1

Wstęp

Torfowiska to niezwykłe układy przyrodnicze, łączące cechy środowiska lądowego i

wodnego.  Ich egzystencja  zawsze  zależy od dużej  dostępności  wody,  której  ruchliwość  i
zawartość   soli   mineralnych   decyduje   m.in.   o   ekologicznym   zróżnicowaniu   tych
ekosystemów, w tym również wysoce specyficznej roślinności torfowiskowej. Cechą, która
odróżnia torfowiska od wszystkich pozostałych ekosystemów lądowych jest akumulacja w
podłożu materii  organicznej  w postaci  torfu. Powstaje on z obumarłych  szczątków  roślin
porastających torfowisko, które w warunkach wysokiego poziomu wody i braku dostępu tlenu
nie ulegają całkowitemu rozkładowi i pozostają zakonserwowane w torfie. Poza szczątkami
roślin torf zawiera przede wszystkim wodę. Jej zawartość dochodzi nawet do 97%, a mimo to
można   po   torfowisku   chodzić!   Narastanie   torfu   to   proces   bardzo   powolny   -   w   bardzo
sprzyjających   warunkach   odłożenie   1   mm   warstwy   wymaga   ponad   roku   czasu,   a   więc
torfowisko z warstwą torfu o grubości jednego metra powstaje co najmniej tysiąc lat! Wiele z
torfowisk ma złoża torfowe znacznie większej grubości, które tworzyły się przez tysiące lat i
są dowodem długowieczności biotopów torfowiskowych.

Ogólna powierzchnia zajmowana przez ekosystemy torfowiskowe szacowana jest na

zaledwie 1-3% powierzchni lądów lecz ich rozmieszczenie jest bardzo nierównomierne.
Największe złoża torfu występują w Ameryce Północnej i Azji, Europa zajmuje pod tym
względem trzecie miejsce. W Polsce pierwotny areał torfowisk zajmował 4,2% powierzchni
kraju, z czego wybitną większość (92,1%) stanowiły torfowiska typu niskiego (zasilane przez
zasobne w biogeny wody gruntowe i powierzchniowe), 4,7% zajmowały torfowiska typu
wysokiego (zasilane przez jałowe wody opadowe), a zaledwie 3,2% torfowiska przejściowe, o
cechach pośrednich miedzy niskimi i wysokimi.

Torfowiska to ekosystemy wybitnie wrażliwe na zmiany warunków ekologicznych, w

tym przede wszystkim wodnych. W miarę zagospodarowywania nowych przestrzeni przez
człowieka były one stopniowo włączane do bezpośredniego użytkowania, przede wszystkim
jako   źródła   paszy   dla   bydła,   następnie   do   pozyskiwania   torfu   na   opał   i   powiększania
powierzchni   leśnej.   Wszystkie   te   formy   gospodarowania   wiązały   się   z   melioracjami
odwadniającymi,   które   spowodowały   drastyczny   spadek   udziały   żywych   (tj.   w   pełni
funkcjonujących) ekosystemów torfowiskowych w krajobrazie Polski. Obecnie szacuje się, że
dobrze   i   względnie   dobrze   zachowane   torfowiska   utrzymują   się   na   zaledwie   10%   ich
dawnego krajowego areału. Podobne negatywne zmiany wystąpiły w wielu krajach Europy,
ale i poza nią, dlatego też torfowiska zaliczane są obecnie do ekosystemów zagrożonych w
skali   globalnej.   Dotyczy   to   wszystkich   typów   torfowisk,   w   tym   przejściowych,   które   w
przypadku kontynentu europejskiego zostały umieszczone na liście siedlisk przyrodniczych
wymagających szczególnej ochrony.

1. Charakterystyka typu siedliska przyrodniczego

1.1. Definicja typu siedliska

Według definicji siedliska zawartej w „Interpretation Manual.....” torfowiska

przejściowe to zbiorowiska torfotwórcze rozwijające się przy powierzchni oligotroficznych
do mezotroficznych wód o cechach pośrednich miedzy typami soligenicznym a
ombrotroficznym. Obejmują bardzo duży i zróżnicowany zestaw zbiorowisk roślinnych. W
dużych systemach torfowych najbardziej znaczącą rolę odgrywają kołyszące się 3% maty,
pływające dywany (pła) lub trzęsawiska budowane przez średniej wysokości lub niskie

turzyce, mchy torfowce lub mchy brunatne. Towarzyszą im z reguły zbiorowiska wodne i
ziemnowodne. W regionie borealnym ten typ siedliska.. obejmuje torfowiska minerotroficzne
nie wchodzące w skład dużych kompleksów bagiennych, otwarte (bezdrzewne) bagna i małe
torfowiska w strefie przejścia między wodą (jeziorami i stawami) a glebą mineralną.

(Theses mires and bogs) Torfowiska te należą do rzędu Scheuchzerietalia palustris

(obejmującego miedzy innymi oligotroficzne pływające dywanowe szary) i do rzędu Caricetalia
fuscae (obejmującego zbiorowiska trzęsawiskowe). Włączona jest także oligotroficzna strefa
styku wody i lądu, porośnięta przez Carex rostrata.

Rośliny wskaźnikowe siedliska to: Eriophorum gracile, Carex chordorrhiza, Carex

lasiocarpa, Carex diandra, Carex rostrata, Carex limosa, Scheuchzeria palustris, Hammarbya
paludosa, #Liparis loeselii, Rhynchospora alba, R. fusca, Menyanthes trifoliata, Epilobium
palustre, Pedicularis palustris, Sphagnum sp. (S. papillosum, S. angustifolium, S. subsecundun,
S. fimbriatum, S. riparium, S. cuspidatum, Calliergon giganteum, Drepanocladus revolvens,
Scorpidium scorpioides, Campylium stellatum, Aneura pinguis.

Według systemu klasyfikacyjnego siedlisk Palearktyki (PHYSIS Palaearctis Habitat

Classification) siedlisko przyrodnicze PHYSIS 54.5. definiowane jest nastepująco:

Torfowiska przejściowe to obszary podmokłe, głównie lub na dużej powierzchni

opanowane   przez   torfotwórcze   zbiorowiska   roślinne   rozwijające   się   w   pobliżu   powierzchni
oligotroficznych   lub   mezo-oligotroficznych   wód,   osiągajacych   poziom   powyżej   ,   czasem
znacznie   powyżej   podłoża,   dostarczajacych   niewiele   lub   wcale   zwiazków   mineralnych   lub
odżywczych.   Stąd   ich   cechy   są   pośrednie   między   cechami   torfowisk   soligenicznych   i
topogenicznych, a cechami torfowisk ściśle ombrogenicznych. W dużych systemach najbardziej
wyrazistymi   zbiorowiskami   są   kołyszace   się   kożuchy,   pływajace   dywany   lub   trzęsawiska,
tworzone przez średniej wysokości lub niskie  turzyce, również mchy torfowce i mchy właściwe.
Towarzyszą   im   zbiorowiska   wodne   i   ziemno-wodne   (jednostku   22.3.,   22.4.)   i   formacje
przejściowe   do   nich,   do   torfowisk   niskich   (jednostki   54.2.   i   54.4.),   torfowisk   wysokich
(mszarnych) (jednostka 51.1.) lub wilgotnych łąk (37), torfowcowe kępy (jednostka 51.11.) w
szczególności są często ważną cechą. Zbiorowiska wysokich turzyc i szuwarów właściwych
((53), wierzbowe lub olszowe lasy (44) wkraczają na część torfowiska. Torfowiska przejściowe
opanowują   przeważnie   obrzeża   oligotroficznych   stawów   i   jezior,   dużych   jeziorek   na
torfowiskach   wysokich   lub   strefę   okrajków.  Ich   rozmieszczenie   jest   głównie   na  północ   od
obszaru   alpejskiego   i   hercyńskiego     i   północno-europejskie.   Poza   systememami   torfowisk
przejściowych ich zbiorowiska roślinne mogą występować w dolinkach torfowisk wysokich
(jednostka   51.12),   na   torfowiskach   kołdrowych   (52),   w   obniżeniach   bogatych   lub   ubogich
torfowisk niskich (fens) (jednostki 54.2 i 54.4.) w systemach żródliskowych (jednostka 54.1), w
wilgotnych   wrzosowiskach   (jednostka   31.1)   i   kilku   innych   siedliskach.   Charterystycznymi
gatunkami są: Eriophorum gracile, Carex lasiocarpa. C. chordorrhiza, C. limosa, Scheuchzeria
palustris,   Hammarbya  paludosa,   Liparis   loeseli,   Calla   palustris.  Torfowisk   przejściowe   są
wybitnie ważnymi refugiami wyspecjalizowanych, zagrożonych gatunków roślin i zwierząt; ich
bogactwo i różnorodność znaczących bezkręgowców, miedzy innymi ważek, jest nawet większe
niż w innych ekosystemach torfowiskowych.

W definicji wg „Interpretation Manual....” siedlisko (torfowisko) jest synonimem

torfotwórczych zbiorowisk roślinnych, co jest zawężeniem pojęcia z poziomu ekosystemu do
fitocenozy.   Również   nie   całkiem   prawidłowe   jest   stwierdzenie,   że   cechy   wód   torfowisk
przejściowych są wypadkową cech wód soligenicznych i   ombrogenicznych.   W warunkach
polskich torfowiska przejściowe tworzą się przede wszystkim w obniżeniach terenu zasilanych
przez   nieruchome,   kwaśne   lub   słabo   kwaśne,   oligo-,   oligo-mezo-     i   mezotroficzne   wody
powierzchniowe lub gruntowe miejscowego pochodzenia (topogeniczne), których oddziaływanie

słabnie   ze   względu   na   akumulację   torfu   i   naturalne   lub   sztucznie   przyspieszone   obniżenie
poziomu wody, a w konsekwencji oddalanie się powierzchni torfowiska od lustra wody. W toku
tego procesu rośnie rola jałowych  wód opadowych,  które są zatrzymywane  w torfowisku i
powodują  jego dalszą  acydyfikację  i  oligotrofizację.    W  wyniku  takiej  ewolucji  warunków
siedliskowych   tworzy   się   swoista   kombinacja   gatunków   minerotroficznych   o   niewielkich
wymaganiach   troficznych   oraz   gatunków   z   siedlisk   ombrotroficznych,   przystosowanych   do
życia w warunkach skrajnej oligotrofii. W sensie dynamicznym taki stan torfowiska może być
określony jako przejściowy, między torfowiskiem typowo minerogenicznym a torfowiskiem w
pełni ombrogenicznym. Podobny ekologiczny układ możliwy jest też, gdy torfowisko zasilane
jest przez wody podziemne z warstw wodonośnych obszarów przyległych (ma reżim wodny
torfowiska, soligenicznego), lecz są to wody skrajnie ubogie w biogeny i pozbawione jonów
zasadowych. Ten ostatni przypadek w warunkach Polski dotyczy torfowisk przejściowych w
Sudetach.

Spośród gatunków wskazanych jako typowe dla siedliska w kraju nie spełniają takie roli lub

pełnią ją słabo: Liparis loeselii (optymalne warunki ma na siedliskach alkalicznych), Epilobium
palustre (ma szeroką skalę siedliskową), S. fimbriatum, (występuje w niektórych fitocenozach
przejściowotorfowiskowych,   ale   również   na   torfowiskach   alkalitroficznych   i   leśnych),
Calliergon giganteum  (rośnie również na torfowiskach niskich i w niektórych zbiorowiskach
szuwarowych),  Scorpidium scorpioides  i  Campylium stellatum  (gatunki siedlisk neutralnych i
zasadowych),  Aneura   pinguis  (charakterystyczna   dla   odrębnego   siedliska   płytkich
dystroficznych zbiorników na podłożu torfowym, które jednak mogą być wbudowane w mszarne
i mechowiskowe)

Zróżnicowanie wewnętrzne w warunkach Polski (podtypy)

Siedlisko w kraju zróżnicowane jest na wiele odmian, jeżeli za podstawę przyjąć liczbę i

wewnętrzne zróżnicowanie występujących na nim zespołów roślinnych. W skali regionalnej
zróżnicowane jest na dwa podtypy: torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu i górskie
torfowiska przejściowe i trzęsawiska. Oba typy różnią się pod względem historii i warunków
rozwoju, a torfowiska sudeckie, przede wszystkim położone w subalpejskim piętrze
Karkonoszy i w Górach Izerskich, dodatkowo mają swoiste cechy ekologiczne i
geobotaniczne, m.in. wyróżniają się udziałem gatunków borealnych i arktyczno-alpejskich.

1.2. Cechy diagnostyczne i problemy interpretacyjne

Fizjonomia siedliska i jego usytuowanie w terenie

Torfowiska   przejściowe   i   trzęsawiska   to   ekosystemy   nieleśne,   ze   względu   na   ogólną
fizjonomię   określane   również   jako   „otwarte”   (fot.   1).   Porastają   je   skąpogatunkowe
zbiorowiska   roślinne,   zbudowane   z   warstwy   zielnej   i   mszystej.   Warstwa   krzewów   w
niezaburzonych   warunkach   siedliskowych   występuje   tylko   wyjątkowo,   w   paru   bardzo
rzadkich   w   kraju   zespołach   roślinnych.   Zwarcie   warstwy   zielnej   jest   zróżnicowane,
natomiast warstwa mszysta z reguły jest bardzo dobrze rozwinięta. Płaty poszczególnych
zbiorowisk wyróżnia dominacja jednego lub paru gatunków roślin. Zwykle są to niskie
lub   średnio   (do   około   80   cm)   wysokie   byliny   z   rodziny   turzycowatych   oraz   gatunki
mchów właściwych (brunatnych) lub mchów torfowców. Obie grupy mchów mogą być
reprezentowane w podobnej ilości lub też jedna z nich wyraźnie dominuje. W przypadku

Fot. 23a. Pięciopalecznik błotny Comarum palustre

Fot. J. Herbich

•

w górach niezwykle rzadko mają postać pła torfowcowego, ponadto zajmują
strefy okrajkowe torfowisk wysokich i występują na stokach (tzw. torfowiska
wiszące) oraz na terasach zalewowych w dolinach rzecznych Gór Izerskich.

Areał siedliska i przestrzenny układ poszczególnych fitocenoz mogą być bardzo różne:

•

na   torfowiskach   mszarnych   rozwijających   się   na   brzegach   niewielkich
zbiorników   wodnych   ogólna   powierzchnia   siedliska   jest   bardzo   mała,
fitocenozy często mają koncentryczny układ. Poszczególne strefy są różnej
szerokości  i   wskazują  na  rosnący  stopień   wyniesienia  powierzchni  mszaru
ponad lustro wody

•

w zlądowionych nieprzepływowych nieckach jeziornych siedlisko może
zajmować nawet dziesiątki hektarów, zbiorowiska porastają duże, względnie
jednorodne powierzchnie.

Wielkość poszczególnych torfowisk przejściowych i trzęsawisk jest bardzo zróżnicowana

- od poniżej 1 ha do wielohektarowych powierzchni. Stanowią one w całości odrębne
jednostki przestrzenne (np., jeżeli występują 6, w niewielkich obniżeniach bezodpływowych)
lub też są elementem w kompleksie siedlisk wodnych, torfowiskowych, bagiennych i leśnych
występujących w dużych bezodpływowych obniżeniach terenu, rzadziej w dolinach
rzecznych, rynnach, na łagodnych stokach górskich).

Wegetacja na torfowiskach przejściowych, podobnie jak na innych typach torfowisk,

które generalnie zaliczane są do tzw. siedlisk chłodnych, rozpoczyna się stosunkowo późno i
przebiega stopniowo. Tylko  pojedyncze  gatunki roślin rozpoczynają  3 , kwitnienie  już w
kwietniu,   np.   wełnianka   wąskolistna,   natomiast   większość   kwitnie   w   maju   lub   czerwcu
(obserwowane w tym czasie na szczytach pędów wełnianki gęste skupienia białych włosków
to już owocostany tego gatunku). Pełnia sezonu wegetacyjnego rozpoczyna się w pierwszej
połowę lipca, kiedy praktycznie wszystkie gatunki są na tyle rozwinięte, że możliwa jest ich
pewna identyfikacja. Należy o tym pamiętać ze względu na fakt, że jednym z podstawowych
składników   zbiorowisk   roślinnych   na   torfowiskach   przejściowych   są   turzyce,   których
oznaczenie   do   gatunku   wymaga   zbioru   rośliny   w   fazie   pełnego   wykształcenia   owoców.
Dojrzałe   orzeszki   turzyc   utrzymują   się   na   macierzystej   roślinie   stosunkowo   krótko.   Na
torfowiska   położonych   w   górach   wszystkie   zjawiska   fenologiczne   są   opóźnione   w
porównaniu z niżem.

Kluczowe 3 ekologiczne cechy diagnostyczne

Główne cechy torfowisk przejściowych to:

•

odczyn wody od silnie do umiarkowanie kwaśnego (pH 3,5 – 5,5)

•

bardzo niska lub niska żyzność (oligo-, oligo-mezo, mezotrofia)

•

względnie stabilny lub mało zmienny poziom wody w cyklu rocznym
(powierzchnia torfowiska podnosi się i opada wraz ze zmianą położenia lustra
wody),

W sposób syntetyczny wskazuje je roślinność, w tym przede wszystkim

współwystępowanie  gatunków torfowisk  minerotroficznych  i  ombrotroficznych.  Pierwsze
nich otrzymują sole mineralne i związki odżywcze z wody kontaktującej się z podłożem
mineralnym. Są to w przewadze gatunki mające umiarkowane wymagania co do ilości
związków   odżywczych   i   równocześnie   tolerujące   silne   zakwaszenie.   W   części   są   to   też
gatunki   o   względnie   szerokiej   amplitudzie   ekologicznej,   występujące   również   w   innych
typach   ekosystemów,   np.  Carex   rostrata,   która   buduje   zbiorowisko   szuwarowe   wokół
mezotroficznych   jezior,  Eriophorum   angustifolium,  Comarum   palustre,   Menyanthes
trifoliata,  Carex nigra, Carex echinata,  Carex canescen, Calamagrostis stricta,  które
rosną także na kwaśnych, stosunkowo ubogich w biogeny torfowiskach niskich. Gatunki
torfowisk ombrotroficznych,  zasilanych   tylko  przez   jałowe  wody  opadowe,  są  zdolne  do
życia   na   podłożu   skrajnie   ubogim   w   biogeny   i   równocześnie   silnie   kwaśnym.   Typowe
oligotroficzne składniki flory torfowisk wysokich na torfowiskach przejściowych są tylko
częściowo reprezentowane. Należą do nich np. Oxycoccus palustris, Drosera rotundifolia,
Sphagnum magellanicum, S. rubellum (  fot. 24, 25), przy czym oba gatunki torfowców
obficiej rosną tylko na mszarach, których powierzchnia znajduje się stale powyżej lustra
wody w torfowisku. Ogólna liczba i ilościowy udział gatunków wysokotorfowiskowych na
torfowiskach   przejściowych   są   wyraźnie   wyższe   w   zbiorowiskach   mszarnych   niż   w
zbiorowiskach mechowiskowych.

Fot. 24. Torfowiec magellański Sphagnum magellanicum Fot. J. Herbich

Fot. 25. Torfowiec czerwonawy Sphagnum rubellum

Fot. J. Herbich

Wskaźnikowe zbiorowiska roślinne

W powszechnie przyjętym w środkowej Europie systemie fitosocjologicznym fitocenozy

torfowisk przejściowych  klasyfikowane  są do klasy  Scheuchzerio-Caricetea  nigrae, rzędu
Scheuchzerietalia   palustris,   niektórzy   autorzy   dołączają   także   część   fitocenoz   z   rzędu
Caricetalia   nigrae,  który   zasadniczo   obejmuje   roślinność   torfowisk   niskich.   Problem
systematyki   zbiorowisk   roślinnych   występujących   na   obu   tych   typach   torfowisk   jest
podnoszony przez wielu autorów, którzy równocześnie wskazują na potrzebę rewizji całości
danych fitosocjologicznych i lepszego skorelowania florystycznego zróżnicowania fitocenoz
z   postępem   wiedzy   o   ekologii   i   geologii   torfowisk.   Poniższy   wykaz   zawiera   zespoły   i
podzespoły roślinne, które zostały stwierdzone na terenie Polski na siedliskach określonych
jako torfowiska przejściowe i trzęsawiska:

Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae zbiorowiska torfowisk niskich, przejściowych i

dolinek na torfowiskach wysokich

Rząd Scheuchzerietalia palustris torfotwórcze zbiorowiska torfowisk przejściowych i

dolinek na torfowiskach wysokich

Związek Rhynchosporion albae mszary przejściowotorfowiskowe i dolinkowe

Zespół Caricetum limosae mszar dolinkowy z turzycą bagienną

Podzespół Caricetum limosae typicum

Podzespół Caricetum limosae sphagnetosum fallacis

Zespół Rhynchosporetum albae mszar przygiełkowy

Podzespół Rhynchosporetum albae typicum
Podzespół Rhynchosporetum albae sphagnetosum maji
Podzespół Rhynchosporetum albae sphagnetosum fallacis

Zespoł Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi* zespół wełnianki wąskolistnej i

torfowca kończystego

Zespół Sphagno-Caricetum rostratae zespół turzycy dzióbkowatej i torfowca

kończystego

Podzespół Sphagno-Caricetum rostratae typicum
Podzespół Sphagno-Caricetum rostratae sphagnetosum riparii

Możliwości pomylenia z innymi typami siedlisk przyrodniczych

Na niżu poszczególne odmiany siedliska (na poziomie zespołów lub podzespołów)

florystycznie nawiązują do: 1/ zbiorowisk dolinkowych na żywych torfowiskach wysokich,
które   jednak   zawsze   występują   w   kompleksie   ze   zbiorowiskami   kępowymi   (7110),   2/
torfowisk przepływowych, które zasilane są przez wody umiarkowanie zasobne w zasady i
porośnięte przez emersyjne mechowiska, rozmieszczone w strefie przejścia ponadzalewowej
części dolin rzecznych (7230) 3/ kwaśnych mechowisk i turzycowisk zasilanych przez wody
gruntowe,   4/   bagiennych   zbiorowisk   wysokoturzycowych,   które   jednak   w   zdecydowanej
większości   występują   na   siedliska   eu-   i   mezotroficznych   w   strefie   zalewów   wysokich   i
średnich,   5/   zbiorowisk   mszarnych,   które   powstają   w   obniżeniach   na   podłożu   nagiego
kwaśnego torfu (7150).

W górach w strefie okrajka siedlisko bardzo dobrze wyodrębnia się od kopuł torfowisk

wysokich, natomiast na ich wierzchowinach może być mylone z dolinkami lub zbiorowiskami
na nagim torfie (7150), w których występują częściowo te same gatunki roślin (Carex limosa,
Rhynchospora alba, Sphagnum spp.).

Błędne zaliczenie może również polegać na tym że uznaniu całego torfowiska za

wysokie, jeżeli w występuje mozaika zespołów Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae
oraz płaty zbiorowisk wysokotorfowiskowych jak  Sphagnetum magellanici,  ale w podłożu
jest torf wytworzony przez roślinność przejściowotorfowiskową, natomiast  brak jest torfu
typu   wysokiego.   Taka   pomyłka   jest   możliwa   zwłaszcza   na   niewielkich   torfowiskach
zajmujących głębokie bezodpływowe wytopiska, tzw. torfowiskach kotłowych. zdj. 30   Ich
centralna   część   może   być   nawet   lekko   wyniesiona,   ale   mimo   to   nie   jest   całkowicie
odizolowana   od  wód  spływających   do  niecki.   Podobna   sytuacja   dotyczy   torfowisk,  które
rozwijają się w toku odgórnego zarastania zbiorników dystroficznych. Na takich torfowiskach
w części dostatecznie oddalonej od lustra wody może również  występować kompleks ww.
zespołów. W obu przypadkach rozstrzygającym kryterium jest obecność w podłożu warstwy
torfu wysokiego.

Fot. 30. Torfowisko przejściowe w morenowym krajobrazie Pojezierza Kaszubskiego
Fot. J. Herbich

W przypadku fitocenoz mechowiskowych siedlisko może być pomylone z siedliskiem

7230 obejmującym górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i

mechowisk. Od torfowisk przejściowych różni je sposób zasilania w wodę: są to typowe
torfowiska soligeniczne, przez które stale przesącza się woda zasobna w jony zasadowe. Pod
względem florystycznym wyróżnia je obecność gatunków wymagających neutralnego lub
alkalicznego odczynu podłoża, w warstwie mszystej dominują neutrofilne lub bazyfilne mchy
brunatne, natomiast torfowce, o ile występują, są reprezentowane przez gatunki neutrofilne
lub bardzo słabo kwasolubne (Sphagnum plumulosum, S. warnstorfii, S. teres).

1.3. Struktura i jej zmienność

1.3.1. Typowe gatunki

Rośliny naczyniowe:
*turzyca   bagienna  Carex   limosa,   *turzyca   nitkowata  Carex   lasiocarpa,   *turzyca
dwupręcikowa  Carex diandra, turzyca strunowa  Carex chordorrhiza, turzyca dzióbkowata
Carex   rostrata,   turzyca   skąpokwiatowa  Carex   pauciflora  (tylko   w   NE   części   niżu),
*pięciopalecznik   błotny  Comarum   palustre,   *przygiełka   biała  Rhynchospora   alba,
*przygiełka brunatna Rhynchospora fusca, wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium,
wełnianeczka   alpejska  Baeotryon   alpinum,   *bagnica   zwyczajna  Scheuchzeria   palustris,
*rosiczka   długolistna  Drosera   anglica,   *rosiczka   pośrednia  Drosera   intermedia,   *wątlik
błotny Hammarbya paludosa, *bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata

Mchy:
*Sphagnum cuspidatum, S. fallax, S. majus, *S. contortum, S. angustifolium, *S. obtusum, S.
riparium, S. flexuosum, , *S.subsecundum, *Bryum ovatum, *Calliergon stramineum,
*Cinclidium stygium, Drepanocladus vernicosus, *Meesea triquetra,

* - gatunki charakterystyczne z fitosocjologicznego punktu widzenia.

1.3.2. Typowa struktura

Zbiorowiska roślinne budowane są przez nieliczne gatunki - w niektórych w pełni

wykształconych   fitocenozach   ich   liczba   wynosi   nawet   poniżej   5,   rzadko   przekracza   20.
Fitocenozy  mają   budowę   dwuwarstwową,   na   która   składa   się   warstwa   zielna   (czasem
zróżnicowana na dwie podwarstwy roślin bardzo niskich i średnio wysokich) oraz warstwa
mszysta. Warstwa zielna jest zwarta w bardzo różnym stopniu (od 5% do 90%). Tworzą ją
byliny,   w   części   zbiorowisk   również   płożące   się   krzewinki,   roślin   jednorocznych   brak.
Warstwa   mszysta   najczęściej   jest   bardzo   dobrze   rozwinięta,   może   być   luźna,   częściowo
zanurzona w wodzie lub tworzyć zwartą darń ponad lustrem wody.

Gatunki krzewiaste w niezaburzonych warunkach wodnych występują rzadko, wyjątkowo

są to taksony ściśle związane z zespołami przejściowotorfowiskowymi (np. Salix lapponum,
S. myrtilloides, Betula nana, B. humilis). Gatunki drzewiaste (brzoza omszona, sosna
zwyczajna, rzadziej olsza czarna) w normalnych warunkach rosną sporadycznie, mają
obniżoną żywotność i wcześnie zamierają.

Pod względem ekologicznym flora torfowisk przejściowych składa się w całości z

gatunków   higro-   i   hydrofilnych,     umiarkowanie   lub   silnie   kwasolubnych.   Pod   względem
wymagań   troficznych   jest   dość   zróżnicowana:   przeważają   w   niej   rośliny   minerotroficzne
(oligo-   i   mezotroficzne),   znacznie   mniej   jest   składników   typowych   dla   siedlisk
ombrotroficznych, tj. zasilanych wyłącznie przez wody opadowe (np. rosiczka okrągłolistna,

modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, Sphagnum magellanicum, S, rubellum). Są to
gatunki, które optymalne warunki do bytowania znajdują na torfowiskach wysokich,
natomiast na torfowiskach przejściowych występują głównie na mszarach torfowcowych, na
których zaczynają się tworzyć mniej lub bardziej wypiętrzone kępy.

1.3.3. Typowe zbiorowiska roślinne

Dla nizinnych dywanowych oligotroficznych mszarów torfowcowych typowe są

Caricetum limosae  i   Rhynchosporetum albae,  Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi.
Na   mezotroficznych   trzęsawiskach   i   mechowiskach     różne   postaci   zespołów  Caricetum
diandrae, Caricetum  lasiocarpae  oraz  Sphagno-Caricetum  rostratae.  W górach  Sphagno-
Caricetum  rostratae  i  Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi  występuja w Sudetach i
Karpatach oraz na Podhalu, natomiast wyłacznie w Sudetach (w paśmie Karkonoszy i w
Górach Izerskich) m.in.  Sphagno dussenii-Caricetum limosae, Sphagno linbergii-Caricetum
limosae, Junco filiformis-Sphagnetum recurvi, Caricetum nigrae subalpinum.

1.3.4. Struktura postaci nietypowych, zniekształconych i przejściowych

W przypadku zaawansowania sukcesji całego torfowiska mszarnego (wykształconego w

postaci pła torfowcowego lub litego mszaru), oprócz płatów typowych pod względem składu
gatunkowego   i   fizjonomii,   występują   fitocenozy   ze   znacznym   udziałem   gatunków
wysokotorfowiskowych,   głównie   torfowców  Sphagnum   papillosum,   S.   magellanicum  i  S.
rubellum, w których równocześnie osiedla się sosna. Na niektórych torfowiskach fitocenozy
te   nawet   dominują   powierzchniowo.  Sphagnum   magellanicum  może   także   tworzyć   dość
wysokie, rozproszone kępy w płatach Caricetum lasiocarpae, na których osiedla się sosna.

W przypadku, sztucznego lub naturalnego obniżenia poziomu wody w zbiorowiskach

mechowiskowych i mszarnych z dominacją turzyc wkraczają do nich krzewiaste wierzby i
brzoza omszona, a jeżeli było również dawne użytkowania kośne, to w płatach mogą
utrzymywać się gatunki łąkowe np. Holcus lanatus.

Nietypowe płaty występują także w przypadku znacznych naturalnych fluktuacji poziomu

wody. W takiej sytuacji przede wszystkim zamierają drzewa, które opanowywały torfowisko
w okresie niskich stanów wody (fot. 31, 32, 33).

Fot. 31. Płytkie torfowisko przejściowe w obniżeniu w krajobrazie sandrowym – stan z 1998
r. Widoczna inwazja drzew na torfowisko Fot. J. Herbich

•

w przypadku roślinności trzęsawiskowej wkraczającej na otwarte lustro wody
akumulacja obumarłej biomasy w postaci osadu na dnie zbiornika wodnego

•

akumulacja obumarłej biomasy na drodze sedentacji (narastania) i jej stopniowe
przekształcanie się w torf, tym samym trwałe wiązanie części pobranego z atmosfery
dwutlenku węgla

•

niedobór dostępnego dla roślin azotu, fosforu i potasu,

•

silnie lub umiarkowanie kwaśny odczyn torfu i wody

•

średnia lub niska produktywność fitocenoz

•

względnie stabilny skład gatunkowy,

•

względnie stabilny zestaw i przestrzenne rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych

•

powolna naturalna sukcesja, prowadząca do rozwoju siedlisk coraz bardziej
oligotroficznych i kwaśnych

•

ewolucja biocenoz w kierunku otwartych ekosystemów wysokotorfowiskowych,

•

ewolucja biocenoz w kierunku mezo-oligotroficznych lasów bagiennych (brzezin
bagiennych)

1.4.1.2. Ekologia ekosystemu w warunkach degeneracji i regeneracji

Degeneracja torfowisk przejściowych powodowana jest przez:

•

melioracje odwadniające,

•

wydobywanie torfu,

•

eutrofizację lub alkalizację (np. przez intensywne wapnowanie)

•

nasadzenia drzew

•

intensywne wydeptywanie,

•

zaśmiecania i zasypywania odpadami

•

próby prowadzenia hodowli ryb

Fot. 38. Śródpolne torfowisko przejściowe narażone na eutrofizację spowodowaną przez
zmywy z pól Fot. J. Herbich

Fot. 42. Jeden ze sposobów niszczenia torfowisk – wysypisko gruzu (Wdzydzki Park
Krajobrazowy)

Fot. J. Herbich

Trwałe obniżenie poziomu wody przyspiesza sukcesję roślinną, której tempo i kierunek

zależą od skali zmiany oraz wyjściowego typu fitocenoz. Pochodną tego jest zanik
specyficznych składników roślinnych, spowolnienie lub całkowite ustanie procesu akumulacji
torfu, a w skrajnych przypadkach murszenie i mineralizacja wcześniej wytworzonego złoża
torfowego (decesja torfu).

W przypadku kwaśnych i oligotroficznych mszarów przejściowych, w których przed

rozpoczęciem odwadniania występowały już niektóre gatunki typowe dla torfowisk wysokich,
np. rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, torfowiec  Sphagnum magellanicum,  w
pierwszym   okresie   ustępują   gatunki   typowe   dla   torfowisk   przejściowych,   zwłaszcza   o
wysokich wymaganiach wodnych, np. bagnica torfowa, turzyca bagienna, przygiełka biała,
torfowiec  Sphagnum   cuspidatum  i   równocześnie   intensywnie   wkracza   sosna   zwyczajna   i
brzoza brodawkowata (fot. 43, 44). Końcowym etapem sukcesji jest zwykle las brzozowo-
sosnowy z nielicznymi gatunkami torfowiskowymi w runie. Kontynuacja osuszania prowadzi
do całkowitego zaniku gatunków torfowiskowych i silnego murszenia torfu.

Przesuszone torfowiska przejściowe na siedliskach kwaśnych i średnio żyznych

opanowywane są przez gatunki krzewiaste, głównie wierzby: uszatą, szarą i pieciopręcikową,
a także drzewa – brzozę omszoną i brzozę brodawkowatą, w mniejszym stopniu przez sosnę
zdj. 45. W górach zarastają świerkiem. W przypadku połączenia osuszania i koszenia na
torfowiska przejściowych powstają niskoproduktywne zbiorowiska łąkowe.

Degeneracja wskutek przeżyźnienia siedlisk skutkuje wycofywaniem się lub

całkowitym zanikiem gatunków oligotroficznych (przejściowotorfowiskowych i
wysokotorfowiskowych), ogólnie ustępowaniem gatunków torfotwórczych i rozwojem
roślinności szuwarowej i bagiennej o słabszych możliwościach torfotwórczych. Całkowity
zanik roślinności przejściowotorfowiskowej następuje w wyniku intensywnego wapnowania.

Zalesianie siedliska, najczęściej połączone z obniżeniem poziomu wody, powoduje

szybkie   i   drastyczne   ubytki   gatunków   w   naturalnej   roślinności   torfotwórczej.   W   dalszej
kolejności   następuje   naruszenie   struktury   torfu   poprzez   korzenie   penetrujące   złoże   i
umożliwiające   dostęp   powietrza   do   jego   głębszych   warstw.   Efektem   jest   postępujące
murszenie i zanik torfu.

Intensywne deptanie, zwłaszcza mszarów torfowcowych, powoduje ich łatwe

uszkodzenie lub zniekształcenie mikrorzeźby, naraża na bezpośrednie zniszczenie osobników
roślin występujących lokalnie w małych populacjach.

Fot. 47. Regeneracja roślinności mszarnej po ekstensywnym wydobyciu torfu (Bory
Tucholskie) Fot. J. Herbich

1.4.2. Funkcje ekosystemu w krajobrazie

Torfowiska przejściowe, podobnie jak inne typy torfowisk, spełniają różnorodne role

w układzie ponadekosystemalnym, jakim jest krajobraz

•

są przede wszystkim elementem sieci hydrograficznej i jako takie biorą udział
w obiegu wody, m.in. są zdolne do przyjmowania dużej ilości wody w
krótkim okresie czasu, a następnie spowalniają jej odpływ

•

wybitnie przyczyniają się do retencji wody - nawet ponad 90% wody
zawarta jest w torfie, a tylko około 5% całkowitej pojemności wodnej bierze
udział w krążeniu wody

•

poprzez parowanie modyfikują klimat lokalny, jeżeli zajmują duże
powierzchnie mogą wpływać na cechy klimatu regionalnego

•

jedynie żywe torfowiska akumulują materię organiczna w postaci torfu, tym
samym wiążą duże ilości węgla i przyczyniają się do zmniejszania ilości
dwutlenku węgla w atmosferze, natomiast silnie przesuszone są źródłem
dwutlenku węgla, który powstaje w procesie biologicznego spalania torfu

•

zatrzymują i unieczynnianiają zanieczyszczenia biologiczne i chemiczne
przenoszone przez zasilającą je wodę

•

zatrzymują na powierzchni, a następnie akumulują w torfie, zanieczyszczenia
atmosferyczne, np. metale ciężkie

•

poprzez zachowane w torfie szczątki roślinne oraz elementy kultury
materialnej są źródłem wiedzy o ewolucji krajobrazu

1.4.3. Znaczenie ekosystemów dla podtrzymywania różnorodności biologicznej

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska to ekosystemy o wybitnym znaczeniu dla

zachowania   różnorodności   gatunkowej   na   wszystkich   jej   poziomach   (genetycznym,
gatunkowym   i   ekosystemalnym).   Jako   tzw.   skrajne   siedliska   są   biotopami   gatunków   o
wąskiej   lub   nawet   bardzo   wąskiej   amplitudzie   ekologicznej,   które     mają   wyłączne   lub
optymalne  warunki do rozwoju na tego typu  torfowiskach. Są to tzw. cenoelementy,  np.

bagnica torfowa, turzyca bagienna, rosiczka długolistna, storczyk wątlik błotny Hammarbya
paludosa.

Występują na nich gatunki kluczowe np. ważka Nehelenia speciosa żyje tylko na

typowo przejściowotorfowiskowym gatunku jakim jest turzyca bagienna Carex limosa

Są biotopem gatunków wymienionych w I załączniku Dyrektywy Ptasiej (żuraw Grus

grus, gadożer Circaetus gallicus) i gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (mchy
Drepanocladus vernicosus i Meesia longiseta oraz skalnica torfowa Saxifraga hirculus.
Ponadto wielu gatunków zagrożonych i ginących na obszarze Polski.

1.4.4. Tradycyjne sposoby użytkowania i ich wpływ na siedlisko

Zbiór owoców żurawiny prowadzony ekstensywnie na mszarach

przejściowotorfowiskowych nie powoduje zasadniczej szkody dla siedliska pod warunkiem
zachowania całkowicie naturalnego reżimu wodnego.

Masowe pozyskiwanie bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata do celów

farmakologicznych może doprowadzić do naruszenia lokalnych zasobów gatunku, dlatego
wielkość i częstotliwość zbioru wymagają zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora
Przyrody.

Ekstensywne, sporadyczne koszenie zbiorowisk trzęsawiskowych z dominacją turzyc,

bez zmiany naturalnych   warunków wodnych, prawdopodobnie nie wpływa negatywnie na
siedlisko.   W   przypadku   umiarkowanie   obniżonego   poziomu   wody   i   równocześnie
długotrwałego   użytkowania   kośnego   kontynuacja   koszenia   najprawdopodobniej   jest
warunkiem utrzymania pożądanych fitocenoz i powstrzymania inwazji krzewów i drzew.

1.5. Występowanie, rozmieszczenie i stan zagrożenia w Europie

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska osiągają największą koncentrację w krajach

północnej Europy a ich liczba maleje wraz z malejącą wartością szerokości geograficznej.
Bezwzględnym liderem pod względem zajmowanej powierzchni siedliska pozostaje Szwecja,
w granicach której znajduje się ok. 90% zasobów Unii (z wyłączeniem Wielkiej Brytanii,
skąd brak danych). Większość torfowisk przejściowych Szwecji znajduje się w regionie
biogeograficznym borealnym (Tabela 1).

Tabela 1. Powierzchnia oraz ogólny stan zachowania siedliska 7140 w poszczególnych
regionach i krajach Unii Europejskiej na podstawie raportów z roku 2006 (źródło:
http://circa.europa.eu/).

Powierzchnia siedliska w rejonie

biogeograficznym [km2]

Stan zachowania

Kraj

e
a

n
y

o
n

y
n
n

t
l

n
y

p
e

t
l

a
n

y
c
k

a
n
o
ń

ó
d
z

n
o

r
s

e
a

n
y

o
n

y
n
n

t
l

n
y

t
l

n
o
ń

ó
d
z

n
o

r
s

Szwecja

15295

192

Finlandia

960

800

Łotwa

190

Estonia

180

Niemcy

3,3

42,8

Francja

Litwa

120

Polska

100

3,2

Czechy

0,01

Włochy

Austria

Irlandia

19,5

Dania

Holandia

Słowacja

7,2

0,12

Słowenia

0,1

Belgia

0,5

W. Brytania

N/A

Portugalia

N/A

Węgry

0,08

Hiszpania

N/A

Cypr

Grecja

N/A

Malta

Luksemburg

Objaśnienia:
FV - stan zachowania właściwy
U1 - stan zachowania niewłaściwy - niezadowalający
U2 - stan zachowania niewłaściwy - zły
XX - stan zachowania nieznany
N/A - brak danych (nie oszacowano w raportach krajowych)

Znaczącą część zasobów siedliska stanowią tereny wysokogórskie. W niektórych

krajach południowej i środkowej Europy (Francja, Włochy, Austria) w regionie alpejskim
znajduje się większość torfowisk przejściowych poszczególnych krajów. W pozostałych
regionach torfowiska przejściowe i trzęsawiska zajmują marginalną część całości zasobów.

Koncentracja torfowisk przejściowych pozostaje w ścisłej zależności od sumy opadów

oraz średnich temperatur poszczególnych rejonów Europy.

Syntetyczna ocena stanu siedliska w Europie jest trudnym zagadnieniem i na

podstawie dostępnych danych może być przeprowadzone jedynie w szkicowej postaci.
Najpełniejszym źródłem informacji są raporty z Art. 17 z poszczególnych krajów UE, z
których najistotniejsze dane przedstawiono w Tabeli 1 i Tabeli 2.

Tabela 2. Wybrane cechy siedliska 7140 w Polsce i innych krajach UE (z uwzględnieniem regionów biogeograficznych) na podstawie raportów
z roku 2006 (źródło: http://circa.europa.eu/)

Kraj, region

zasięg

obszar

oddziaływania i zagrożenia

Sumaryczna ocena stanu ochrony siedliska

Kraj, region

zasięg

trend
zasięgu
km

okres

obsz
ar
km

trend
obszaru
km

okres

główne
oddziaływania

zagrożenia

właściwy
referencyjn
y zasięg

właściwa
referencyjna
powierzchnia

zasięg

powierz
chnia

struktura
i finkcja

perspektywy
zachowania
w
przyszłości

ogólna
ocena

Austria ALP

21 942 X 90-06

X 90-06

140, 161, 310, 620,
850, 952

≈ 21 942

> 40

Austria CON

2 021 X 90-06

X 90-06

140, 161, 310, 620,
850, 952

≈ 2 021

> 3

Belgia ATL

3 985 = 94-06

= 94-06

162, 701, 702, 709,
720, 730, 810, 979

4 065

> 1

Belgia CON

1 760 = 94-06

0,5

= 94-06

150, 162, 701, 800,
803, 810 , 850, 920,
950

162, 701, 810, 850,
920

>>1 760

>> 0,5

Czechy CON

28 811 - 720

00-06

-3
00-06

120, 150, 162, 310,
312, 400, 703, 800,
810, 820, 951, 952

120, 150, 162, 400,
703, 800, 810, 820,
951, 952

28 811

Czechy PAN

33 = 00-06

0,01 = 00-06

120, 150, 162, 400,
703, 800, 802, 810,
820, 951, 952

0,01

Dania ATL

13 500 = 94-06

X 94-06

190, 701, 800, 810,
850, 853, 952

13 500

nie dotyczy

Dania CON

29 600 = 94-06

X 94-06

190, 701, 800, 810,
850, 853, 952

29 600

nie dotyczy

Estonia BOR

32 430 = 00-06

180

- 00-06

100, 161, 850, 950

310, 810, 850, 950,
954

34 430

>> 180

Finlandia ALP

16 300 = 50-06

800 = 50-06

623

16 300

800

Finlandia BOR

374 800 = 50-06

960

- 50-06

100, 160, 400, 500,
701, 802, 852, 853,
890

160, 400, 500, 701,
802, 852, 853, 890

374 800

> 960

Francja ATL

165 449 = 98-05

- 95-06

161, 200, 400, 700,
701, 703, 709, 720,
790, 800, 803, 810,

≈ 165 449

> 56

850, 910, 990, 312,
420, 502, 600, 690,
853

850, 910, 990, 312,
420, 502, 503, 600,
j690, 853

Francja CON

109 057 = 98-05

- 96-05

100, 120, 140, 161,
310, 400, 500, 701,
703, 800, 810, 811,
850, 920, 950, 803,
220, 720

> 109 057 > 28

Francja ALP

27 051 - 98-05

- 95-06

140, 251, 910, 920,
950, 602, 701, 840,
850, 220, 170, 120,
420, 720, 853

140, 251, 910, 920,
950, 200, 602, 701,
840, 850, 220, 170,
120, 420, 720, 853

> 27 051

> 37

Irlandia ATL

59 500 - 94-06

19,5
4

- 80-06

140, 150, 161, 310,
311, 312, 701, 800,
803, 810, 890

140, 150, 310, 312,
701, 800, 803, 810,
890

59 500

19,54

Litwa BOR

64 790 = 01-06

120

- 01-06

310, 810, 850, 890,
950

310, 810, 840, 850,
890, 950

≈ 64 790

≈ 120

Łotwa BOR

64 589 = 90-06

190

+ 90-06

312, 850

312, 850, 990

64 589

190

Hiszopania
ALP

nie dot X

nie
dot

140, 602, 620, 700,
720, 810, 850

nie dot

Holandia ATL

7 700 + 70-06

- 70-06

701, 810, 952, 990

701, 810, 890, 952,
990

> 7 700

> 15

Niemcy ALP

4 110 = 90-06

3,3

= 90-06

950, 952

4 110

3.3

Niemcy ATL

49 883 X 94-06

42,8 - 94-06

100, 101, 163, 190,
290, 310, 622, 701,
702, 790, 810, 830,
850, 890, 950, 952,
990

100, 101, 163, 190,
290, 622, 701, 702,
790, 810, 850, 890,
952, 990

49 883

42,8

Niemcy CON

127 474 = 90-06

91,4 - 90-06

100, 163, 690, 702,
790, 803, 810, 850,
853, 890, 920, 951,
952, 954, 971, 990

127 474

91,4

Polska ALP

1 220 X 95-06

3,2

X 95-05

160, 310, 311, 421,
501, 810, 950

421, 501, 810, 950

1220

3,2

Polska CON

132 400 X 60-06

100

- 60-06

160, 161, 310, 810,
950

310, 810, 950

132 400

100

Portugalia
ATL

4 325 = 94-06

nie
dot

- 94-06

140, 701, 720, 810,
948

≈ 4 325

> obecnie

Portugalia
MED.

10 635 X 94-06

nie
dot

- 94-06

423, 500, 600, 601,
690, 701, 720, 810,
949

nie dot

> niż obecnie XX

Portugalia
MAC

26 = 92-06

= 92-06

120, 140, 190, 310,
311, 420, 421, 500,
501, 502, 850, 852,
890

120, 140, 190, 500,
501, 502, 850, 852,
890

≈ 26

≈ 9

Słowacja ALP

588 = 00-06

7,2

- 00-06

101, 141, 850

> 588

> 7,2

Słowacja PAN

13 = 00-06

0, 12 - 00-06

101, 141, 850

> 13

> 0,12

Słowenia ALP

7 390 = 54-04

- 54-04

950

7 390

Słowenia CON

3 590 = 54-04

0,1

- 54-04

251, 501, 622, 720,
950

3 590

> 0,1

Szwecja ALP

39 016 = 01-06

1
921

= 01-06

702

702, 920

39 016

1 921

Szwecja BOR

362 133 = 01-06

15
295

= 01-06

190, 310, 702, 810,
952

310, 702, 810, 952 362 133

12 295

Szwecja CON

17 315 = 01-06

= 01-06

190, 310, 702, 810,
952

190, 702, 952

17 315

Węgry PAN

1 927 = 00-06 0,08 - 01-06

720, 800, 890, 920,
951, 976

720, 800, 920, 951,
954, 976

1 927

0, 09

Wielka
Brytania ATL

113 820 X 94-06

nie
dot

X 94-06

140, 141, 701, 702,
810, 890, 990

140, 141, 701, 702,
750, 810, 890, 990

113 800

nie dot

Włochy ALP

8 073 = 94-06

= 94-06

310, 803, 910

250, 701, 950

≈ 80 073

≈ 38

Włochy CON

1 900 = 94-06

= 94-06

310, 803, 910

250, 701, 950

113 800

nie dot

Włochy MED.

1 100 = 94-06

= 94-06

310, 803, 910

250, 701, 950

≈ 1 100

> 3

423 pozbywanie się obojętnych chemicznie materiałów

TRANSPORT I KOMUNIKACJA

500 Sieć transportowa
501 ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe
502 drogi, szosy
503 drogi kolejowe, w tym TGV

WYPOCZYNEK I SPORT

600 Infrastruktura sportowa i rekreacyjna
601 pole golfowe
602 kompleksy narciarskie
620 Sporty i różne formy czynnego wypoczynku, uprawiane w plenerze
622 turystyka piesza, jazda konna i jazda na pojazdach niezmotoryzowanych
623 pojazdy zmotoryzowane
690 Inne możliwe oddziaływania aktywności rekreacyjnej i sportowej, nie wspomniane powyżej

SKAŻENIA I INNE RODZAJE ODDZIAŁYWAŃ CZŁOWIEKA

701 zanieczyszczenia wód
702 zanieczyszczenie powietrza
703 zanieczyszczenie gleby
709 inne lub mieszane formy zanieczyszczeń
720 Wydeptywanie, nadmierne użytkowanie
730 Poligony
790 Inne rodzaje zanieczyszczeń lub oddziaływań człowieka

SPOWODOWANE PRZEZ CZŁOWIEKA ZMIANY STOSUNKÓW WODNYCH (tereny podmokłe i

środowisko morskie)

800 Zasypywanie terenu, melioracje i osuszanie - ogólnie
802 osuszanie terenów morskich, ujściowych, bagiennych
803 wypełnianie rowów, tam, stawów, sadzawek, bagien lub torfianek
810 Odwadnianie
811 kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinności dla celów związanych z odwadnianiem
820 Usuwanie osadów (mułu...)
830 Regulowanie (prostowanie) koryt rzecznych
840 Zalewanie
850 Modyfikowanie funkcjonowania wód - ogólnie
890 Inne spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych

PROCESY NATURALNE (BIOTYCZNE I ABIOTYCZNE)

910 Zamulenie
920 Wyschnięcie
948 pożar (naturalny)
949 inne naturalne katastrofy
950 Ewolucja biocenotyczna
951 wyschnięcie / nagromadzenie materii organicznej
952 eutrofizacja
954 inwazja gatunku
976 szkody wyrządzane przez zwierzynę łowną
979 inne lub mieszane formy międzygatunkowej konkurencji wśród roślin
990 Inne naturalne procesy

Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego

Parametr

Stan ochrony

Właściwy

Niezadowalający

Zły

Nieznany

Parametr

Stan ochrony

Zasięg

Stabilny (w

równowadze

dynamicznej) lub

wzrastający ORAZ nie

mniejszy niż ‘właściwy

referencyjny zasięg’

Inne kombinacje

Duży spadek:

równoznaczny z

utratą więcej niż 1 %

powierzchni zasięgu

na rok w okresie

podanym przez kraj

członkowski LUB

utrata więcej niż 10%

powierzchni

‘właściwego

referencyjnego

zasięgu’

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Powierzchnia
zajmowana przez
typ siedliska w
ramach zasięgu

Stabilna (w

równowadze

dynamicznej) lub

wzrastająca ORAZ nie

mniejsza niż ‘właściwa

referencyjna

powierzchnia’ ORAZ

brak znaczących zmian

co do rozmieszczenia

w obrębie zasięgu (jeśli

taka informacja jest

dostępna)

Inne kombinacje

Duży spadek:

równoznaczny z

utratą powierzchni,

większą niż 1%

rocznie (wartość

wskaźnikowa dla

kraju może być inna

niż 1%, jeśli zostanie

to odpowiednio

uzasadnione) w czasie
określonym przez kraj

członkowski LUB

bardzo duże zmiany

w rozmieszczeniu w

obrębie zasięgu

LUB

ubytek większy niż 10

% ‘właściwej

referencyjnej
powierzchni’

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Specyficzna
struktura i funkcje (z
uwzględnieniem
występowania
typowych
gatunków)

Dobrze zachowane i

brak znaczących

zaburzeń i zagrożeń

Inne kombinacje

Ponad 25%

powierzchni w

niewłaściwym stanie

pod względem

zachowania

specyficznej struktury
i funkcji (włączając w

to stan typowych

gatunków)

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Perspektywy
zachowania (w
odniesieniu do
zasięgu, powierzchni
oraz specyficznej
struktury i funkcji)

Perspektywy

zachowania siedliska

dobre lub doskonałe;

nie przewiduje się

znaczącego

oddziaływania

czynników

zagrażających;

przetrwanie w dłuższej
perspektywie czasowej

zapewnione

Inne kombinacje

Perspektywy

zachowania siedliska

są złe, można się

spodziewać silnego

wpływu czynników

zagrażających, nie

można

zagwarantować

przetrwanie w

dłuższej perspektywie

czasowej

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Ocena ogólna stanu
ochrony

Wszystkie FV LUB

trzy FV i jeden XX

Jeden lub więcej U1,

brak U2

Jeden lub więcej U2

Dwa lub więcej XX w

kombinacji z FV lub

wszystkie XX

Wyniki analizy tabel potwierdzają ogólną opinię o stanie zachowania przyrody w

poszczególnych krajach i regionach:

•

dobry stan na obszarach o niewielkim zaludnieniu i warunkach trudnych dla rolnictwa,
co powoduje bardzo małą presję (np. Szwecja w regionie alpejskim, Finlandia),

•

zły stan na obszarach gęsto zaludnionych i intensywnie zagospodarowanych (np.,
Dania, Belgia),

•

niezły stan w krajach „nowej UE” z do niedawna zacofaną gospodarką i wiążącym się
z tym na ogół prymitywnym rolnictwem – w tej grupie lokuje się Polska.

Pod względem stanu zachowania siedliska do czołówki krajów Unii Europejskiej

należą Szwecja, Łotwa, i Finlandia. Właściwym stopniem zachowania charakteryzują się
również alpejskie torfowiska włoskie.

Na podstawie raportów stanu zachowania siedlisk w poszczególnych krajach UE (z

wyjątkiem Rumunii i Bułgarii) wskazywane zagrożenia można podzielić na 3 kategorie:
I - zagrożenia związane ze zmianą stosunków wodnych na skutek prowadzonych melioracji,
osuszania itp.,
II - zagrożenia związane z zanieczyszczeniami powietrza prowadzące do zmian parametrów
chemicznych wód, głównie ich eutrofizacji,
III - naturalne procesy ewolucji biocenotycznej prowadzące do rozwoju torfowisk wysokich
lub lasów bagiennych.

Na powyższe nakładają się pewne czynniki związane z lokalną specyfiką siedliska, co

najlepiej zdaje się wyrażać jego obecna powierzchnia. W tym przypadku złe perspektywy
utrzymania wiążą się z współcześnie małą powierzchnią zajmowaną przez siedlisko, co
można także interpretować jako efekt dotychczasowego drastycznego spadku zajmowanej
przez nie powierzchni.

Oddziaływania i zagrożenia w Polsce nie odbiegają od stwierdzonych w

porównywalnych   częściach   Europy   w   regionie   kontynentalnym   –   najczęściej   jest   to
odwodnienie,   zakrzewienie   i   zadrzewienie   (spontaniczne   i   w   ramach   gospodarki   leśnej),
sukcesja,   wydobywanie   torfu.   Efektem   dotychczasowych   oddziaływań   i   ich   skutków   jest
generalnie spadkowy trend zajmowanej powierzchni, który z kolei jest podstawą do stawiania
prognoz zachowania siedliska w przyszłości.

1.6. Występowanie, rozmieszczenie i stan ochrony w Polsce

1.6.1. Oszacowanie polskich zasobów

Wprawdzie siedlisko było przedmiotem kilku inwentaryzacji i szacunkowych ocen,

jednak stopień znajomości polskich zasobów jest dalece niewystarczający. Wynika to z kilku
faktów,   wymienionych   poniżej,   ale   należy   w   tym   miejscu   także   zwrócić   uwagę   jeden
paradoks. Mianowicie znacznie lepiej znamy zasoby bardzo rzadkich typów siedlisk, których
areał   jest   ograniczony   do   niewielkiej   powierzchni,   a   występowanie   –   do   nielicznych
stanowisk.   W   tym   kontekście   problemem   ograniczającym   możliwość   nawet   przybliżonej
oceny zasobów siedliska jest jego rozpowszechnienie. W związku z tym, o ile na podstawie
inwentaryzacji i wcześniejszych szacunków i publikacji, traktując wszystkie te materiały jako
reprezentatywna próbę,  możemy dość dokładnie określić zasięg siedliska, to jego areał nadal
pozostaje oszacowany w bardzo dużym przybliżeniu.

A. Region kontynentalny

Dotychczasowe metody oszacowania zasobów były prowadzone niejednorodną metodą i w
zróżnicowanym zakresie przestrzennym:

•

Raport z art. 17 (IOP PAN, 2007), dotyczący regionu kontynentalnego zawiera dane z
niepełnej inwentaryzacji w terenie, uzupełnionej o losowe próbkowanie. Wg
„Raportu z art. 17” areał zajmowany przez siedlisko wynosi około 100 km

. Zaletą

inwentaryzacji jest, jak się zdaje, wiarygodna identyfikacja siedliska.

•

Inwentaryzacja prowadzone przez ALP obejmuje wyłącznie terenu administrowane
przez Lasy Państwowe, a więc nie obejmuje około 2/3 powierzchni kraju, w związku
z czym sumaryczny areał siedliska jest niemożliwy do określenia. Pewne obiekcje
można mieć co do prawidłowej identyfikacji siedliska na wszystkich stanowiskach,
co wynika zarówno z obiektywnych trudności interpretacyjnych w inwentaryzacji
wykonywanej nie zawsze przez osoby należycie przygotowane merytorycznie, jak i
trudnodostępność siedliska skutkująca „oglądaniem bagien z brzegu”, co często
powoduje przeoczenie siedlisk zajmujących bardziej centralne części niecek i/lub złą
identyfikację zauważonych biotopów.

•

Inwentaryzacja BULiGL objęła tylko część ostoi Natura 2000, a w ich granicach
wyłącznie tereny poza zarządem ALP, a więc także nie obejmuje pełnego areału
siedliska w Polsce. Atutem tej inwentaryzacji jest udział specjalistów w jej realizacji
(choć nie wszędzie, co skutkuje efektami w części zbliżonymi do inwentaryzacji w
ALP) jest ocena stanu zachowania siedliska,.

Podsumowując wyniki wszystkich trzech inwentaryzacji należy stwierdzić, że nadal

nieznane są zasoby (areał) siedliska poza lasami państwowymi oraz poza Specjalnymi
Obszarami Ochrony Natura 2000, a zatem w przybliżeniu na połowie powierzchni kraju.
Wynika stąd wniosek, że zasoby krajowe są w znaczącym stopniu niedoszacowane.

B. Region alpejski

Wg „Raportu z art. 17” (IOP PAN 2006) powierzchnia zasięgu leżącego w regionie

alpejskim wynosi, 1 220 km

natomiast areał zajmowany przez siedlisko na tej powierzchni <

3,2 km

Należy podkreślić, że raport z art. 17 dotyczący regionu alpejskiego zawiera dane z

pełnej inwentaryzacji w terenie, obejmującej cały zasięg. Na tej podstawie można stwierdzić,
że pełne rozpoznanie areału siedliska przeprowadzono tylko w odniesieniu do torfowisk
górskich występujących w polskiej części Karpat.

1.6.2. Zasięg i rozmieszczenie

Polska w całości leży w granicach ogólnego obszaru występowania siedliska. W kraju

jego zasięg obejmuje ok. 70 % powierzchni, ale jest nieciągły, skorelowany z wartością sumy
opadów oraz średniej rocznej temperatury danego obszaru.

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska występują przede wszystkim północnej części

niżu   polskiego,   który   był   objęty   ostatnim   zlodowaceniem.   Szczególne   ich   zagęszczenie
zaznacza   się   w   środkowej   i   wschodniej   część   Pomorza,   mniej   liczne   są   na   Pojezierzu
Mazurskim.   Poza tym obszarem skupienia tych ekosystemów rozmieszczone są w dolinie
Biebrzy  i  wschodniej   części   Podlasia,   na  Pojezierzu  Łęczyńsko-Włodawskim,   w  Kotlinie

Sandomierskiej   i   rejonie   Gór   Świetokrzyskich.   W   górach   występują   rzadko,   przede
wszystkim   w   Sudetach,   zwłaszcza   w   paśmie   Karkonoszy   i   Górach   Izerskich,   natomiast
sporadycznie   na   Podhalu   i   w   Karpatach.   Ogólne   rozmieszczenie   siedliska   w   kraju
skorelowane jest ponadto:

•

z młodym wiekiem krajobrazu (bezwzględnie największa koncentracja występuje w
krajobrazie młodoglacjalnym, obfitującym w liczne bezodpływowe obniżenia terenu,
rynny subglacjalne, oligo- i mezotroficzne jeziora, doliny rzeczne),

•

typem krajobrazu i rodzajem utworów powierzchniowych (w krajobrazie pojeziernym
sandrowym, w którym przeważają ubogie gleby powstałe z piasków, jest ich znacznie
więcej niż w krajobrazie morenowym, z bardziej żyznymi glebami gliniastymi i
piaszczysto-gliniastymi,

•

występowaniem zabagnionych dużych dolin rzecznych (Biebrza)

•

sąsiedztwem dużych kompleksów bagiennych poza Polską (Nizina Białoruska,
Podlasie),

•

terasami i zwydmieniami w krajobrazie staroglacjalnym (Kotlina Sandomierska),

•

na obszarach górskich z wilgotnym i chłodnym klimatem oraz występowaniem
granitowych i innych skał ubogich w wapń.

Według „Raportu z Art. 17” (zespół IOP PAN 2007) powierzchnia zasięgu leżącego w

regionie kontynentalnym wynosi 132 400 km

. Dołączona mapa rozmieszczenia i mapa

zasięgu nie uwzględnia torfowisk obszaru Sudetów, które zaliczone są do obszaru
kontynentalnego, natomiast uwzględnia torfowiska karpackie, które leżą w regionie
alpejskim.

Opracowana na podstawie szczegółowych z inwentaryzacji przeprowadzonej w lasach

ALP danych syntetyczna mapa (Klub Przyrodników 2008) dość dobrze informuje o zasięgu
geograficznym siedliska. W porównaniu z mapami załączonymi do Raportu z Art. 17 uderza
znacznie większe zagęszczenie stanowisk w środkowej i południowej Polsce, a regionalnie w
ogóle występowanie siedliska (np. Łódzkie, Dolny Śląsk, a szczególnie licznie w Lasach
Janowskich i na Roztoczu). Na mapie uderza wybitne znaczenie Pomorza w rozmieszczeniu
siedliska w Polsce.

1.6. 3. Stan ochrony polskich zasobów i jego zróżnicowanie

1.6.3.1. Trendy ilościowe (zasobów siedliska) i ich przyczyny

Trendy ilościowe zasobów siedliska 7140 w skali kraju nie odbiegają od ogólnego

trendu   zaniku   torfowisk   w   skali   kraju.   Badania   przeprowadzone   w   rejonie   największej
koncentracji   siedliska   w   Polsce,   mianowicie   na   Środkowym   Pomorzu   i   Pojezierzu
Bytowskim, wskazują na ubytek ok. 70% siedliska w ciągu ostatnich 50 lat. Nie ma podstaw,
by sądzić,  że   w  pozostałej   części   zasięgu  straty  były  mniejsze,   a  regionalnie   mogły  być
znacznie wyższe.

W skali kraju brakuje syntetycznego ujęcia stanu zachowania siedliska. Ogólnych

informacji   w   poszczególnych   ostojach   Natura   2000   dostarczają   dane   z   SDF   w   opisach
Specjalnych Obszarów Ochrony, ale ich obciążeniem jest ocena „uśredniona” dla całej ostoi.
Dokładniejszych informacji na ten temat dostarczają wyniki „inwentaryzacji BULiGL”, w
których   oceniano   stan   każdej   biochory.   Ze   sporym   prawdopodobieństwem   można
ekstrapolować je na pozostałą część naszych zasobów (uwzględniając wcześniej wyrażone
zastrzeżenie dotyczące nie zawsze kompetentnej identyfikacji siedliska, co w przypadku jego
stanu   jest   jeszcze   trudniejsze   i   może   być   obarczone   większym   błędem).   Według

„inwentaryzacji BULiGL” w kategorii A (siedlisko wzorcowo, typowo wykształcone, zgodne
z opisem stanu uprzywilejowanego) znalazło się 45% zidentyfikowanych biochor, w kategorii
B (siedlisk mniej typowo wykształcone, o uproszczonym składzie florystycznym, jednak bez
wyraźnych zniekształceń i zagrożeń było 42% biochor, natomiast do kategorii C (siedlisko
„na krawędzi zaniku”, b. silnie zniekształcone i zagrożone zanikiem)  zaliczono 12% biochor.
Ważnym składnikiem tej inwentaryzacji było również określenie przyczyn  zmian – tu nie
było   zaskoczeń   i   najczęściej   powtarzało   się   zarastanie   przez   drzewa   i   krzewy   –   77%
zarejestrowanych przypadków zmian oraz odwodnienie lub przesuszenie – 35% (w części
przypadków podano więcej niż jedną przyczynę zmian). W pojedynczych przypadkach jako
przyczynę zmian podano eutrofizację (3%), a  sporadycznie wypas oraz nawet zalanie przez
bobry. Należy jednak z całą mocą podkreślić, że oceny te dotyczyły płatów siedliska, które
nie zostały zniszczone i są nadal identyfikowalne.

1.6.3.2. Stan zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego i jego trendy

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska do tej pory nie były objęte monitoringiem, który

prowadzono w latach 2006-2008 dla kilkunastu wybranych siedlisk przyrodniczych. Niemniej
jednak istnieje wiele doniesień naukowych charakteryzujących stan zachowania struktury i
funkcji pozwalających również określić jego trendy.

W raporcie stanu siedliska sporządzonym w roku 2006 stan zachowania struktury i

funkcji oceniono na niewłaściwy (U1).

Zgodnie z zaproponowanymi parametrami i wskaźnikami dla monitoringu lokalnego

(patrz rozdział 3.1.) opracowanymi w oparciu o wypracowane już zasady prowadzenia
monitoringu siedlisk przyrodniczych (IOP PAN, 2006) parametr „struktura i funkcje” został
poddany ocenie na podstawie następujących cząstkowych ocen:

- występowanie gatunków charakterystycznych,
- pokrycie i struktura gatunkowa mszaków,
- występowanie obcych gatunków inwazyjnych,
- występowanie gatunków ekspansywnych roślin zielnych,
- odpowiednie uwodnienie,
- struktura powierzchni torfowiska,
- pozyskanie torfu,
- melioracje odwadniające,
- obecność krzewów i drzew.

Spośród zaproponowanych ocen cząstkowych (szczegółowe kryteria i wskaźniki na

oceny stanu właściwego (FV), niezadowalającego (U1) i złego (U2) scharakteryzowano w
rozdziale   3.1.),   w   obrębie   polskich   torfowisk   przejściowych   szczególnie   co   najmniej   3
mieszczą   się   na   pograniczu   stanu   niezadowalającego   i   złego.   Są   to   już   wielokrotnie
wspominane odwodnienia systemami melioracyjnymi powodujące przesuszenie torfowisk. W
konsekwencji   większość   torfowisk   podlega   przyspieszonemu   procesowi   zarastania   przez
drzewa i krzewy,  zmian  w strukturze i charakterze  roślinności. Dlatego oceny cząstkowe
stanu zachowania struktury i funkcji kształtują się z reguły pomiędzy wartością U1, a U2.
Biorąc pod uwagę zachodzące w środowisku zmiany, a szczególnie obserwowany w całym
kraju   spadek   poziomu   wód   gruntowych   (istotnie   wpływających   na   uwodnienie   torfowisk
przejściowych   i   trzęsawisk)   nie   jest   zadaniem   trudnym   określić   kierunek   postępujących
zmian.   Nawet   podejmowane   obecnie   na   dużą   skalę   działania   czynnej   ochrony  torfowisk,
retencji wody mogą przynieść oczekiwane efekty dopiero po upływie kilku lat. Dlatego w
okresie co najmniej najbliższych kilku lat kierunek zmian jakim będzie podlegać struktura i
funkcja torfowisk przejściowych i trzęsawisk należy uznać za niekorzystny.

1.6.3.3. Narażenie na negatywne zmiany. Perspektywy na przyszłość

Ze względu na bardzo specyficzną kombinacje czynników warunkujących powstanie i

funkcjonowanie siedliska jest ono, podobnie jak i inne siedliska torfowiskowe, narażone na
negatywne zmiany. Dotyczą one zarówno bezpośrednich oddziaływań na siedlisko (przede
wszystkim melioracje, użytkowanie rolnicze, zalesienia), jak i generalnego pogorszenia zmian
warunków wodnych w całych kompleksach krajobrazowych obejmujących  siedliska 7140,
wreszcie   prognoz   dalszego   rosnącego   deficytu   wodnego   jako   konsekwencji   efektu
cieplarnianego.   Na   te   zidentyfikowane   i   udowodnione   fakty   nakłada   się   stwierdzona   w
Zachodniej Europie, a u nas całkowicie nierozpoznana eutrofizacja z powietrza.  Biorąc pod
uwagę powyższe przesłanki, wielokrotnie udowodnioną w badaniach terenowych degradację
lub zanik siedliska, a także stwierdzone w wyniku ukierunkowanych badań dotychczasowe
tempo   zaniku   siedliska   na   Pomorzu   Środkowym,   można   ocenić   perspektywy   zachowania
siedliska na niżu jako złe (U2). Oczywiście nie oznacza to całkowitego zaniku siedliska w
całym jego zasięgu, ale stratę jego istotnej części. Nie sposób na obecnym etapie rozpoznania
określić,   czy   wszystkie   formy   siedliska   mogą   zanikać   w   jednakowym   tempie   na   całym
obszarze, czy w pierwszej kolejności będą ginęły formy najrzadsze, najbardziej specyficzne i
związane   z  najbardziej   ekstremalnymi   warunkami   ekologicznymi;  na  podstawie   ogólnych
reguł zaniku gatunków i zbiorowisk roślinnych można raczej prognozować realizację tego
ostatnio wymienionego scenariusza.

Prognozy zachowania siedliska w regionie alpejskim są w „Raporcie z Art. 17”

określone jako „niezadowalające” (U1), co wynika niewątpliwie z lepszych możliwości
utrzymania siedliska na obszarach prawnie chronionych.

W prognozach dotyczących perspektyw zachowania siedliska nie można pomijać

naturalnych   procesów   powodujących   jego   zanik,   jak   zwłaszcza   naturalna   sukcesja.
Wyjątkowym   przypadkiem   jest   całkowity   zanik   siedliska   w   wyniku   naturalnego   procesu
radykalnie   zmieniającego   krajobraz   na   obszarze   objętym   ścisłą   ochroną.   Unikatowym
przykładem   takiego   zjawiska   jest   sukcesywne   zasypywanie   torfowiska   przejściowego   w
obniżeniu międzywydmowym na Mierzei Łebskiej w Słowińskim Parku Narodowym zdj. 48.

Fot. 48. Torfowisko przejściowe zasypywane przez ruchomą wydmę (Wydma Czołpińska w
Słowińskim Parku Narodowym)

Fot. J. Herbich

1.6.3.4. Syntetyczna ocena stanu ochrony polskich zasobów

W „Raporcie z art. 17” ocena stanu siedliska w regionie kontynentalnym,

obejmującym przeważającą część  Polski, została określona jako U2 (stan zły), natomiast w
części znajdującej się w granicach regionu alpejskiego stwierdzono lepszy stan zachowania –
U1 (stan niezadowalający). Na tak złej ocenie w regionie kontynentalnym zaważyła zbyta
mała   sumaryczna   powierzchnia   zajmowana   przez   siedlisko   (U2),   będąca   efektem
drastycznego   antropogenicznego   zmniejszenia   areału   i   wynikająca   stąd   zła   perspektywa
zachowania siedliska w przyszłości (U2), o ile ten trend będzie się utrzymywał. Tę ocenę
ogólną  stanu  zachowania   należy jednak  traktować  jako efekt   generalizacji  oceny w  skali
całego   kraju,   nie   uwzględniającą   regionalnego   i   lokalnego   zróżnicowania.   W   skali
niewielkich obiektów o dobrze zachowanej przyrodzie, w tym zwłaszcza objętych ochroną
prawną,   istnieją dobrze zachowane biochory siedliska i obecnie nic nie wskazuje, aby ich
stan miał ulec pogorszeniu. W pewnym stopniu odzwierciedleniem tego zjawiska jest lepszy
stan siedliska w regionie alpejskim.

Na niektórych stanowiskach w wyniku skutecznie przeprowadzonych zabiegów

ochrony czynnej nastąpiła wyraźna poprawa stanu siedliska (por rozdz. 2.3.1.), co można
taktować jako dobry prognostyk dla tych stanowisk, gdzie lokalnie siedlisko przyrodnicze
zostało   zmienione   lub   zniszczone   tylko   fragmentarycznie,   a   ocalałe   lub   mniej   zmienione
części   stanowią   teraz   ostoje   gatunków   rozprzestrzeniających   się   na   zrenaturalizowane
siedliska     (w   znaczeniu   ekologicznym,   nie   Natura   2000).   Stwierdzono   także   przypadki
doskonałego stanu siedliska na obszarach bardzo naturalnych, objętych ochroną bierną, w tym
także ścisłą.

Na podstawie powyższych przesłanek można oczekiwać dalszego różnicowania stanu

zachowania siedliska: na dużej części zasięgu jego dalszej degradacji i zaniku, ale lokalnie
utrzymania go w stanie dobrym lub przynajmniej zadawalającym.

2. Praktyczne wytyczne do zarządzania i ochrony typu siedliska przyrodniczego

2.1. Formułowanie celów ochrony

2.1.1. Kryteria „właściwego stanu ochrony”

Nawet niedoświadczony przyrodnik po przyjrzeniu się kilku wzorcowym obiektom w

terenie,   w   krótkim   czasie   posiądzie   umiejętność   ich   oceny.   Pierwszy   sygnałem   o   stanie
torfowiska   będzie   już   możliwość   dojścia   do   jego   centralnej   części.   Jeżeli   do   pokonania
okrajka   (pas   szerokości   kilku   metrów   na   pograniczu   gruntu   mineralnego   i   torfowiska
porośnięty zróżnicowaną  roślinnością  -  krzewy,   drzewa,  licznie   turzyce,  czermień   błotna,
torfowce)   nie   wystarczy   nam   zwykłe   gumowe   obuwie,   to   możemy   podejrzewać,   że
torfowisko   charakteryzuje   się   bardzo   dobrymi   warunkami   wodnymi.   Najważniejszym
elementem   świadczącym   o   stanie   torfowiska   przejściowego   jest   występowanie   mszarów
torfowcowych. W przypadku dobrze funkcjonującego torfowiska mszary charakteryzują się
niewielkim   zróżnicowaniem   powierzchni   (z   reguły   płaskie),   niewielkim   zróżnicowaniem
gatunków torfowców (laik potrafi dostrzec różnicę pomiędzy, co najwyżej 3-4 gatunkami)
oraz nielicznym występowaniem gatunków zielnych zarówno pod względem ilości gatunków
jak też procentu pokrycia. Mszar powinien być dobrze uwodniony co w praktyce oznacza, że
nigdy   nie   jesteśmy   w   stanie   przejść   przez   torfowisko   suchą   nogą.   Dobrze   zachowane
torfowiska przejściowe powinny być pozbawione drzew i krzewów. Jeżeli lokalnie występują
„kałuże” (nie mylić z dołami po eksploatacji!) z szuwarkami drobnych turzyc i częściowo lub
całkowicie   porośnięte   podwodnymi   torfowcami   to   świadczy   to   zdecydowanie   na   korzyść
obiektu.

Torfowiska przejściowe naturalnie występują bardzo często w kompleksie z

jeziorkami dystroficznymi, torfowiskami wysokimi, borami bagiennymi dlatego nie należy
traktować tego zjawiska jako przejaw degradacji.

Fot. 49. Płytkie kałuże w obrębie mszarów i przygiełkowisk nie wskazują na przekształcenia
lecz są naturalnym elementem torfowisk przejściowych. Fot. R Stańko

Fot. 50. Przykład modelowego torfowiska przejściowego - Pojezierze Bytowskie. Fot. R. Stańko

2.1.2. Wskazówki do formułowania lokalnych celów ochrony

Każde znajdujące się w dobrym stanie torfowisko przejściowe powinno być objęte

ochroną   prawną.   Najważniejszym   celem   ochrony   powinno   być   zachowanie   całego
ekosystemu   tj.   występującej   tam   roślinności   i   fauny   wraz   z   zachodzącymi   procesami
torfotwórczymi.   Konsekwencją   tak   postawionego   głównego   celu   będzie   konieczność
realizacji   zadań   związanych   z   właściwą   gospodarką   wodną,   prowadzoną   działalnością
gospodarczą w obrębie torfowiska jak też jego sąsiedztwie.

Nie należy jednak zapominać o innych, z punktu widzenia ochrony przyrody równie

ważnych, celach ochrony torfowisk przejściowych, które zawsze powinny być uwzględnione
chociażby ze względu na potrzeby dydaktyki czy edukacji.

Torfowiska przejściowe, to ostoje resztek naturalnych, a nawet pierwotnych

elementów naszej przyrody,  siedlisko wyjątkowych  pod każdym  względem gatunków. To
olbrzymie, naturalne zbiorniki retencjonujące wodę, która ma niezwykle istotny, pozytywny
wpływ   na   nasz   lokalny   i   regionalny   klimat.   Wreszcie,   w   torfowiskach   zapisana   została
historia   zmian   klimatycznych,   zmian   roślinności,   etapów   rozwoju   naszej   cywilizacji   na
przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat. Ta niezwykła rola i funkcja jaką pełnią torfowiska
przejściowe   zawsze   powinna   być   podkreślana   przy   formułowaniu   celów   ich   ochrony,
szczególnie na szczeblu lokalnym.

2.2. Możliwości użytkowania gospodarczego

2.2.1. Formy użytkowania służące zachowaniu siedliska i możliwości ich wspierania

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska należą do ekosystemów naturalnych i w

niezaburzonych warunkach środowiskowych dla ich rozwoju i trwania nie są konieczne żadne
formy użytkowania ani zabiegi.

Z gospodarczego punktu widzenia w pełni funkcjonujące torfowiska przejściowe i

trzęsawiska to siedliska niemal całkowicie nieprzydatne do bezpośredniego użytkowania, w
tym   zwłaszcza   dla   gospodarki   rolniczej   i   leśnej.   Wykorzystanie   tych   ekosystemów   bez
istotnego naruszenia warunków siedliskowych i biocenotycznych ogranicza się praktycznie
do   zbieractwa     owoców     żurawiny   i   pozyskiwania   niektórych   roślin   do   celów
farmakologicznych, np. ziela bobrka trójlistkowego. W obu przypadkach zakres użytkowania
jest niewielki, gdyż ze względu na wymagania siedliskowe tych gatunków roślin ich zbiór
możliwy jest tylko w niektórych zbiorowiskach roślinnych, zapotrzebowanie nie jest masowe,
a   ponadto   trudna   dostępność   i   silne   uwodnienie   podłoża   wybitnie   ograniczają   penetrację
terenu.

Tzw. uproduktywnienie siedliska przyrodniczego wymaga zawsze głębokiej ingerencji

w warunki wodne, a w zależności od celu i intensywności zagospodarowania również innych
zabiegów,   co   powoduje   degenerację   lub   całkowity   zanik   cech   siedliska.   Dotychczasowe
gospodarcze   wykorzystanie   torfowisk   przejściowych   polegało   głównie   na   użytkowaniu
kośnym,   najczęściej   ekstensywnym   oraz   na   wprowadzeniu   hodowli   lasu.   W   pierwszym
przypadku,   o   ile   nie   było   połączone   z   drastycznym   obniżeniem   poziomu   wody   lub   też
prowadzone tylko w latach suchych, umożliwiało chociażby częściowe przetrwanie siedliska,
natomiast wprowadzenie gospodarki leśnej, bardzo często z miernym i nietrwałym skutkiem,
doprowadziło   do   zaniku   ekosystemu   torfowiskowego;   to   ostatnie   zarówno   wskutek
oddziaływania przez drzewa, jak i uprzedniego odwodnienia.

Praktyczna identyfikacja torfowisk, które w przeszłości były użytkowane kośnie, a

obecnie są wycofane z gospodarki, a także dawnych siedlisk przejściowotorfowiskowych,
które dziś porośnięte są przez zbiorowiska leśne lub też ich pozostałości, możliwa jest na
podstawie:

1/ wyników badań botanicznych (stwierdzenia aktualnego występowania gatunków

lub zbiorowisk roślinnych typowych dla siedliska lecz równocześnie obecności taksonów
typowych dla łąk, które w niezaburzonych fitocenozach torfowiskowych nie występują, lub
też drzew, które obecnie utrzymują się na torfowisku chociaż mogą zamierać)

2/ wyników badań paleoekologicznych (analizy szczątków roślinnych występujących

w górnej części złoża torfowego, które są bezpośrednim dowodem na występowanie w
przeszłości konkretnych typów zbiorowisk roślinnych, a dodatkowo poprzez znajomość
wymagań siedliskowych zidentyfikowanych roślin możliwa jest interpretacja ekologicznych
cech siedliska w okresie, w którym gatunki te występowały.

3/ różnego rodzaju materiałów archiwalnych, np.:

•

dokumentów pisanych charakteryzujących sposób gospodarowania na danym
terenie,

•

bezpośrednich przekazów osób, które użytkowały teren lub też nim
administrowały (np. służby leśne),

•

starych map topograficznych,

•

zdjęć lotniczych (zasoby krajowe sięgają do początku lat 50. XX w, a w
niektórych przypadkach nawet do końca lat 40,

•

publikacji naukowych,

•

fotografii.

Rozpoznanie historii użytkowania konkretnego torfowiska wraz z otaczającym je

terenem   jest   niezwykle   ważne   dla   skutecznego   zarządzania   i   ochrony   torfowisk
przejściowych jako typu siedliska przyrodniczego. Pozwala ono na bardziej trafne określenie
planowych   zabiegów   ochrony   czynnej   (należy   zawsze   brać   pod   uwagę,   że   w   ekologii
poszczególnych  torfowisk odgrywają  rolę nie tylko  ogólne prawidłowości dotyczące  tych
ekosystemów, ale również nierozpoznane indywidualne cechy każdego z nich, stąd też może

się zdarzyć, że nie wszystkie zaplanowane sposoby ochrony spowodują, że cele ochrony
zostaną w pełni osiągnięte).

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska objęte zostały Programem rolnośrodowiskowym

w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, co należy uznać za
niezwykle pozytywny fakt.

Właściciele lub dzierżawcy tego siedliska mogą uzyskiwać każdego roku dotację w

wysokości 550 zł/ha w ramach pakietów nr IV oraz V tj. Ochrona zagrożonych gatunków
ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami oraz na obszarach Natura 2000 (wariant nr
4.10 i 5.10 - użytki przyrodnicze).

Ogólne wymogi obowiązujące w ramach realizacji pakietu IV i V określa

rozporządzenie   Ministra   Rolnictwa   i   Rozwoju   Wsi   z   dnia   28   lutego   2008r.   Są   one
następujące:
1. zakaz przeorywania, wałowania, podsiewu, stosowania ścieków i osadów ściekowych;
2. zakaz włókowania w okresie od dnia 1 kwietnia do dnia 1 września;
3.   zakaz   budowy   i   rozbudowy   urządzeń   melioracji   wodnych   szczegółowych   tworzących
system melioracji wodnych, z wyjątkiem urządzeń mających na celu utrzymanie lub poprawę
wartości przyrodniczej(nie dotyczy bieżącej konserwacji);
4.   niestosowanie   środków   ochrony   roślin,   z   wyjątkiem   selektywnego   i   miejscowego
niszczenia   uciążliwych   chwastów   z   zastosowaniem   odpowiedniego   sprzętu   (np.   mazaczy
herbicydowych),  po uzgodnieniu  z podmiotem  sporządzającym  dokumentację  działalności
rolnośrodowiskowej.

W rozporządzeniu określono również wymogi dodatkowe dla użytków przyrodniczych

w obrębie których znalazły się torfowiska przejściowe. Brzmią one następująco:
1. zachowanie użytków w stanie niepogorszonym;
2. usuwanie odpadów;
3. dokonywanie zabiegów pielęgnacyjnych mających na celu ochronę użytku przyrodniczego;
4. zakaz nawożenia;
5. zakaz odwadniania i wydobywania torfu - w przypadku torfowisk;
6. zakaz wydobywania pisku i zalesiania w przypadku muraw napiaskowych;
7. zakaz usuwania kęp i odwadniania - w przypadku szuwarów kępowych.

Spełnienie powyższych wymogów w zasadzie wyklucza jakąkolwiek działalność

gospodarczą (rolniczą) i wydaje się w pełni gwarantować bezpieczeństwo torfowisk
przejściowych i trzęsawisk.

Przystąpienie do programu rolośrodowiskowego w celu uzyskania dopłat musi zostać

poprzedzone wykonaniem szczegółowej dokumentacji przyrodniczej. Rejestr osób
uprawnionych do sporządzania w/w dokumentacji prowadzi Centrum Doradztwa Rolniczego
w Brwinowie.

2.2.2. Formy użytkowania które mogą być dopuszczone bez szkody dla siedliska i ich
ograniczenia

Właściwie wykształcone, mszarne torfowiska przejściowe nie powinny być użytkowane w

ogóle. Jedynie w przypadku niektórych fitocenoz (Caricetum nigrae, Carici-Agrostietum) oraz
trzęsawisk pozostających w kompleksach z innymi siedliskami (podmokłe i wilgotne łąki, szuwary
itp.) jedyną dopuszczalną formą użytkowania jest koszenie.

Jako dopuszczalne formy użytkowania w przypadku torfowisk przejściowych

można przyjąć:

1/ zbiór owoców żurawiny z wykluczeniem obszarów ściśle chronionych (z definicji

na mocy Ustawy o ochronie przyrody) oraz obiektów, na których występują gatunki rzadkie i
zagrożone, których populacje mogą być uszczuplone lub zniszczone wskutek deptania,

2/ zbiór surowca zielarskiego po warunkiem uzyskania zgody Wojewódzkiego

Konserwatora Przyrody w przypadku gatunków objętych ochroną częściową i równocześnie
braku innych ograniczeń (np. dotyczących parków narodowych czy rezerwatów),

3/ koszenie zarastających krzewami i drzewami zbiorowisk turzycowych (Caricetum

lasiocarpae, Caricetum diandrae, Caricetum chordorrhizae, Carici canescentis-Agrostietum
caninae,  jeżeli   płaty   tego   ostatniego   zespołu   występują   w   kompleksie   zbiorowisk
turzycowych  ze związku  Caricion lasiocarpae).  Warunkiem bezwzględnym  jest usuwanie
skoszonej   biomasy   poza   torfowisko   i   prowadzenie   koszenia   poza   okresem   lęgowym
bytujących   na   torfowisku   ptaków.   Zalecane   jest   prowadzenie   monitoringu   skuteczności
hamowania   ekspansji   gatunków   krzewiastych   i   drzewiastych   oraz   wpływu   koszenia   na
ornitofaunę.   Częstotliwość   koszenia   powinna   być   prowadzona   według   sprawdzonych
lokalnych   doświadczeń   i   tradycji,   a   jeżeli   ich   brak,   to   na   podstawie   eksperymentalnej,
przyjmując za podstawę, że koszenie coroczne nie jest konieczne.

Uwaga! Planowane koszenie szuwaru turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa

każdorazowo powinno być poprzedzone badaniami lub obserwacjami ukierunkowanymi na
potencjalną obecność rzadkiej i zagrożonej ważki - iglicy małej Nehalennia speciosa. W
przypadku stwierdzenia tego gatunku należy zaniechać koszenia a ekspansję drzew i krzewów
hamować poprzez ich indywidualne usuwanie. Należy pamiętać, że iglica mała to gatunek
objęty ochroną strefową i każda ingerencja w obszarze jej występowania wymaga zgody
Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody.

W przypadku obiektów udostępnionych dla celów edukacyjnych, turystycznych,

rekreacyjnych (wędkowania) bezwzględnie powinny być one zabezpieczone przed deptaniem
(konieczne specjalne kładki) oraz zaśmiecaniem.

W przypadku trzęsawisk i mszarów graniczących ze zbiornikiem wodnym w tych

ostatnich zakazane powinno być nawożenie i wapnowanie w celu np. założenia czy
intensyfikacji hodowli ryb.

2.3. Możliwości i potrzeby działań ochronnych

2.3.1. Przykłady projektów ochrony danego typu siedliska przyrodniczego

W ostatnich latach w krajach Unii Europejskiej realizowano kilkanaście projektów,

które obejmowały aktywną ochroną również torfowiska przejściowe. Większość
prowadzonych działań jednak sprowadzała się do standardowych i sprawdzonych metod ich
ochrony czyli hamowania nadmiernego odpływu wody oraz usuwania nalotów drzew i
krzewów.

Spośród kilkudziesięciu projektów na szczególną uwagę zasługuje realizowany projekt

restytucji torfowiska wysokiego w Holandii (region Drenthe, Life04 NAT/NL/000206), który
pośrednio   dotyczy   również   torfowisk   przejściowych.   W   sąsiedztwie   miejscowości
Bargerveen, tamtejsza administracja państwowych lasów weszła w posiadanie ok. 2000 ha
terenów gdzie niemal całkowicie wyeksploatowano torf i częściowo zamieniono w grunty
orne.   W   roku   1966   kilkudzisięciohektarowy   fragment   zachowanego   torfowiska   objęto
ochroną rezerwatową. Od tamtej pory rozpoczęto starania restytucji torfowiska na terenach
przyległych   do   rezerwatu.   Oprócz   tradycyjnie   już   stosowanych   metod   blokady   odpływu
wody, tu dla optymalizacji warunków zasiedlania i rozwoju torfowców opracowano system
regulacji   warunków   wodnych   (sterowanie   poziomem,   proporcjami   wód   opadowych   do

górnym   przelewem):   7   na   Kurzych   Grzędach   i   po   jednej   na   wypływach   z   jeziora
Turzycowego  i Leśnego Oka. W 2005r. na Kurzych  Grzędach  wybudowano  52 zastawki
drewniane zastawki z górnym  przelewem.  Zabieg wykonano  ze środków Wojewódzkiego
Konserwatora Przyrody w Gdańsku i Nadleśnictwa Kartuzy oraz z Funduszu LIFE i Fundacji
EkoFundusz.   We   wszystkich   przypadkach   torfowisko   przejściowe   ma   charakter   mszaru
torfowcowego (pła) nasuwającego się na śródleśne jezioro dystroficzne. Poszczególne jeziora
wraz   z   otaczającym   je   mszarami   są   elementem   torfowych   kompleksów   przestrzennych
obejmujących   również   bór   bagienny,   brzezinę   bagienną   i   nasadzenia   świerka   na   ich
siedliskach.

Uzyskano:

•

wydatne i trwałe spiętrzenie poziomu wody w jeziorach (nie prowadzono pomiarów,
lecz regularne obserwacje terenowe)

•

w perspektywie 15 lat wyraźną regeneracją pła mszarnego, a dodatkowo w
rezerwacie Kurze Grzędy rozwinęła się duża populacja Carex limosa i odnotowano
nowe stanowisko Scheuchzeria palustris

•

Poprawę kondycji boru bagiennego sąsiadującego z otwartym torfowiskiem

2/ Rezerwat Piaśnickie Łąki na Pobrzeżu Kaszubskim gdzie na skutek zaniechania
pogłębiania ujścia rzeki Piaśnicy do morza uzyskano wyraźne podniesienie poziomu wody i
regenerację fitocenoz Caricetum lasiocarpae w kompleksie wilgotnych łąk. Rodzaj działań
ochronnych był zalecony w planie ochrony rezerwatu (ujście rzeki jest poza jego granicami,
lecz poziom wody w nim istotnie wpływa na warunki wodne rezerwatu) - nie poniesiono
żadnych kosztów.

3/   Rezerwat   Lewice   (Bagno   Biała)   na   Pojezierzu   Kaszubskim   gdzie   na   stosunkowo
niewielkim śródleśnym torfowisku przejściowym opanowywanym  przez sosnę, około 15 lat
temu   częściowo   zablokowano   odpływ   wody   przez   budowę   drewnianej   zastawki
zlokalizowanej   na   wypływie   z   torfowiska.   Mimo   zarośnięcia   rowu   odwadniającego   po
założeniu zastawki nie uzyskano zahamowania ekspansji sosny w głąb torfowiska. Obecnie
przystąpiono do budowy drugiej zastawki, lepiej zlokalizowanej, w czym wykorzystano m.in.
doświadczenia z programu LIFE.

4/   Rezerwat   Jeziorka   Chośnickie   na   Pojezierzu   Kaszubskim   gdzie   w   ramach   programu
ochrony torfowisk realizowanym przez Park Krajobrazowy Dolina Słupi finansowanym przez
EkoFundusz   wybudowano   w   roku   2001   zastawki   drewniane,   a   w   roku   2007   w   ramach
projektu   ochrony   torfowisk   bałtyckich   finansowanego   przez   Fundusz   Life   dokonano   ich
naprawy zaobserwowano regenerację pła mszarno-czermieniowego w większości rowów oraz
niewielki przyrost powierzchni mszarów wokół jeziorek dystroficznych.

2.3.2. Zalecenia do stosowania w Polsce metod ochrony

W warunkach krajowych ochrona torfowisk przejściowych i trzęsawisk powinna być

prowadzona zarówno w sposób bierny, jak i czynny, a jej dobór zależy od stanu
dynamicznego oraz stanu zachowania konkretnego obiektu.

Bierna ochrona wystarczy w przypadku gdy:

•

konkretne torfowisko ma całkowicie naturalne warunki wodne i jego obecny
stan jest stabilny, na co istnieją dowody (naukowe lub wieloletnie
obserwacje),

•

konkretne torfowisko ma całkowicie naturalne warunki wodne lub też są one
od   wielu   lat   stabilne,   natomiast   dotychczasowa   roślinność   zaczyna   się
zmieniać  w kierunku bardziej  acydofilnej  i oligotroficznej, ale nadal  są to
fitocenozy   bez   lub   ze   znikomym   udziałem   gatunków   krzewiastych   i
drzewiastych.  Taki  przypadek  dotyczy  np. torfowisk, w których  na skutek
naturalnej sukcesji mchy brunatne są zastępowane przez mchy torfowce,

•

  w przeszłości zaistniały umiarkowane zaburzenia warunków siedliskowych
(wodnych, troficznych), ale ustąpiły i obecny skład  fitocenoz torfotwórczych
oraz  stabilność lub zwiększanie się ich  areału wskazują na wytworzenie się
wtórnego stanu równowagi ekologicznej  lub zachodzacą  ciągle  regenerację
torfowiska,

•

torfowisko rozwinęło się w wyniku sztucznego obniżenia poziomu wody np.
przez jej odprowadzenie z dawnego jeziora i nie było użytkowane lub też
tylko ekstensywnie koszone, a po zaniechaniu użytkowania roślinność w
dalszym ciągu zachowała cechy typowe dla torfowiska przejściowego i nie
obserwuje się tendencji do jej ustępowania lub innych przekształceń

•

torfowisko nie było osuszane, ale był pozyskiwany z niego torf i po
zaniechaniu eksploatacji w potorfiach regeneruje się roślinność torfowiskowa
(przy czym nie wszystkie stadia sukcesyjne w potorfiach muszą odpowiadać
cechom torfowiska przejściowego,

•

na torfowisku zachodzą naturalne fluktuacyjne zmiany warunków wodnych w
skali   wieloletniej   (podobne   do   zmian   poziomu   wody   w   jeziorach),   które
powstrzymują   niepożądane   trendy   sukcesyjne,   np.   wkraczanie   drzew,   i
podtrzymują   w   ten   sposób   ogólne   cechy   torfowiska   otwartego,   chociaż
zróżnicowanie i rozmieszczenie występujących na nim zbiorowisk roślinnych
może też podlegać fluktuacjom.

Bierna ochrona w wymienionych sytuacjach może być jednak skuteczna tylko pod

generalnym warunkiem, że na obszarze, w obrębie którego występuje siedlisko, ogólne
warunki hydrologiczne są stabilne, w szczególności nie obniża się poziom wód gruntowych, a
dodatkowo do torfowiska nie przedostają się duże ładunki biogenów i nie ulega ono
eutrofizacji.

Ochrona czynna torfowisk przejściowych i trzęsawisk możliwa jest poprzez:

1/ korektę warunków wodnych (podnoszenie poziomu wody w torfowisku za pomocą
zastawek lub zasypywania rowów odwadniających)
2/ okresowe koszenie fitocenoz opanowywanych przez krzewy i drzewa
3/ w krajobrazie rolniczym pozostawienie nieużytkowanego rolniczo pasa gruntu, który
będzie izolował torfowisko od użyźniających spływów z otoczenia i zabezpieczał je przed
eutrofizacją oraz zanieczyszczeniami chemicznymi środków stosowanych w rolnictwie
4/ usuwanie drzewostanu i równoczesne piętrzenie wody

2.3.3.

Potencjalne metody ochrony, wymagające przetestowania

Specyfika torfowisk przejściowych nie pozwala na zastosowanie szerokiego wachlarz

metod   ich   ochrony,   a   stosowane   dotychczas,   w   przypadku   obiektów   o   w   miarę   dobrej
kondycji, są zupełnie wystarczające. Metody wymagające sprawdzenia w naszych warunkach
powinny dotyczyć głównie możliwości odtwarzania torfowisk przejściowych - szczególnie w
kontekście szacowanego ich ubytku na poziomie ok. 70% w ciągu kilkudziesięciu ostatnich
lat.   Biorąc   pod   uwagę   liczbę   potencjalnych   obiektów   (silnie   przesuszone   torfowiska
porośnięte   np.   trzęślicą   modrą,   kopalnie   torfu,   potorfia   w   obrębie   torfowisk   wysokich   i
przejściowych) potrzeby wydają się być ogromne. Dlatego w możliwie najkrótszym czasie

należałoby   sprawdzić   co   najmniej   kilka   potencjalnych   metod   restytucji   torfowisk
przejściowych, w tym np. rekultywacji terenów po przemysłowej eksploatacji torfu (kopalni).
Z   reguły   są   to   bardzo   duże   powierzchnie   od   kilkudziesięciu   do   kilkuset   hektarów
zagospodarowywane   po   eksploatacji   jako   zbiorniki   lub   zalesiane.   W   naszej   opinii
rekultywacja takich terenów w kierunku torfowiska przejściowego lub wysokiego powinna
być obligatoryjnym warunkiem udzielenia wszelkich pozwoleń i koncesji. Pozwoliłoby to już
na   etapie   trwania   eksploatacji   pozostawiać   fragmenty   złoża   o   np.   różnej   głębokości
wydobycia, tworzące naturalne groble tak aby w przyszłości można było tworzyć poldery o
zróżnicowanych   warunkach   hydroekologicznych   z   możliwością   ich   regulacji.   W   obrębie
poszczególnych   polderów   należałoby   rozpatrzyć   możliwość   transplantacji   fragmentów
mszarów   na   uwodniony   torf   lub   bezpośrednio   na   płytkie   lustro   wody   a   w   przypadku
fragmentów głębszych zakotwiczania ich na powierzchni. Z uwagi na ograniczony rozwój pła
mszarnego   ze   względu   na   falowanie   już   na   etapie   eksploatacji   powinno   planować   się
odpowiedniej   wielkości   poldery   z   odpowiednią   osłoną   przed   wiatrem.   Działania   takie   w
różnej   kombinacji   należałoby   objąć   dokładnymi   obserwacjami   tak   aby   po   kilku   latach
wskazać najskuteczniejsze sposoby restytucji torfowisk przejściowych.

Opisane możliwości działań mogą być oczywiście rozszerzone na inne, mniejsze

obiekty - potorfia czy specjalnie do tego celu odtwarzane oczka wodne (dla zobrazowania
czytelnikowi   skali   możliwości   chcemy   zwrócić   uwagę,   że   np.   w   Lasach   Państwowych
każdego roku powstaje kilkaset zbiorników retencyjnych  i przeciwpożarowych  w miejscu
dawnych,   zdegradowanych   torfowisk   przejściowych!   Przynajmniej   kilkadziesiąt   z   nich   to
odpowiednie miejsce dla odtworzenia torfowiska).

2.3.4. Oszacowanie zakresu działań ochronnych potrzebnego do zachowania polskich
zasobów

W świetle wyników badań nad stanem zachowania torfowisk w Polsce z natury niewielka

powierzchnia torfowisk przejściowych i trzęsawisk została drastycznie zmniejszona i proces
ten nadal postępuje. Wg raportu z wyników monitoringu siedliska można szacować, że w
ciągu   ostatnich   50   lat   nastąpił   około   70%   ubytek   jego   areału,   a   ogólna   ocena   stanu
zachowania   jest   zła.   Wobec   prognozowanych   zmian   klimatycznych,   niekorzystnych   dla
torfowisk, a także kontynuacji melioracji odwadniających i powszechnego spadku poziomu
wód   gruntowych   należałoby   przyjąć,   że   wszystkie   utrzymujące   się   jeszcze   miejsca
występowania siedliska 7140 powinny być objęte ochroną.

Zahamowanie procesu degradacji polskich torfowisk przejściowych wymaga w

pierwszej kolejności ich pełnej inwentaryzacji, oceny stanu oraz wskazania priorytetowych,
nawet doraźnych (z pominięciem szczegółowych badań), działań powstrzymujących ich
zanikanie.

Bezwzględnie, dla każdego obiektu reprezentującego siedlisko 7140, położonego w

obszarze chronionym lub poza nim należy pilnie sporządzić plan ochrony oparty na
rzetelnych i szczegółowych badaniach terenowych oraz określić zadania mające na celu, w
pierwszej kolejności eliminację zagrożeń, dalej - poprawę stanu.

W granicach parków narodowych, krajobrazowych, rezerwatach i obszarach Natura

2000 a także części obiektów położonych poza obszarami poddanymi ochronie należy
prowadzić monitoring siedliska pozwalający na bieżąco oceniać jego stan.

W wybranych obiektach należy prowadzić monitoring szczegółowy (zasady opisano w

rozdz. 3.1) pozwalający określić kierunek oraz tempo zachodzących zmian w siedlisku na
obszarze całego kraju.

Po roku 2013 kontynuować realizację programów rolnośrodowiskowych,

doprecyzowując szczegółowe wymogi oraz rozszerzając je w możliwie najkrótszym czasie na
inne podmioty „nie prowadzące” działalności rolniczej.

W ramach kontynuacji programów rolnośrodowiskowych dokonać ich modyfikacji w

celu różnicowania płatności w zależności od uzyskiwanego efektu (np. możliwości uzyskania
specjalnej premii w sytuacji poprawy stanu zachowania siedliska objętego programem).

W ramach przyszłych inwentaryzacji należy również wskazać wszystkie

zdegradowane, ale potencjalnie nadające się do restytucji torfowiska przejściowe.

Pilnie stworzyć wspólną, krajową bazę projektów ochronny przyrody (tu szczególnie

zapotrzebowanie na zasoby nadające się do wykorzystania dla restytucji, odtwarzania,
metaplantacji itp.) i inwestycji ze wskazaniem jakie siedliska gatunki będą niszczone lub
planowane do przeniesienia itp.).

2.4. Możliwości i potrzeby odtwarzania siedliska w miejscach, gdzie zostało
zniszczone

Odtwarzanie siedliska po jego zniszczeniu jest możliwe tylko w niepełnym zakresie i

w zasadzie zależy od 2 podstawowych czynników. Pierwszy z nich to stopień zniszczenia,
drugi - możliwość ingerencji w stosunki wodne na poziomie samego torfowiska jak też jego
zlewni powierzchniowej. Rozpatrując sytuację kiedy torfowisko uległo zniszczeniu na skutek
okresowo   działających,   niekorzystnych   warunków   -   możliwych   do   eliminacji   (rów
melioracyjny, sztuczne zalesienie, ekspansja drzew wywołana zaburzoną gospodarką wodną
na skutek np. prowadzonej gospodarki leśnej lub rolnej) szanse na odtworzenie torfowiska są
obiecujące. Z reguły działania takie sprowadzać się do szablonowych rozwiązań powszechnie
już stosowanych w różnych projektach. Będą to przede wszystkim zabiegi hamujące lub/i
podnoszące poziom wody (różnego rodzaju budowle piętrzące opisano w rozdziale 2.3.2),
ograniczające ewapotranspirację (usuwanie drzew i krzewów z powierzchni torfowiska, ale
też w jego sąsiedztwie). W sytuacjach kiedy istnieje możliwość regulowania poziomu wody,
prędkości jej przepływu a optymalnie relacji pomiędzy wodami opadowymi a gruntowymi
odtwarzanie   torfowisk   przejściowych   jest   możliwe.   Nawet   jeżeli   wcześniej   obszar   uległ
istotnym przemianom np. eksploatacja złoża i/lub przekształcenie na cele rolnicze. Niestety w
sytuacji kiedy w żaden sposób nie możemy ingerować w stosunki wodne (mocno obniżony
poziom   wód   gruntowych,   bezleśna   zlewnia   powierzchniowa   itp.)   odtwarzanie   torfowisk
przejściowych   nie   będzie   możliwe.   Warunki   jakie   muszą   być   spełnione   dla   możliwości
odtworzenia torfowiska przejściowego to:

•

zachowanie warstwy torfu przejściowego

•

zapewnienie wysokiego i stabilnego poziomu wody o takich cechach, jakie
występowały przed zniszczeniem (w tym określony stopień ruchliwości, trofii i
odczynu)

•

zachowane w miejscu zniszczenia (torfie) lub występowanie w otoczeniu
zniszczonego siedliska źródła diaspor (nasion, owoców i części wegetatywnych),
z których może odtwarzać się roślinność (w przypadku braku należy rozpatrzyć
możliwość przeniesienia z torfowiska położonego w najbliższym sąsiedztwie)

Odtworzenie siedliska całkowicie zniszczonego np. przez usunięcie podłoża

torfowego, osuszenie torfowiska i trwałe osiedlenie się zbiorowiska leśnego z gatunkami
drzew głęboko penetrujących podłoże torfowe, w dającej się przewidzieć perspektywie
czasowej należy uznać za mało prawdopodobne lub niemożliwe.

Znanych jest wiele przypadków gdzie w szybki i łatwy sposób zainicjowano proces

regeneracji torfowiska przejściowego. Szczególnie szybko proces ten postępuje w
przypadkach kiedy w zniszczonych obiektach zachowały się nawet niewielki płaty pierwotnie
występującej roślinności przejściowtorfowiskowej np. w sąsiedztwie lustra wody
zachowanych jeziorek dystroficznych.

Zanim podjęte zostaną działania zmierzające do odtworzenia torfowiska należy

zwrócić również uwagę na aspekt walorów roślinności, fauny czy procesów jakie wystąpiły
po zniknięciu torfowiska. W każdym wypadku niezbędny jest bilans potencjalnych zysków i
strat   ekologicznych.   Niekiedy,   taka   ocena   będzie   wręcz   niemożliwa   bowiem   trudno
zbilansować utratę „ładnej” brzeziny bagiennej czy boru bagiennego na rzecz potencjalnie
restytuowanego   torfowiska   przejściowego   czy   np.   zalanie   wyrobiska   z   wykształconymi
cennymi   fitocenozami   przygiełki   białej,   rosiczki   pośredniej   itp.   Poza   tym   torfowiska
przejściowe   występują   bardzo   często   w   kompleksach   z   innymi   siedliskami   -   borami
bagiennymi,   torfowiskami   wysokimi,   jeziorkami   dystroficznymi.   Ich   ochrona   a   także
możliwości czy potrzeby odtwarzania muszą zawsze być traktowane nierozłącznie.

Działania zmierzające do odtwarzania torfowisk przejściowych, wszędzie gdzie

pozwalają na to proste metody (zastawki, usuwanie nalotów drzew), powinno być
podejmowane natychmiast, szczególnie w granicach obszarów chronionych. Szczególnie też
należy zwrócić uwagę na obszary poddane już eksploatacji torfu. Projekt rekultywacji tych
obszarów powinien obligatoryjnie być ukierunkowany na odtwarzanie torfowiska i zawierać
konkretne wskazania oraz metody osiągnięcia tego celu.

W Polsce od kilku lat realizuje się projekty ochrony i restytucji mokradeł. Do

transplantacji   roślin   wykorzystuje   się   np.   zasoby   znajdujące   się   w   dobrze   zachowanych
torfowiskach, niekiedy objętych ochroną prawną (patrz projekt transplantacji torfowców w
rez.   Czarne   Bagno   -   Herbichowa,   Pawlaczyk,   Stańko   2007).   W   tej   sytuacji
niewykorzystywanie  zasobów  pochodzących  z   miejsc   przeznaczonych   do  zniszczenia  jest
zwykłym   marnotrawstwem!   Zdejmowana   warstwa   powierzchniowa   z   roślinnością   (w
przypadku uruchamiania przemysłowej eksploatacji czy każdego innego przedsięwzięcia) to
doskonały materiał na transplantację w potorfiu, wcześniej eksploatowanej kopalni torfu czy
wykopanym   zbiorniku   wodnym   będącym   w   przeszłości   torfowiskiem   przejściowym   lub
wysokim. Znajdujący się w złożu torf, to najlepszy materiał do likwidacji zbędnych rowów na
torfowisku,   które   chcemy   ratować   przed   odwodnieniem,   znacznie   korzystniejszy   niż
zastawki!   Wydaje   się,   że   koordynacja   takich   działań   jest   w   praktyce   nie   możliwa,   ale
zważywszy, że zarówno projekty ochrony siedlisk, jak też inwestycje planuje się w skali co
najmniej 2-4 lat zgranie wszystkich niezbędnych elementów przy odrobinie chęci jest realne.

Fot. 55. Torfowisko przejściowe w centralnej części pasa drogowego (już po wycince lasu)
planowanej drogi S3 k. Gorzowa Wlkp. Występujące tu gatunki (również torf) powinny być
„wykorzystane” dla czynnej ochrony lub odtwarzania siedliska w innym miejscu. Fot. R.
Stańko

2.5. Aspekty wymagające szczególnej uwagi przy ocenach oddziaływania działań i
inwestycji na dany typ siedliska przyrodniczego

Na etapie oceny oddziaływania na środowisko bezwzględnie konieczna jest ocena czy

działania (inwestycja) prowadzi lub potencjalnie może prowadzić do:

•

okresowego lub trwałego obniżenia poziomu wody gruntowej lub lustra wody
powierzchniowej (o ile, ewentualnie jakie mogą być amplitudy wahań)

•

zaburzenia krążenia wód podziemnych w obszarze zasilania danego torfowiska

•

uruchomienia przepływu wody w przypadku obiektów do tej pory
bezodpływowych

•

zatrzymania przepływu wody i jej stagnacji

•

możliwości eutrofizacji, zmiany kwasowości, zanieczyszczenia związkami
toksycznymi wody zasilającej torfowisko.

2.6. Możliwości minimalizowania oddziaływań inwestycji na siedlisko

W przypadku inwestycji mogących ingerować w stosunki wodne (ilościowe i

jakościowe) np.:
-   ujęcia   wód   podziemnych   (szczególnie   płytkie   studnie   o   głębokości   15-30   m),   w
zależności od budowy geologicznej terenu, lokalizować możliwie najdalej od obiektów,
optymalnie poza zlewnią powierzchniową i podziemną,
- wszelkiego rodzaju budowle liniowe ingerujące w kierunek i tempo przepływu wód
podziemnych   pierwszej   i   drugiej   warstwy   wodonośnej   takie   jak:   nasypy   kolejowe,
drogowe   w   bezpośrednim   sąsiedztwie   torfowiska,   szczególnie   w   przypadku   torfowisk

położonych  w wąskich i długich dolinkach, ciągu zagłębień terenowych  - zastępować
wiaduktami czy estakadami,
-   skoncentrowanego   i   intensywnego   nawożenie   gnojowicą   z  dużych   ferm,   wyznaczać
dodatkowe   strefy   ochronne,   w   których   obowiązywałby   zakaz   wywozu   gnojowicy,
dodatkowo tworzyć strefy buforowe,
-   odbudowy,   modernizacji   systemów   melioracyjnych   obszarów   położonych   w
bezpośrednim   sąsiedztwie   -   należy   zapewnić   im   również   funkcje   nawadniającą,   a
przynajmniej zastosować rozwiązania umożliwiające hamowanie nadmiernego odpływu
wody,
-   w   przypadku   remontów   obiektów   budowlanych   (przepusty,   mosty,   wiadukty   itp.)
znajdujących się w obszarze torfowisk przejściowych lub pozostających w kompleksie z
innymi torfowiskami wykluczyć możliwość gwałtownego i drastycznego spadku poziomu
wody nawet w krótkim okresie czasu.

2.7. Możliwości kompensacji utraty lub pogorszenia stanu zasobów siedliska

Kompensacja jest obligatoryjnym działaniem, zgodnie z którym w każdej sytuacji

gdzie następuje utrata siedliska w sieci Natura 2000 z koniecznych przyczyn nadrzędnego
interesu publicznego, nie mającą rozwiązań alternatywnych. Zgodnie z prawem, sytuacje
takie mogą występować wyjątkowo, a ich celem jest przywracać ogólną spójności sieci
Natura 2000. Warto też zaznaczyć, że kompensacje muszą być wykonane przed
powstaniem strat. W przypadku utraty siedliska 7140 „pełna” kompensacja (ilościowa)
jest raczej niemożliwa bez równoczesnego naruszenia zasobów przyrodniczych w innych
typach ekosystemów naturalnych z następujących względów:

•

biocenozy właściwe dla tych siedlisk poza nimi nie występują (co najwyżej
pojedyncze   gatunki   roślin   rosną   też   na   innych   typach   torfowisk,     np.   w
dolinkach  na torfowiskach wysokich, ale  te na obszarze Polski bez wyjątku
mają   naruszone   biotopy   i   przekształconą   roślinność   (chociaż   w
zróżnicowanym stopniu), a ponadto ich ogólna powierzchnia jest bardzo mała

•

proces torfotwórczy, które jest jedną ze specyficznych cech siedliska, zachodzi
tylko na torfowisku żywym (pełni funkcjonującym) i nie jest możliwe jego
uruchomienie w innym ekosystemie w krótkiej skali czasowej,

•

zapoczątkowanie tworzenia się torfowiska przejściowego czy trzęsawiska w
nowym   miejscu   jest   teoretycznie   możliwe,   ale   praktycznie   wymaga   np.
całkowitemu   lub   częściowego   zniszczenia   zbiornika   wodnego   poprzez
odprowadzenia z niego wody i równoczesnego zagwarantowania zabagnienia
przy   określonych   jakościowych   parametrach   wody   powodującej   to
zabagnienie.

Zatem jedyną możliwością kompensacji jest działanie prowadzące do poprawy jakości

istniejących   zasobów   w   zamian   za   częściową   ich   utratę.   Działania   takie   powinny   być
prowadzone   na   obszarze   co   najmniej   kilka   razy   większym   od   utraconego   zapewniając
jednocześnie odpowiednie warunki egzystencji gatunkom i fitocenozom w ilości i jakości nie
mniejszej   niż   utracone   w   związku   z   prowadzoną   inwestycją.   Niemniej   jednak   trzeba
pamiętać,   że   planowanie   wszelkich   inwestycji   powinno   uwzględniać   przede   wszystkim
ochronę istniejących zasobów, gdyż kompensacja w pełnym tego pojęcia znaczeniu nie jest
możliwa.

W przypadku pogorszenia stanu zasobów siedliska działania kompensacyjne powinny

prowadzić do jego poprawy, a potencjalne metody opisano w rozdz. 2.4.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że działania opisane w rozdz. 2.4. dotyczące np.

sytuacji   transplantacji   fragmentów   mszarów   w   dawnych   kopalniach   torfu,   potorfiach,
zbiornikach   utworzonych   na   zdegradowanych   torfowiskach   należy   traktować   jako
odtwarzanie   istniejących   zasobów   i   w   zasadzie   należy   traktować   jako   kompensację
jakościową, a nie ilościową.

3. Zasady monitoringu stanu ochrony siedliska przyrodniczego

3.1. Wskazania do monitoringu lokalnego oceniającego skuteczność ochrony

Od roku 2006 w Polsce prowadzony jest monitoring wybranych siedlisk i gatunków z

załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Koordynatorem przedsięwzięcia jest Instytut Ochrony
Przyrody   PAN.   Na   potrzeby   monitoringu,   w   oparciu   o   format   raportów   krajowych   jakie
muszą   przedstawiać   poszczególne   kraje   Unii   Europejskiej   opracowano   szczegółową
instrukcję oraz formularze oceny stanu ochrony siedlisk i gatunków. Ocena stanu ochrony
dokonywana  jest  w   oparciu   o  cząstkowe  oceny  kilku  parametrów,  dla  których   w  trakcie
prowadzenia monitoringu opracowano konkretne wskaźniki (w miarę możliwości mierzalne).
Do tej pory siedlisko 7140 nie było objęte monitoringiem dlatego poniżej przedstawiamy
propozycję parametrów i wskaźników, na podstawie których należałoby dokonywać oceny
stanu   ochrony   (skuteczności)   w   standardzie   bardzo   zbliżonym   do   stosowanego   w   latach
2006-2008.

Monitoring, na potrzeby zarządzających obszarami Natura 2000 jak też siedliskami

pozostającymi poza nimi, powinien obejmować dwa poziomy. Pierwszy, powinien dotyczyć
stanowisk (wyraźnie dających się rozgraniczyć torfowisk o jednakowych lub bardzo
zbliżonych warunkach hydroekologicznych), drugi - obszarów.

Granice stanowiska objętego oceną bezwzględnie powinny zostać naniesione na mapę

topograficzną w skali co najmniej 1:5000 uzyskaną chociażby z powiększenia standardowej
mapy topograficznej w skali 1:10000. Optymalnym rozwiązaniem będzie naniesienie granic
stanowiska na ortofotomapę w miarę możliwości w skali zbliżonej do 1:5000. Ocenę siedliska
należy wykonywać nie rzadziej niż raz na 2 lata. Istotnym elementem oceny będzie również
wykonanie co najmniej 2-3 fotografii stanowiska.

W obrębie stanowiska powinno się prowadzić regularne obserwacje wahań poziomu

wody gruntowej (w piezometrach) w odstępach nie dłuższych niż jeden miesiąc. Optymalnym
rozwiązaniem jest zainstalowanie automatycznych rejestratorów poziomu wody mierzących
poziom oraz temperaturę w dowolnych przedziałach czasowych. Najtańsze z nich dysponują
możliwością wykonania 24 tys. pomiarów, a ich trwałość (żywotność baterii) wynosi ok. 10
lat. Obserwacje poziomu wody należy prowadzić zawsze w tym samym punkcie, najlepiej w
miarę możliwości w centralnej części stanowiska.

Karta oceny stanu siedliska na potrzeby monitoringu lokalnego (poziom - stanowisko)

Karta obserwacji siedliska przyrodniczego 7140 na stanowisku

Kod i nazwa siedliska
przyrodniczego
Nazwa obszaru
Nazwa stanowiska
Obszary chronione, na
których znajduje się
stanowisko
Obserwator
Data obserwacji
Data wypełnienia

Specyficzna
struktura i
funkcje
(łącznie z
typowymi
gatunkami)

Gatunki
charakterystyczne

1. Za gatunki charakterystyczne dla siedliska i
jednocześnie stosunkowo łatwo rozpoznawalne
uznaje się:

torfowce: Sphagnum fallax, Sphagnum
cuspidatum, Sphagnum angustifolium,
Sphagnum riparium

mchy brunatne: Drepanocladus fluitans,
Calliergon sarmentosum

rośliny naczyniowe: Carex limosa, Carex
lasiocarpa, Carex rostrata, Carex diandra,
Scheuzeria palustris, Juncus filiformis,
Rhynchospora alba, Eriphorum
angustifolium, Calla palustris, Comarum
palustre, Drosera intermedia, Drosera
anglica

2. W ocenie uwzględnia się wyłącznie gatunki
obecnie występujące na torfowisku, a jeżeli
wskazuje się gatunki z danych literaturowych to
należy to wyraźnie zaznaczyć!

3. W opisie należy wymienić jakie gatunki
charakterystyczne mszaków stwierdzono na
torfowisku w trakcie oceny z podaniem informacji
które dominują, ewentualnie jaki procent
powierzchni poszczególne gatunki zajmują

Pokrycie i struktura
gatunkowa mszaków

Dokonać oceny na podstawie udziału w warstwie
mszystej mchów brunatnych i tofowców

Obce gatunki
inwazyjne

Dokonać oceny na podstawie występowania
gatunków obcych geograficznie i ekologicznie dla
siedliska. Np. gatunkiem obcym geograficznie w
Polsce północno-zachodniej będzie świerk,
gatunkiem obcym ekologicznie dla siedliska
będzie trzęślica. Wymienić gatunki, ewentualnie
podać procent pokrycia każdego z nich.

Gatunki
ekspansywne roślin
zielnych

Wymienić gatunki, podać procent pokrycia

Odpowiednie
uwodnienie

Ocenie powinien podlegać poziom wody
gruntowej. Optymalnie - na podstawie odczytu z
piezometru tj. podanie na jakiej głębokości
znajduje się lustro wody w stosunku do
powierzchni torfowiska (sytuacja najbardziej
pożądana - na stałe zainstalowany automatyczny
rejestrator poziomu wody). W opisie należy
podać dodatkową informację na temat
symptomów ewentualnego przesuszenia (np.
liczne występowanie wrzosu, porostów itp.)

Struktura powierzchni
torfowiska

Należy ocenić na podstawie obecności
fragmentów z otwartym lustrem wody, potorfi - w
tym stopnia ich zarośnięcia

Pozyskanie torfu

Ocenie powinna podlegać skala pozyskania torfu
oraz przedział czasowy a także występowanie
bądź brak zjawiska

Melioracje
odwadniające

Ocenie powinna podlegać istniejąca infrastruktura
melioracyjna oraz jej wpływ na warunki wodne
torfowiska. W opisie należy podać informację na
temat występowania rowów melioracyjnych tj. ich
głębokości, poziomie wody w rowach a także czy

FV-U1-U2

Zagrożenia

FV - brak realnych zagrożeń w chwili obecnej i
w przyszłości
U1 - realne zagrożenie wystąpienia
niesprzyjających warunków na torfowisku np.
podtopienie przez bobry, realizacja inwestycji
o trudno przewidywalnych oddziaływaniach na
torfowisko
U2 - zagrożenie związane z planowaną
inwestycją w bezpośrednim sąsiedztwie
torfowiska lub w jego obrębie itp.

Ocenie powinny podlegać konkretne, istniejące oraz
potencjalne lokalne zagrożenia (mogą to być np. planowane
melioracje, inwestycje ale też podtopienie przez bobry,
dopływu wód powierzchniowych na skutek zwiększonego
przepływu cieków - sytuacja teoretycznie możliwa w przypadku
lokalizacji dużych oczyszczalni ścieków odprowadzających
wodę do małych cieków)

FV-U1-U2

Perspektywy ochrony

FV - stanowisko uzyskało oceny parametrów
„Powierzchnia siedliska na stanowisku” i
„Specyficzna struktura i funkcje” - FV i
parametru „Zagrożenia” - co najmniej U1
U1 - stanowisko uzyskało co najmniej 2 oceny
U1 spośród parametrów „Powierzchnia
siedliska na stanowisku”, „Specyficzna
struktura i funkcje” oraz „Zagrożenia” (przy
czym trzecia ocena nie może być na U2) ale
istnieją potencjalne możliwości poprawy stanu
siedliska np. poprzez hamowanie odpływu
wody, usuwaniu drzew i krzewów z
powierzchni torfowiska, przywrócenie
koszenia, itp.
U2 - przynajmniej jeden z parametrów
„Powierzchnia siedliska na stanowisku”,
„Specyficzna struktura i funkcje” i „Zagrożenia”
- U2, brak realnych możliwości poprawy stanu
siedliska.

Ocenie powinny podlegać realne możliwości zachowania
właściwego stanu ewentualnie poprawy stanu niewłaściwego
lub złego. W opisie należy zawrzeć informację na temat
potencjalnych zabiegów ochronnych zachowujących lub
poprawiających stan siedliska, ewentualnie podjętych lub
planowanych działaniach

FV-U1-U2

Ocena globalna

FV - 3 spośród 4 parametrów jednostkowe zostały ocenione jako FV, parametr - „zagrożenia” - oceniony na co
najmniej U1
U1 - parametry „powierzchnia siedliska ....” oraz „specyficzna funkcja ...” ocenione na FV, pozostałe co najmniej
na U1
U2 - jeden lub więcej parametrów ocenione na U2

FV-U1-U2

Działalność człowieka

Kod
**

Nazwa
działalności

Intensywność

Wpływ

Opis

A/B/C

+/0/-

A/B/C

+/0/-

Zarządzanie terenem
Wykonywane działania ochronne i
ocena ich skuteczności
Propozycje wprowadzenia działań
ochronnych

Inne informacje

Zagrożenia
Inne wartości przyrodnicze
Inne uwagi

Kryteria oceny wskaźników i parametrów:

1* - ocena dot. gatunków charakterystycznych:
FV - występują co najmniej 2 gatunki torfowców i 4 gatunki roślin naczyniowych spośród
wymienionych gatunków charakterystycznych

U1 - występują co najmniej 2 gatunki torfowców i 2 gatunki roślin naczyniowych spośród
wymienionych gatunków charakterystycznych
U2 - występuje 1 gatunek torfowca i 1 gatunek rośliny naczyniowej spośród wymienionych gatunków
charakterystycznych

2* - ocena dotycząca pokrycia i struktury gatunkowej mszaków
FV - całkowite pokrycie torfowców z grupy charakterystycznych (lub/i gatunków charakterystycznych
fitosocjologicznie) - ponad 50%,
U1 - całkowite pokrycie torfowców z grupy charakterystycznych (lub/i gatunków charakterystycznych
fitosocjologicznie) w przedziale - 20-50%,
U2 - całkowite pokrycie torfowców z grupy charakterystycznych (lub/i gatunków
charakterystycznych fitosocjologicznie) - poniżej 20%,

3* - ocena występowania obcych gatunków inwazyjnych
FV - brak gatunków inwazyjnych,
U1 - gatunki inwazyjne zajmują do 5% powierzchni,
U2 - gatunki inwazyjne zajmują powyżej 5% powierzchni.

4* - ocena występowania obcych gatunków ekspansywnych roślin zielnych
FV - brak obcych gatunków ekspansywnych,
U1 - obce gatunki ekspansywne zajmują do 5% powierzchni,
U2 - obce gatunki ekspansywne zajmują powyżej 5% powierzchni.

5* - ocena odpowiedniego uwodnienie
FV - poziom wody mierzony w piezometrze - równo lub poniżej 10 cm w stosunku do powierzchni
torfowiska - warstwy torfowców (w praktyce, w trakcie chodzenia po torfowisku woda zawsze
widoczna przynajmniej do wysokości podeszwy)
U1 - poziom wody mierzony w piezometrze - 10-30 cm poniżej powierzchni torfowiska
U2 - poziom wody mierzony w piezometrze - więcej niż 30 cm poniżej powierzchni torfowiska

6* - ocena struktury powierzchni torfowiska
FV - powierzchnia torfowiska raczej płaska, zajęta przez mszar, brak wyraźnych wyniesień, dołów po
eksploatacji torfu, grobli itp., okrajek jeżeli występuje to tylko w niewielkim stopniu zarośnięty przez
drzewa i krzewy, silnie uwodniony
U1 - powierzchnia torfowiska dość urozmaicona, liczne kępy, zagłębienia, w przypadku
występowania potorfi przynajmniej 80% ich powierzchni porośnięta mszarem, okrajek zajmuje
10-30% powierzchni torfowiska, tworzy gęste i trudne do przebycia zarośla, bywa okresowo suchy,
U2 - w obrębie mocno zróżnicowanego mszaru liczne fragmentu przesuszone, kępy, wyniesienia i/lub
wyraźne potorfia w których mszary zajmują poniżej 80%, okrajek jeżeli występuje to silnie
przesuszony porośnięty gęstymi zaroślami, zajmuje powyżej 30% torfowiska.

7* - pozyskanie torfu
FV - brak pozyskania torfu obecnie, jeżeli w przeszłości (powyżej 30 lat) to na niewielką skalę (do 5%
torfowiska), słabo zauważalne w terenie ślady pozyskiwania w przeszłości
U1 - torf pozyskiwany w przeszłości na znacznie większą skalę (powyżej 5% powierzchni
torfowiska), wyraźnie widoczne ślady pozyskiwania, obecnie brak pozyskiwania lub pozyskiwanie
sporadyczne i na bardzo małą skalę
U2 - pozyskiwanie torfu na dużą skalę przez miejscową ludność lub pozyskanie przemysłowe

8* - melioracje odwadniające
FV - brak sieci rowów i kanałów melioracyjnych oraz innych elementów infrastruktury melioracyjnej
odwadniających torfowisko bądź infrastruktura melioracyjna w wystarczającym stopniu
„zneutralizowana” na skutek podjętych działań ochronnych (zasypywanie rowów, budowa zastawek
itp.)

U1 - sieć rowów melioracyjnych oraz innych elementów infrastruktury w niewielkim stopniu
oddziałuje na warunki wodne torfowiska z uwagi na brak konserwacji, częściowe uszkodzenie oraz
naturalne zarastanie rowów bądź też podejmowane działania ochronne np. budowę zastawek,
zasypywanie rowów itp.
U2 - istniejąca infrastruktura melioracyjna wyraźnie pogarsza warunki wodne torfowiska

9* - pokrycie drzew i krzewów
FV - pokrycie drzew i krzewów poniżej 10%,
U1 - pokrycie drzew i krzewów - 10-30%,
U2 - pokrycie drzew (sosna, brzoza) - 30-50% (powyżej 50% należy traktować jako bór bagienny lub
brzezinę bagienną), lub pokrycie drzew i krzewów (olsza, wierzby) powyżej 50%

A - silny wpływ
B - średni wpływ
C - niewielki wpływ
+ - pozytywny, dodatni wpływ działalności
0 - wpływ neutralny, nieodczuwalny na terenie obszaru
- - wpływ negatywny, oddziaływanie niekorzystne na terenie obszaru
** - kod i nazwa działalności - patrz - Zasady prowadzenia monitoringu siedlisk
przyrodniczych

Drugi poziom prowadzonego monitoringu powinien obejmować konkretny obszar

(obszar Natura 2000, Park Narodowy, Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo) o wyraźnie
wyznaczonych granicach. Oceny stanu siedliska w obszarze najlepiej dokonywać jest na
podstawie kilku stanowisk (3-5). W przypadku gdy w obszarze siedlisko ma jedno stanowisko
jego ocena będzie również oceną dla obszaru.

Ocena stanu siedliska w obszarze powinna być dokonywana równolegle z oceną na

stanowiskach.

Karta oceny stanu siedliska na potrzeby monitoringu lokalnego (poziom - obszar)

Karta obserwacji siedliska przyrodniczego dla obszaru

Kod i nazwa siedliska
przyrodniczego
Nazwa obszaru
Obszary chronione, na
których odnotowano
siedlisko w tym obszarze
Powiązane stanowiska
Obserwator
Daty obserwacji
Data wypełnienia
Zbiorowiska roślinne

Współrzędne
geograficzne
Wysokość n.p.m.
Opis siedliska w obszarze

Stan ochrony siedliska przyrodniczego w obszarze

Parametr

Opis stanu siedliska w obszarze

Synteza informacji ze stanowisk położonych na danym

obszarze oraz inne informacje

(np. z publikacji, innych badań)

Ocena

stanu siedliska na

całym obszarze

Powierzchnia siedliska w obszarze

(

FV - powierzchnia stabilna lub jej wzrost,

brak znaczących zmian w strukturze
przestrzennej siedliska na stanowisku
U1 - powierzchnia siedliska zmniejsza się lub
obserwuje się znaczące zmiany w jego
strukturze przestrzennej, zmiany obserwuje
się na powierzchni mniejszej niż 1%
U2 - obserwuje się duże zmniejszanie
powierzchni tj. utrata 1% siedliska w ciągu
roku lub duże zmiany w strukturze
przestrzennej)

1. Szacunkowa powierzchnia całkowita siedliska na obszarze
oraz powierzchnia poddana ocenie (suma powierzchni
siedliska na badanych stanowiskach).
2. Informacja na temat zmian powierzchni siedliska (zmniejsza
się, pozostaje w równowadze lub wzrasta).
3. Optymalnie - należy oszacować tempo zmian (najlepszą
metodą oceny tempa zmian/równowagi jest porównanie
zajmowanej powierzchni przez siedlisko na podstawie zdjęć
lotniczych wykonanych w odstępie kilkunastu lub
kilkudziesięciu lat i/lub badań stratygrafii).
4. Przyczyny zmiany powierzchni
5. informacja na podstawie jakich danych oszacowano zmiany
powierzchni siedliska oraz ich tempo w obszarze

FV-U1-U2- XX

Specyficzna
struktura i
funkcje
(łącznie z
typowymi
gatunkami)

FV - struktura i
funkcje
zachowane, brak
znaczących oznak
pogorszenia
U1 - funkcje i
struktura siedliska
są niekorzystne,
ale na powierzchni
mniejszej niż 25%
U2 - struktura i
funkcje siedliska
nie są zachowane
na powierzchni
ponad 25%

Charakterystyczna
kombinacja
florystyczna

(FV – typowa, właściwa
dla siedliska
przyrodniczego (z
uwzględnieniem
specyfiki regionalnej)
U1 – zubożona w
stosunku do typowej dla
siedliska w regionie;
U2 – kadłubowa)

Wymienić występujące na stanowiskach gatunki
charakterystyczne (patrz karta oceny dla stanowiska) i
dominujące (nazwa polska i łacińska), tworzące typową dla
tego regionu kombinację florystyczną siedliska przyrodniczego

W ocenie uwzględnia się wyłącznie gatunki obecnie

występujące na badanych stanowiskach, a jeżeli wskazuje
się gatunki z danych literaturowych to należy to wyraźnie
zaznaczyć!

Pokrycie i struktura
gatunkowa
mszaków
Obce gatunki
inwazyjne
Gatunki
ekspansywne
roślin zielnych
Odpowiednie
uwodnienie
Struktura
powierzchni
torfowiska
Pozyskanie torfu
Melioracje
odwadniające
Obecność
krzewów i drzew

FV-U1-U2

Zagrożenia

(FV - brak realnych zagrożeń w chwili obecnej
i w przyszłości
U1 - realne zagrożenie wystąpienia
niesprzyjających warunków na torfowisku np.
podtopienie przez bobry, realizacja inwestycji
o trudno przewidywalnych oddziaływaniach na
torfowisko
U2 - zagrożenie związane z planowaną
inwestycją w bezpośrednim sąsiedztwie
torfowiska lub w jego obrębie itp.)

FV-U1-U2

Perspektywy ochrony

FV-U1-U2

Ocena globalna

(

FV - 3 spośród 4 parametrów jednostkowe zostały ocenione jako FV, parametr - „zagrożenia” - oceniony na co

najmniej U1
U1 - parametry „powierzchnia siedliska ....” oraz „specyficzna funkcja ...” ocenione na FV, pozostałe co najmniej
na U1
U2 - jeden lub więcej parametrów ocenione na U2

FV-U1-U2

Powierzchnia siedliska o różnym stanie zachowania (w % całkowitej powierzchni siedliska
w obszarze)

FV
U1
U2

Działalność człowieka

Kod

Nazwa
działalności

Intensywność

Wpływ

Opis

Zarządzanie terenem
Istniejące plany i programy
ochrony/zarządzania/zagospodaro
wania
Wykonywane działania ochronne i
ocena ich skuteczności
Propozycje wprowadzenia działań
ochronnych

Inne informacje

Zagrożenia
Inne wartości przyrodnicze
Inne uwagi

Dla uzyskania pełnych i możliwie rzetelnych danych dotyczących kierunku i tempa

zmian jakim podlega siedlisko należy w co najmniej kilkudziesięciu obszarach prowadzony
monitoring podstawowy nieznacznie uszczegółowić. W ramach prowadzonego monitoringu
krajowego, koordynowanego przez IOP PAN zaproponowano ocenę stanu na podstawie tzw.
monitoringu szczegółowego. W praktyce, ocenie podlega jeden parametr - „

Specyficzna

struktura i funkcja”,

z identycznymi wskaźnikami przyjętymi dla monitoringu podstawowego.

Natomiast kartę oceny poszerzono o dane uzyskane z obligatoryjnie wykonywanych zdjęć
fitosocjologicznych, w trzech punktach na 200 m transekcie o szerokości 10 m. Punkty
zlokalizowane są na początku, w środku i na końcu transektu.

Przyjęte rozwiązania uważamy za właściwe i w pełni przydatne do prowadzenia

monitoringu stanu siedliska na szczeblu lokalnym.

Koszty sporządzenia samej oceny stanu siedliska to wydatek rzędu kilkuset zł

(korzystanie z usług eksperta). W przypadku zakupu urządzenia automatycznie rejestrującego
poziom wody należy liczyć się z wydatkiem ok. 4500 zł. warto jednak pamiętać że koszt ten
rozkłada się na okres 10 lat, a uzyskane dane mogą mieć kluczowe znaczenie dla ochrony
siedliska.

3.2. Wskazania do oceny stanu ochrony polskich zasobów siedliska

Monitoring stanu siedliska wykonywany na poziomie obszarów powinien być

podstawą do oceny stanu ochrony polskich zasobów siedliska.

Od zarządzających obszarami oczekuje się raportu zawierającego następujące dane

zgodnie ze wzorem zaproponowanym przez IOP PAN (źródło: Zasady prowadzenia
monitoringu siedlisk przyrodniczych):

Kod siedliska

Kodowanie siedlisk zgodnie z załącznikiem 1 Dyrektywy

Siedliskowej (nie należy stosować podziału na podtypy)

Obszar

Nazwa i kod obszaru Natura 2000

Mapa

Mapa cyfrowa w formacie GIS wraz z odnośnymi danymi

Źródła informacji

Jeśli dane zostały zebrane na podstawie prac opublikowanych,

podać cytację lub odnośnik do strony internetowej

Obszar zajmowany

przez siedlisko

Powierzchnia zajmowana przez siedlisko na terenie obszaru km

Mapa rozmieszczenia

Mapa rozmieszczenia (występuje/nie występuje) na terenie

obszaru, w formacie GIS - wektorowa lub rastrowa

Powierzchnia

W km

Data

Rok (lub lata) określenia powierzchni zajmowanej przez siedlisko

Zastosowana metoda

3 = pełna inwentaryzacja, 2 = teledetekcja (zdjęcia satelitarne,

zdjęcia lotnicze), 1 = opinia ekspercka

Jakość danych

3 = dobra, 2 = umiarkowana, 1 = niska

Trend

p = stabilny, + = wzrost (w %) , - = ubytek

(w %) Określić wielkość zmiany w km

jeśli to możliwe

Okres odniesienia

Okres, dla którego określano trend (np. 1981-1991)

Przyczyny wykazanych
zmian

Główne przyczyny zmian powierzchni: 0 = nieznane; 1 ~ lepszy

stan wiedzy/bardziej szczegółowe dane; 2 = zmiany klimatyczne; 3 =

bezpośredni wpływ człowieka (odtworzenie, pogorszenie,

zniszczenie); 4 = pośredni wpływ człowieka; 5 = procesy naturalne;

Główne oddziaływania

Lista najważniejszych oddziaływań na siedlisko stwierdzonych

aktualnie tub w przeszłości. Należy stosować kodowanie

oddziaływań zgodne z Załącznikiem E do Standardowego

Formularza Danych, poziom 2 lub 3 (np. 160 Gospodarka leśna

ogólnie)

Zagrożenia

Lista czynników, które w dłuższej perspektywie czasowej mogą

stanowić zagrożenie dla siedliska (przyszłe, przewidywalne

oddziaływania). Należy stosować kodowanie zagrożeń zgodne z

Załącznikiem E do Standardowego Formularza Danych, poziom 2

Informacje dodatkowe

Gatunki typowe

Podać listę typowych gatunków, którą się posłużono, i opisać

metodę oceny ich stanu ochrony.

Inne istotne informacje

Podsumowanie

(ocena stanu ochrony na terenie obszary na koniec okresu raportowania)

Areał w obszarze

Stan; właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Specyficzna struktura i

funkcja (z

uwzględnieniem

typowych gatunków)

Stan; właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Perspektywy zachowania

w przyszłości

Stan; właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Ocena ogólna stanu
ochrony

Stan: właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Ocenę stanu siedliska w poszczególnych obszarach powinna bezwzględnie poprzedzić

krajowa inwentaryzacja przyrodnicza dostarczająca rzetelnych informacji na temat jego
aktualnych zasobów i rozmieszczenia.

W roku 2007 Lasy Państwowe prowadziły inwentaryzację siedlisk i wybranych

gatunków na zarządzanych przez siebie obszarach. Poza obszarami zarządzanymi przez ALP
inwentaryzację prowadziły. Biura Urządzania Lasu. Okres w jakim prowadzono

Literatura (cytowana i polecana)

Brzeg A., Kuświk H., Melosik I., Urbański P. 1995. Flora i roślinność projektowanego rezerwatu

przyrody „Toporzyk” w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser, B, 44:
51-76.

Brzeg A., Kuświk H., Melosik I., Urbański P. 1996. Flora i roślinność projektowanego

rezerwatu przyrody „Zielone Bagna” w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj.
Pol. Zach., ser. Botanika, 45: 121-145.

Dembek W., Pawlaczyk P., Sienkiewicz J., Dzierża P. 2004. Obszary wodno-błotne w Polsce.

Wyd. IMUZ.

Denisiuk Z., Korzeniak J. 1999. Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku

Narodowego. Mon. Bieszcz. 5:1-162

Dierssen K. 1982. Die wichtigsten Pflanzengesellschaften der Moore in NW-Europas. Conservatoire

et Jardin botaniques, Geneve. ss. 382.

Dierssen K. 1978. Some aspects of the classification of oligotrophic and mesotrophic mire

communities in Europe. Colloques phytosociol. VII, Sols tourbeux, Lille: 399–423.

Dierssen K. 1996. Vegetation Nordeuropas. Verlag Eugen Ulmer. Stuttgart. ss. 838.
Fabiszewski J. 1985. Szata roślinna. W: A. Jahn (red.) Karkonosze polskie. Zakł. Narod. im.

Ossolińskich, Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. s. 191-246.

Fijałkowski D. 1959. Szata roślinna jezior Łęczyńsko-Włodawskich i przylegających do nich

torfowisk. Ann. UMCS, B, 14: 131-206.

Gos K., Herbichowa M. 1991. Szata roślinna wybranych torfowisk mszarnych północno-zachodniej

części Pojezierza Kaszubskiego. Zesz. Nauk. UG. Biologia 9: 27-72.

Herbich J. 1982. Zróżnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny

Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot., 63. ss. 162.

Herbich J. 1994. Przestrzenno-dynamiczne zróżnicowanie roślinności dolin w krajobrazie

młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76: 1-175.

Herbichowa M. 2004. 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska. W: Herbich J. (red.) 2004.

Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 –
Podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska. Warszawa.

Herbich J., Herbichowa M., Siemion D. 1994. Stan zachowania flory i zbiorowisk roślinnych

Torfowisk Karwęczyńskich (Mechowisk Sulęczyńskich) oraz zasady i program ich ochrony. Dla
Woj. Konserwatora Przyrody w Gdańsku. Mscr.

Herbichowa M. 1998. Torfowiska kotłowe i stanowisko Carex chordorrhiza w Żurominie. W: J.

Herbich, M. Herbichowa (red.) Szata roślinna Pomorza – zróżnicowanie, dynamika, zagrożenia,
ochrona. Przewodnik Sesji Terenowych 51. Zjazdu PTB. Gdańsk: 199-212.

Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w

Poznaniu. Poznań.

Inwentaryzacja przyrodnicza gmin przygranicznych (zachodnia Polska) w latach 1991-1995.

Materiały niepublikowane Klubu Przyrodników. Świebodzin.

Inwentaryzacja przyrodnicza w Lasach Państwowych.
IOP PAN 2005. Pilotażowy plan ochrony obszaru Natura 2000 Torfowiska Orawsko-

Nowotarskie. Msc Kraków.

IOP PAN 2006, 2007. Projekty raportów dla Komiski Europejskiej z wyników monitoringu i

nadzoru stanu zachowania typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i
zwierząt, wymienionych w załacznikach Dyrektywy Siedliskowej. mscr.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1983. Zbiorowiska roślinne związku Caricion lasiocarpae V.d.

Bergh. ap. Lebr. 49. torfowisk mszarnych na Pojezierzu Bytowskim. Zesz. Nauk. AR w
Szczecinie, 104: 65-80.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1981. Kotłowe torfowiska mszarne na Pojezierzu Bytowskim. Zesz.

Nauk. AR we Wrocławiu. 134: 13-37.

Jasnowska J., Friedrich S., Markowski S., Kowalski W. 1996. Kompleksowy projekt

ochrony przyrody na Pobrzeżu Pomorskim w województwie koszalińskim. Zesz. Nauk AR w
Szczecinie 174, Rolnictwo, ser. Przyrodn. 64: 145-164.
Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szcz. Tow.

Nauk., Wydz. Nauk Przyr. Roln. 10,1.

Jasnowski M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk.

Phytocoenosis 1/3: 193-209.

Jasnowski M. 1974. Program ochrony torfowisk w Polsce. Ministerstwo Rolnictwa,

Departament Gospodarki Wodnej i Melioracji, Warszawa, mscr.

Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Sc. Stetinensis, 10.

ss. 340.

Jasnowski M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis. 1.3:

193-208.

Jasnowski M. 1975. Torfowiska i tereny bagienne w Polsce. W: N.J. Kac. Bagna kuli ziemskiej. PWN,

Warszawa: 356-390.

Jasnowski M. Jasnowska J., Markowski S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i przejściowe w

pasie   nadbałtyckim   Polski.   Ochr.   Przyr.   33:   69-124.Jasnowski   M.,   Jasnowska   J.,
Friedrich   S.   1986.   Roślinność   rzeczna,   torfowiskowa   i   źródliskowa   projektowanego
Drawieńskiego   Parku   Narodowego.   w:   L.   Agapow,   M.   Jasnowski   (red.)   Przyroda
projektowanego   Drawieńskiego   Parku     Narodowego,   Gorz.   Tow.   Nauk.,   Gorzów:
69-94.

Jasnowski M., Jasnowska J., Markowski S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i

przejściowe w pasie nadbałtyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124.
Jermaczek A. (red.) 2004-2006. Inwentaryzacja i waloryzacja mokradeł nadleśnictw:

Płytnica, Potrzebowice, Tuczno, Wronki (RDLP Piła). mscr. Klub Przyrodników.
Świebodzin.

Łachacz A. 1996. Obszar cenne przyrodniczo na Pojezierzu Mazurskim i ich ochrona. Zesz.

Probl. Post. Nauk Roln. 431: 79-99.

Matuła J., Wojtuń W., Tomaszewska K., Żołnierz L. 1997. Torfowiska polskiej części

Karkonoszy i Gór Izerskich. Ann. Silesiae 27: 123–140.

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd.

Nauk. PWN. ss. 537.

Melosik I. Rozmieszczenie rodzaju Sphagnum na podstawie zweryfikowanych danych

zielnikowych w Polsce. Dane niepublikowane (w przygotowaniu).

Myczkowski S. (red.). 1974. Rodzime drzewa Tatr. St. Ośr. Dok. Fizjogr. 3:1-196.

Pałczyński A. 1975. Bagna Jaćwieskie. Pradolina Biebrzy. Roczn. Nauk. Rol., ser. D, Monografie,

145. PWN. ss. 232 + Tab. .

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 1995. Zbiorowiska roślinne. W: Mirek Z., Głowaciński Z.,

Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red.) Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry
i Podtatrze 3. TPN, Zakopane-KrakówPolakowski B. 1968. Stan i potrzeby sieci
rezerwatów roślinnych w województwie olsztyńskim. Zeszyty Naukowe Wyższej
Szkoły Rolniczej w Olsztynie, 24.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 1996. Zbiorowiska roślinne. W: Z. Mirek, Głowaciński Z., Klimek K.,

Piękoś-Mirkowa H. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrz. Park Narodowy,
Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków: 237-274.

Potocka J. 1996. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. I.

Torfowiska i ich charakterystyka florystyczna. Acta Univ. Wratisl. 1886, Prace Bot.
LXX: 141–179.

Potocka J. 1997. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. II.

Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Univ. Wratisl. 1886, Prace Bot. LXX: 141–179.

Potocka J. 1999 . Współczesna szata roślinna Wielkiego Torfowiska Batorowskiego. Szczeliniec 3:

49–99.

Potocka J. 2000. Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania

rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich. Przyr. Sudetów Zach. 3: 35–44.

Stańko R, Chłopek K., Gawroński A., Owsianny P.M., Gąbka M., Ruta R. 2002-2005.

Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza ekosystemów mokradłowych nadleśnictw:
Lipka, Okonek, Krucz, Durowo, Jastrowie, Złotów, Zdrojowa Góra (Rdlp Piła). mscr.
Klub Przyrodników. Świebodzin.

Stańko R. Utracka-Minko B., Gawroński A., Kraszewska A. 2004.Inwentaryzacja i

waloryzacja przyrodnicza ekosystemów mokradłowych gminy Bytów. (mscr.). Klub
Przyrodników. Świebodzin.

Stańko R., Utracka-Minko B., Głuchowska B., Miller M., Litwin I. (mscr.) 2001. Waloryzacja

przyrodnicza oraz wstępna analiza warunków hydroekologicznych ekosystemów
bagiennych Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi” i jego otuliny. Klub Przyrodników.
Świebodzin-Słupsk.

Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce 2005. Ministerstwo Ochrony

Środowiska, Departament Ochrony Przyrody, mscr.

Wołejko L. 2004. Inwentaryzacja i waloryzacja mokradeł powiatu słubickiego i

krośnieńskiego. (mscr.). Klub Przyrodników. Świebodzin

Tołpa S. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Roczn. Nauk Roln. 52, 5–73.
Tołpa S. 1985. Torfowiska. W: A. Jahn (red.), Karkonosze polskie. Zakł. Narod. im.

Ossolińskich Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. s. 291–318.

Wojterska M., Stachnowicz W., Melosik I. 2001. Flora i roślinność torfowiska nad jeziorem

Rzecińskim koło Wronek. w: Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza
Południowopomorskiego. Przew. do sesji teren. 52. Zjazdu PTB : 211-219.

Spis treści

Wstęp

1. Charakterystyka typu siedliska przyrodniczego

1.1. Definicja typu siedliska

1.2. Cechy diagnostyczne i problemy interpretacyjne

1.3. Struktura i jej zmienność

1.3.1. Typowe gatunki

1.3.2. Typowa struktura

1.3.3. Typowe zbiorowiska roślinne

1.3.4. Struktura postaci nietypowych, zniekształconych i przejściowych

1.3.5. Cenne przyrodniczo, użytkowo i poznawczo gatunki roślin i zwierząt

powiązane z siedliskiem

1.4. Funkcjonowanie

1.4.1. Ekologia ekosystemu

1.4.1.1. Ekologia ekosystemu znajdującego się we właściwym stanie ochrony 24
1.4.1.2. Ekologia ekosystemu w warunkach degeneracji i regeneracji

1.4.2. Funkcje ekosystemu w krajobrazie

1.4.3. Znaczenie ekosystemów dla podtrzymywania różnorodności biologicznej

1.4.4. Tradycyjne sposoby użytkowania i ich wpływ na siedlisko

1.5. Występowanie, rozmieszczenie i stan zagrożenia w Europie

1.6. Występowanie, rozmieszczenie i stan ochrony w Polsce

1.6.1. Oszacowanie polskich zasobów

1.6.2. Zasięg i rozmieszczenie

1.6. 3. Stan ochrony polskich zasobów i jego zróżnicowanie

1.6.3.1. Trendy ilościowe (zasobów siedliska) i ich przyczyny

1.6.3.2. Stan zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego

i jego trendy

1.6.3.3. Narażenie na negatywne zmiany. Perspektywy na przyszłość

1.6.3.4. Syntetyczna ocena stanu ochrony polskich zasobów

2. Praktyczne wytyczne do zarządzania i ochrony typu siedliska przyrodniczego

2.1. Formułowanie celów ochrony

2.1.1. Kryteria „właściwego stanu ochrony”

2.1.2. Wskazówki do formułowania lokalnych celów ochrony

2.2. Możliwości użytkowania gospodarczego

2.2.1. Formy użytkowania służące zachowaniu siedliska i możliwości

ich wspierania

2.2.2. Formy użytkowania które mogą być dopuszczone bez szkody dla

siedliska i ich ograniczenia

2.3. Możliwości i potrzeby działań ochronnych

2.3.1. Przykłady projektów ochrony danego typu siedliska przyrodniczego 49
2.3.2. Zalecenia do stosowania w Polsce metod ochrony

2.3.3. Potencjalne metody ochrony, wymagające przetestowania

2.3.4. Oszacowanie zakresu działań ochronnych potrzebnego do zachowania

polskich zasobów

2.4. Możliwości i potrzeby odtwarzania siedliska w miejscach, gdzie

zostało zniszczone

2.5. Aspekty wymagające szczególnej uwagi przy ocenach oddziaływania

działań i inwestycji na dany typ siedliska przyrodniczego

2.6. Możliwości minimalizowania oddziaływań inwestycji na siedlisko

2.7. Możliwości kompensacji utraty lub pogorszenia stanu zasobów siedliska

3. Zasady monitoringu stanu ochrony siedliska przyrodniczego

3.1. Wskazania do monitoringu lokalnego oceniającego skuteczność ochrony

3.2. Wskazania do oceny stanu ochrony polskich zasobów siedliska

4. Luki w wiedzy

Literatura

Spis treści

Document Outline