wielu badaczy (Faber 2008, Scimone i in. 2007, Tworkowski 2007) zachowanie
wysokiego poziomu różnorodności biologicznej jest warunkiem właściwego funkcjonowania
Tabela 5
Porównanie wpływu upraw na niektóre elementy bioróżnorodności agroekosystemów
Rośliny uprawne
Bioróżnorodność
Wierzba
Miskant
Pszenica, rzepak,
burak cukrowy
Ptaków
++
-
+/-
Roślin
++
+/-
+/-
Bezkręgowców
++
+/-
+/-
Źródło: Rowe R. L. i in., 2007.
Ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
Tabela 4
Liczba gatunków roślin naczyniowych zasiedlających odłóg i pole uprawne na glebie kompleksu
żytniego dobrego
Odłóg
Pole uprawne
1995
2000
2004
1995
2000
2004
Gatunki
szt./m
2
% szt./m
2
% szt./m
2
% szt./m
2
% szt./m
2
% szt./m
2
%
Krótkotrwałe
32
74
21
30
16
23
21
72
31
72
21
84
Wieloletnie
11
26
50
70
54
77
8
28
12
28
4
16
Razem gatunki
w zbiorowisku
43
100
71
100
70
100
29
100
43
100
25
100
Źródło: Podstawka - Chmielewska i in., 2007.
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
54
biosfery i rozwoju ludzkości. Jak twierdzi Symonides (2007) obecnie nauka nie potrafi jeszcze
określić poziomu różnorodności biologicznej, poniżej którego funkcjonowanie poszczegól-
nych ekosystemów – tym bardziej całej biosfery – nie będzie możliwe. Znanych jest natomiast
wiele przykładów katastrof ekologicznych spowodowanych nadmiernym uproszczeniem struk-
tury gatunkowej biocenoz leśnych (Grzywacz 2005), aż do wprowadzenia monokultur (np.
sosnowych). Są one narażone na masowe pojawy owadów roślinożernych, które mogą przy-
czynić się do totalnego zniszczenia drzewostanów i utraty przez nie zdolności regeneracyj-
nych. W ten sposób w latach 20 ubiegłego wieku w wyniku gradacji strzygoni choinówki
(Panolis flammea) zniknęło ponad 400 tys. ha lasów sosnowych. Między innymi całkowitemu
zniszczeniu uległa Puszcza Notecka, leżąca w dorzeczu Warty i Noteci.
Wielu autorów (Adamowski i Bomanowska 2007, Rejmanek 1999) zwraca uwagę na podat-
ność siedlisk o zniszczonej pokrywie roślinnej, w tym nieużytków porolnych, na wkraczanie
gatunków obcych w pierwotnej florze danego obszaru. W ostatnich latach rozprzestrzeniają
się klon zwyczajny (Acer pseudoplatamus), klon jesionolistny (A. negundo) i dąb czerwony
(Quercus rubra). Obce gatunki drzewiaste występują we wszystkich warstwach zbiorowisk
roślinnych rozwijających się na gruntach porolnych, większość z nich jednak w warstwie runa
i krzewów.
Skutki antropopresji w środowisku rolniczym są tak silne, że we współczesnych strategiach
zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich uwzględnia się konieczność wystę-
powania w krajobrazie rolniczym enklaw zbiorowisk naturalnych, co między innymi realizuje się
poprzez działania na rzecz zwiększania bioróżnorodności agroekosystemów. Bioróżnorodność
agrofitocenoz zależy w dużym stopniu od systemu rolnictwa. W rolnictwie ekologicznym i
zrównoważonym dąży się do utrzymania, a nawet zwiększenia potencjału produkcyjnego sie-
dliska. Taka możliwość istnieje przy zachowaniu zróżnicowanego krajobrazu rolniczego i utrzy-
maniu heterogenicznych agrocenoz. Szczególnego znaczenia nabiera więc przestrzenna i cza-
sowa różnorodność roślin uprawnych. Gleba w tych systemach gospodarowania ma większą
biomasę mikroorganizmów i większą aktywność biologiczną. Istotnym elementem zwiększają-
cym różnorodność biologiczną łanów roślin uprawnych są mieszanki międzygatunkowe, mię-
dzyrodzajowe i międzyodmianowe. Jak podają liczne opracowania naukowe (Budzyński i Dubiś
1994, Rudnicki 1999, Wanic 1997) właściwy dobór gatunków i odmian roślin do takich miesza-
nek dodatnio wpływa na ilość i jakość plonu.
W agroekosystemach oprócz roślin uprawnych występują chwasty oraz organizmy sapro-
ficzne, chorobotwórcze, szkodniki i inne, które oddziałując na siebie kształtują biocenozę. Chwa-
sty wzbogacają bioróżnorodność pól, a ich niekorzystne oddziaływanie zależy od składu ga-
tunkowego i liczebności oraz warunków siedliskowych. Jeżeli liczebność chwastów jest poni-
żej progu szkodliwości i nie zwiększają one zapasu diaspor w glebie są wówczas pożytecznym
elementem agroekosystemów. W licznych badaniach (Feledyn-Szewczyk 2008, Feledyn-Szew-
czyk i Duer 2004, Fuller i in. 2005) dowiedziono, że chwasty chronią glebę przed erozją wodną i
wietrzną oraz stratami biogenów niewykorzystanych przez rośliny, a ich biomasa zwiększa ilość
materii organicznej w glebie.
W ochronie różnorodności biologicznej naczelnym zadaniem jest zapobieganie wymieraniu
również gatunków występujących w stanie dzikim. W ciągu ostatnich stu lat wiele dziko żyją-
cych gatunków roślin wyginęło, a wraz nimi niepowtarzalne genotypy. Duża cześć genowych
zasobów roślin mieści się w populacjach gatunków uprawnych, ocenianych pod względem
zróżnicowania genetycznego na podstawie liczby rejestrowanych odmian. Na przykład w reje-
strze odmian roślin rolniczych pochodzącym z 2008 roku widnieje ponad 1100 odmian roślin
uprawy polowej, których duża część pochodzi spoza naszego kraju (Lista… 2008). Ponadto
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
55
dzięki rozdrobnionej i ekstensywnej gospodarce rolniczej do dziś przetrwało wiele miejsco-
wych, starych odmian zbóż, warzyw, roślin pastewnych i drzew owocowych, wśród których są
także odmiany o charakterze reliktowym (lnicznik siewny, oleista odmiana rzodkwi zwyczajnej,
proso zwyczajne). To między innymi w gospodarstwach ekologicznych uprawia się wiele od-
mian pszenicy orkisz (Triticum spelta) i prosa (Panicum miliaceum), znanego już w epoce
neolitu. W zasiewach zbóż i okopowych rozprzestrzenia się obecnie owies szorstki (Avena
strigosa) uprawiany w Polsce i w całej Europie jeszcze przed owsem siewnym. Ich przetrwanie
wraz z towarzyszącymi gatunkami chwastów ma istotne znaczenie dla ochrony rodzimych zaso-
bów genowych.
Na obszarze Polski można spotkać także przodków niektórych gatunków drzew owoco-
wych z rodzajów jabłoń (Malus) i śliwa (Prunus) oraz warzyw z rodzaju sałata (Lactuca) i
marchew (Daucus). Duża część zmienności dziko rosnących roślin w Polsce nie była wykorzy-
stana w hodowli roślin użytkowych, choć taki potencjał tkwi w miejscowych populacjach traw
z rodzaju (Alopecurus i Bromus) oraz roślin motylkowatych, jak cieciorka pstra (Coronilla
varia), lucerna nerkowata (Medicago lupulina), lucerna sierpowata (M. palcata), przelot po-
spolity (Anthyllis vurneraria), koniczyna pogięta (Triforium medium), koniczyna rozdęta (T.
fragiferum) lub pięknie kwitnących krzewów i bylin, np. różanecznika żółtego (Rhododerdron
luteum), cebulicy dwulistnej (Scylla biforia), śnieżycy wiosennej (Leucoium vernum) w od-
mianie karpackiej, smotrawie okazałej (Telekia speciosa) czy złocieniu Zawadzkiego (Chryzan-
theum zawadzkii). Do uprawy powinno się także wprowadzić wiele rodzimych lub od dawna
zadomowionych gatunków roślin leczniczych, zwłaszcza że niektóre, m.in., czosnek wężowy
(Pallium schoen) lub kosaciec syberyjski (Iris sibirica) zagrożone są wyginięciem.
5. Formy ochrony bioróżnorodności
Generalnie ochrona różnorodności biologicznej (Symonides 2007) obejmuje następujące
działania (model góry lodowej):
· ochronę polegającą na właściwym planowaniu przestrzennym oraz gospodarowaniu
ziemią i wodą (podstawa góry lodowej),
· ochrona in situ w parkach narodowych i rezerwatach przyrody (środek góry lodowej),
· ochrona ex situ w ogrodach botanicznych i zoologicznych oraz w bankach nasion,
spermy, tkanek i organów.
Na świecie jest wiele banków genów, których zasadniczym zadaniem jest zachowanie zaso-
bów genowych rzadkich, ginących gatunków flory i fauny bądź też dążenie do tworzenia
nowych odmian i linii hodowlanych roślin i zwierząt użytkowych (Fronczak 2008). W wielu
krajach, np. Hiszpanii, we Włoszech, Wielkiej Brytanii, są liczne banki zasobów genetycznych
roślin chronionych. Brytyjczycy szczycą się największą taką placówką w Europie, a zarazem
jedną z największych na świecie. Pod koniec ubiegłego roku w Royal Botanical Garden „Mille-
nium” w Kew pod Londynem było przechowywanych 13 tys. gatunków roślin ze wszystkich
kontynentów, a do roku 2020 planowane jest zgromadzenie 24 tys. gatunków.
W Polsce mamy trzy banki genów. Bank w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w
Rdzikowie specjalizuje się w zasobach genowych roślin uprawnych. Wiele gatunków roślin
uprawnych można znaleźć tylko w formie przechowywanych nasion, np. pszenicę płaskurkę
(Triticum dicoccum), pszenicę samopszę (T. monococum). Ogród Botaniczny w Powsinie ma
duże osiągnięcia w dziedzinie ochrony zasobów genetycznych gatunków roślin ginących i
rzadkich, w tym objętych Dyrektywą Habitatową (jest członkiem European Seed Conservation
Network, ENSCONET). Leśny Bank Genów Kostrzyca to jedyny bank genów nie tylko w kraju,
Ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
56
ale i Europie, skupiający się przede wszystkim na ochronie i zachowaniu zasobów genowych
leśnej roślinności drzewiastej.
W ramach programu ochrony zasobów genowych roślin uprawnych (Kotlińska i in. 2004),
chronionych jest około 64 tys. genotypów, z tego ponad 15 tys. to próbki nasion zdeponowane
w przechowalni długoterminowej Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR, 1,9 tys. to
materiały przechowywane w Ogrodzie Botanicznym PAN, a 10 tys. obiektów (m.in. odmiany
drzew owocowych i krzewów, chmiel, ziemniaki, czosnek, szparagi) przechowuje się w formie
wegetatywnej. Większość przechowywanych genotypów to odmiany i linie hodowlane krajo-
we i zagraniczne.
6. Regulacje prawne ochrony bioróżnorodności
Międzynarodowe regulacje prawne na rzecz zachowania bioróżnorodności
· Konwencja o bioróżnorodności biologicznej – Rio de Janeiro, 1992 r.– weszła w Polsce w
życie w 1992 r.;
· Międzynarodowa konwencja ochrony roślin – Rzym, 1951 r., w Polsce weszła w życie w
1996 r.;
· Konwencja o obszarach wodno-błotnych, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa
wodnego – Ramzar, 1971 r., w Polsce weszła w życie 1978 r.;
· Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi roślinami i zwierzętami gatunków zagro-
żonych wyginięciem – Waszyngton, 1973 r., Polska ratyfikowała ją w 1989 r.;
· Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt – Bonn, 1979 r., w Polsce
weszła ona w życie 1996 r.;
· Konwencja o ochronie dzikiej europejskiej fauny i flory oraz ich siedlisk naturalnych –
Berno, 1979 r., w Polsce weszła w życie 1996 r.;
· Nowa konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego – Hel-
sinki, 1992 r., w Polsce weszła w życie w 2000 r.
Unijnie regulacje prawne na rzecz zachowania różnorodności biologicznej
· Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. o ochronie naturalnych siedlisk fauny i
flory (Dyrektywa Siedliskowa, zwana także Dyrektywą Habitatową),
· Dyrektywa w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2
kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków (Dyrektywa Ptasia),
· Europejska konwencja krajobrazowa z dnia 20 października 2000 r. podpisana we Floren-
cji, a przez Polskę w 2001 r.,
· Paneuropejska strategia ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej przyjęta w
Sofii w 1995 r.,
· Program Natura 2000 stanowiący próbę praktycznego wprowadzenia w życie zasad dy-
rektyw Siedliskowej i Ptasiej.
Dla opracowania planów ochrony Natura 2000, z inicjatywy Ministerstwa Środowiska, ze
środków Unii Europejskiej opracowano i opublikowano w 2004 roku wieloautorskie poradniki
ochrony siedlisk i gatunków – poradnik metodyczny. Każdy z dziewięciu tomów tych poradni-
ków zawiera zwięzłą charakterystykę siedlisk i gatunków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej
i Dyrektywie Siedliskowej, a występujących w Polsce oraz wskazówki dotyczące ich ochrony.
Na obszarach Natura 2000 zabronione są wszelkie działania, które mogą „w istotny sposób
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
57
pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w
istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których został wyznaczony obszar Natura
2000, art. 33 ustawy o ochronie przyrody”(Symonides 2007).
W II polityce ekologicznej państwa zawarte są dwa zapisy nawiązujące do zrównoważonej
gospodarki rolnej. Pierwszy dotyczy „efektywnego wzrostu wartości produkcji w rolnictwie i
leśnictwie poprzez lepsze wykorzystanie biologicznego potencjału rolniczej i leśnej przestrzeni
produkcyjnej oraz poprzez podnoszenie technologicznej i ekologiczno-zdrowotnej jakości pro-
duktów, przy jednoczesnym ograniczeniu nadmiernej intensywności stosowanych metod upra-
wy i hodowli, która mogłaby zagrażać zachowaniu różnorodności biologicznej”. Drugi wy-
szczególnia kilka sposobów realizacji idei ekorozwoju w rolnictwie, m.in. stosowanie tzw. do-
brych praktyk rolniczych, zapewniających lepsze wykorzystanie potencjału biologicznego gleb
przy jednoczesnym zmniejszeniu negatywnego oddziaływania nawozów i środków ochrony
roślin na środowisko.
Elementy polityki zrównoważonego rolnictwa znalazły się także w dokumencie opracowa-
nym na początku 2003 roku przez Ministerstwo Środowiska i zatwierdzonym przez Radę Mini-
strów – „Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej
wraz z programem działań”. Wśród działań operacyjnych w działach „Rolnictwo” i „Rozwój
wsi” wymieniono:
· zachowanie agrobioróżnorodności (głównie różnorodności biologicznej pól, łąk i pa-
stwisk) w warunkach gospodarki rolnej;
· zwiększenie powierzchni zadrzewień i zakrzaczeń na terenach użytkowanych rolniczo;
· opracowanie krajowej sieci obszarów przyrodniczo wrażliwych wraz z programem ich
ochrony.
7. Ekonomiczne aspekty ochrony różnorodności gatunkowej
Wartość wszystkich leków zawierających w swoim składzie substancje wytworzone przez
żywe organizmy jest nie do ocenienia. Niemal każdego dnia odkrywane są nowe, cenne właści-
wości farmakologiczne roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów (Symonides 2007). Czy ta
perspektywa nie jest wystarczającym argumentem za celowością ochrony całej różnorodności
biologicznej?
Nie ma naturalnie ekonomicznej wyceny wszystkich gatunków lub ekosystemów. Nie wie-
my także, jaką wartość dla człowieka i jego różnorodnych potrzeb będą one przedstawiały w
przyszłości.
Możliwe jest przypisanie biologicznym zasobom określonej wartości ekonomicznej, uwzględ-
niającej wszystkie korzyści jakie one przynoszą (Czaja i in. 1993). Trudność polega na uwzględ-
nieniu wielu walorów, jakie ma środowisko naturalne i przełożeniu wartości użytkowych i nie-
użytkowych na korzyści finansowe.
Zdaniem Kozakiewicza i in. (2005) całkowita wartość ekonomiczna zasobów jest sumą war-
tości użytkowych i nieużytkowych (tab. 6). Bezpośrednia wartość użytkowa lasów tropikal-
nych uwzględnia wartość drewna i wszystkich produktów leśnych, włącznie z roślinami leczni-
czymi uprawianymi przez ludność tubylczą. Wartość potencjalna uwzględnia sumy, jakie firmy
farmaceutyczne mogłyby płacić w przyszłości za pozwolenie na badania leczniczych właściwo-
ści rosnących tam roślin. Wartość dziedzictwa to korzyści, jakich mogą doświadczyć przyszłe
pokolenia stosując nowe leki.
W takim ujęciu jest oczywiste, że różnorodność biologiczna ma dużo większą wartość niż
produkty użytkowe, które można kupić lub sprzedać. Trudność polega również na rozdzieleniu
Ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
58
poszczególnych walorów środowiskowych i ich oszacowaniu ilościowym. Na przykład, bardzo
trudno rozdzielić wartość potencjalną i wartość dziedzictwa. Wartość finansowa pojawia się
tylko wtedy, gdy ktoś jest skłonny za coś zapłacić, nie istnieje np. zainteresowanie rynku
ochroną działów wodnych. Co więcej, całkowita wartość ekosystemu może przewyższać sumę
wynikającą z jego poszczególnych funkcji, a takie podejście jest niedoszacowaniem różnorodno-
ści biologicznej. Alternatywnym wyjściem jest pogodzenie się z tym, że wartość ekonomiczna
nie obejmuje „rzeczywistej wartości” ekosystemu, ani nie odzwierciedla moralnego poczuwa-
nia się wielu ludzi do działań na rzecz ochrony środowiska. Mimo tych problemów takie podej-
ście ekonomiczne może być pomocne w przekonywaniu rządów o potrzebie znajdowania fun-
duszy na sponsorowanie projektów związanych z ochroną środowiska. Pozwala także zrozu-
mieć, dlaczego stale tracimy różnorodność biologiczną; ponieważ koszty związane z jej de-
strukcją nie są ponoszone przez tych, którzy to czynią.
Wnioski
Osiąganie wysokich efektów produkcyjnych w rolnictwie jest możliwe przy zachowaniu i
zwiększaniu bioróżnorodności agroekosystemów. Wymaga to systematycznych i przemyśla-
nych działań, takich jak:
1. Ochrona urodzajnej ziemi dla rolnictwa, tj. dostosowanie jej użytkowania do potencjalnej
zasobności siedlisk. Nie może dalej postępować proces przejmowania najżyźniejszych
gruntów pod zabudowę miejską, przemysłową, energetyczną lub transportową.
2. Przeznaczanie pod produkcję żywności i pasz gleb bardzo dobrych i dobrych, zaś pod
produkcję na cele energetyczne i inne gruntów zbędnych do produkcji żywnościowej.
3. Utrzymanie i racjonalne użytkowanie cenoz roślinnych i zwierzęcych występujących na
obszarach naturalnych: śródpolnych i śródleśnych zbiorników wodnych, oczek wod-
nych, kęp drzew i krzewów, bagien, torfowisk, miedz, żywopłotów, skarp, starorzeczy i
innych, gdyż są siedliskami unikalnych zasobów genowych.
4. Ochrona wszelkiego rodzaju mokradeł, tak by mogły właściwie spełniać funkcje przyrod-
nicze (poprawę retencji wodnej, przechwytywanie składników mineralnych spływających z
pól do wód powierzchniowych) i były środowiskiem życia dla różnorodnej flory i fauny.
5. Obszary cenne przyrodniczo, takie jak użytki ekologiczne, pomniki przyrody, zespoły
przyrodniczo-krajobrazowe i inne powinny być objęte ochroną indywidualną. Ponadto
należy podjąć starania w celu ponownego ich odtwarzanie tam, gdzie jest to możliwe.
6. Na trwałych użytkach zielonych, na których zachowały się półnaturalne zbiorowiska
Tabela 6
Wartości użytkowe i nieużytkowe zasobów biologicznych na przykładzie ekosystemu leśnego
Wartości użytkowe
Wartości nieużytkowe
Wartość bezpośrednia: wartość produktów obec-
nie wykorzystywanych (np. drewna)
Wartość dziedziczna: korzyści, jakie mogą czer-
pać przyszłe pokolenia
Wartość potencjalna: gotowość do zapłaty,
w celu zagwarantowania sobie możliwości ko-
rzystania z zasobów w przyszłości
Wartość ogólnoegzystencjalna: wartość wynika-
jąca z tego, że las może istnieć dzięki ludziom
nie czerpiącym z niego bezpośrednich korzyści
Wartość pośrednia: np. wartość ochrony działu
wodnego
Źródło: Kozakiewicz M. i in., 2005.
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
59
zalecane jest ekstensywne użytkowanie (utrzymywanie wypasu zwierząt, opóźnianie ter-
minów koszenia oraz niedopuszczanie do inwazji roślinności drzewiastej). W celu zacho-
wania bioróżnorodności zabrania się wypalania roślinności na łąkach, pastwiskach, nie-
użytkach, rowach oraz wzdłuż szlaków komunikacyjnych.
7. Zwiększanie bioróżnorodności agroekosystemów poprzez wielogatunkowy płodozmian
oraz zakładanie i pielęgnowanie pasów zadrzewień, należy także chronić siedliska zwie-
rząt zapylających rośliny, a także habitaty naturalnych wrogów szkodników roślinnych.
8. Utrzymanie w należytym stanie gruntów ugorowanych i odłogowanych, co jest czynni-
kiem korzystnie wpływającym na różnorodność biologiczną agroekosystemów.
9. Obszary o falistej rzeźbie terenu oraz tereny zalewowe, a także wododziały w zlewniach
rzek nie mogą być odlesiane, a grunty te przeznaczane pod działalność gospodarczą.
Literatura
1.
A d a m o w s k i W., B o m a n o w s k a A., 2007. Udział drzew i krzewów obcego pochodzenia
w procesie zasiedlenia gruntów porolnych w rejonie Puszczy Białowieskiej. Acta Bot. Warm.
Masur., 4: 309-320.
2.
B e r g A., 2002. Breeding birds in short – rotation coppice on farmland in central. Sweden – the
importance of Salix height and adjacent habitatos. Agric. Ecosyst. Environ., 90: 265-276.
3.
B o c h n i a r z A., 1998. Znaczenie międzyplonów ścierniskowych w dobrej praktyce rolniczej
w świetle literatury. Mat. Konf. „Dobre praktyki w produkcji rolniczej“. IUNG Puławy, 21-29.
4.
B u d z y ń s k i W., D u b i s B., 1994. Porównanie plonowania zbóż jarych w siewach czystych,
międzygatunkowych, między odmianowych w świetle wieloletnich badań. Mat. Konf. pt. „Stan
i perspektywy uprawy mieszanek zbożowych”. AR Poznań, 72-82.
5.
C r o n k Q. C. B., F u l l e r J. J., 2001. Plant invaders. The threat to natura ecosystems. Earthscan
Publications Ldt, London and Sterling, VA.
6.
C z a j a S., F i o d o r B., J a k u b c z y k Z., 1993. Ekologiczne uwarunkowania wzrostu
gospodarczego w ujęciu współczesnej teorii ekonomii. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok
- Kraków.
7.
F a b e r A., 2008. Prognoza wykorzystania przestrzeni rolniczej dla produkcji roślin na cele
energetyczne oraz przyrodnicze skutki uprawy tych roślin. W: Energia odnawialna. Maz. Ośrod.
Dor. Rol., Płońsk, 35-47.
8.
F a l i ń s k a K., 1997. Ekologia roślin. PWN Warszawa, 273-296.
9.
F e e c h a n J., G i l l m o r D. A., C u l l e t o n N., 2005. Effects of an agri-environment scheme
on farmland biodiversity in Ireland. Agric., Ecosys. Environ., 107: 275-286.
10. F e l e d y n - S z e w c z y k B., 2008. Zmiany bioróżnorodności flory segetalnej w systemie
ekologicznym w latach 1996–2007. J. Res. Apllicat. Agric. Engin., 53(3): 63-68.
11. F e l e d y n - S z e w c z y k B., D u e r J., 2004. Oddziaływanie systemu produkcji na
zachwaszczenie łanu pszenicy ozimej. Pam. Puł., 138: 35-49.
12. F r o n c z a k K., 2008. Bank genów w Kostrzycy. Przyroda Polska, 3: 22.
13. F u l l e r R. J., H o r t o n L. R., F e b e r R. E., J o h s o n P. J., 2005. Benifits of organic farmining
to biodiversity vary among taxa. Biol. Lett., 1-5.
14. G r z y w a c z A., 2005. Stan różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych Polski. Post. Nauk
Rol., 1: 3-13.
15. I s s e l s t e i n J., J e a n g r o s B., P a v l u V., 2005. Agronomic aspects of biodiversity targeted
management of temperate grasslands in Europe – a review. Agron. Res., 3: 139-151.
16. I s s e l s t e i n J., G r i f f i t h B. A., P r u d e l P., V e n e r u s S., 2007. Effects of livestock breed
and grazing intensity on biodiversity and production in grazing systems. 1 Nutritive value
of herbage and livestock performance. Grass Forage Sci., 62: 145-158.
17. J a n k o w s k a D., S z y m a n k i e w i c z K., 2004. Bioróżnorodność flory zachwaszczającej
Ochrona bioróżnorodności w środowisku produkcji rolniczej
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
60
soczewicę jadalną w płodozmianie i w monokulturze w warunkach zróżnicowanej uprawy roli.
Ann. UMCS, E, 59(1): 479-484.
18. K o t l i ń s k a T., Ś w i ę c i c k i W. K., K o t l i ń s k i S. (red.), 2004. Zasoby genowe w ochronie
różnorodności biologicznej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., Cz. II, 497.
19. K o z a k i e w i c z M., K o z a k i e w i c z A., D m o w s k i K., 2005. Ekologia. Wyd. Nauk.
PWN Warszawa.
20. Lista odmian roślin rolniczych wpisanych do krajowego rejestru w Polsce 2008. COBORU Słupia
Wielka.
21. M a ć k o w i a k A., M i c h a l a k A., 2008. Biologia. Praca zbiorowa. PWN.
22. P o d s t a w k a - C h m i e l e w s k a E., P a ł y s E., K u r u s J., 2007. Sukcesja roslinności na
gruntach porolnych zalesionych w warunkach górskich. Acta Bot. Warmiae et Masuriae, Olsztyn
- Poznań, 23-35.
23. R a d k o w s k i A., K u b o ń M., 2006. Wpływ rodzaju koszenia na bioróżnorodność i wartość
użytkową runi łąkowej. Inż. Rol., 13: 403-408.
24. R e j m a n e k M., 1999. Invasive plant species and invasiveble ecosystems. W: Sandlund O. T,.
Schei P. J., Vilken (eds.) Invasive species and biodiversity management. Kluwer Academic Publi-
shers, Dordrecht /Boston/London, 79-102.
25. R o w e R. L., S t r e e t N. R., T a y l o r G., 2007: Identifying potential environmental impacts
of large – scale deployment of dedicated bioenergy crops in UK. Renev. Sustain. Energy Rev.
(w druku).
26. R u d n i c k i F., 1999. Środowiskowe uwarunkowania uprawy mieszanej zbożowych i zbożowo-
strączkowych. Mat. Konf. pt. „Przyrodnicze i produkcyjne aspekty uprawy roślin w mieszan-
kach“ AR Poznań, 28-38.
27. S a g e R. B., C u n n i n g h a m M., B o a t m a n N., 2006. Birds in willow short – rotation coppice
compared to other arable crops in central England, Ibis, 148: 184-197.
28. S c i m o n e M., S m i t h R. E. N., G a r e l J. P., S a h i n N., 2007. Effects of livestock breed
and stocking rate on sustainable grazing systems: 3. Effects on vegetation diversity. Grass Forage
Sci., 62: 172-184.
29. S y m o n i d e s E., 2007. Ochrona przyrody. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.
30. S t a w i c k a J., S z y m c z a k - P i ą t e k M., W i e c z o r e k J., 2006. Wybrane zagadnienia
ekologiczne. SGGW Warszawa.
31. T r z a s k o ś M., N i e d ź w i e c k i E., M a l i n o w s k i R., 2007. Wpływ warunków
siedliskowych i zaprzestanie pratotechniki na zmiany florystyczne w zbiorowiskach łąkowych na
madach rzecznych polderu Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Acta Bot. Warmiae et Masuriae,
Olsztyn - Poznań, 4: 239-251.
32. T a l l o w i n J. R. B., R o o k A. J., R u t t e r S. M., 2005. Impact of grazing management
on biodiversity of grasslands. Animal Sci., 81: 193-198.
33. T w o r k o w s k i S., 2007. O różnorodności biologicznej w kontekście działań na rzecz ochrony
przyrody. Wszechświat, 108(4-6): 196-197.
34. W a n i c M., 1997. Mieszanka jęczmienia jarego z owsem oraz jednogatunkowe uprawy tych zbóż
w płodozmianach. Acta Agricult. Tech. Olst., Agricult., 64 (D): 3-57.
prof. dr hab. Kazimierz Jankowski
Instytut Agronomii
Akademia Podlaska
ul. B. Prusa 12
08-110 Siedlce
tel.: (125) 643-13-06
Kazimierz Jankowski, Janina Skrzyczyńska
PDF stworzony przez wersj
ę demonstracyjną pdfFactory Pro
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
wyklady-ppz, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Produkcja zwierzęca
Żołądek przeżuwaczy, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Produkcja zwierzęca
Przetworstwo produktow rolniczych
więcej podobnych podstron