Maria Herbichowa, Jacek Herbich, Robert Stańko

PORADNIK UTRZYMANIA I OCHRONY SIEDLISKA 7140

(TORFOWISKA PRZEJŚCIOWE I TRZĘSAWISKA)

(wykonano na zlecenie Ministerstwa Środowiska)

Klub Przyrodników

Gdańsk- Świebodzin 2008

Wstęp

Torfowiska to niezwykłe układy przyrodnicze, łączące cechy środowiska lądowego i

wodnego. Ich egzystencja zawsze zależy od dużej dostępności wody, której ruchliwość i
zawartość soli mineralnych decyduje m.in. o ekologicznym zróżnicowaniu tych
ekosystemów, w tym również wysoce specyficznej roślinności torfowiskowej. Cechą, która
odróżnia torfowiska od wszystkich pozostałych ekosystemów lądowych jest akumulacja w
podłożu materii organicznej w postaci torfu. Powstaje on z obumarłych szczątków roślin
porastających torfowisko, które w warunkach wysokiego poziomu wody i braku dostępu tlenu
nie ulegają całkowitemu rozkładowi i pozostają zakonserwowane w torfie. Poza szczątkami
roślin torf zawiera przede wszystkim wodę. Jej zawartość dochodzi nawet do 97%, a mimo to
można po torfowisku chodzić! Narastanie torfu to proces bardzo powolny - w bardzo
sprzyjających warunkach odłożenie 1 mm warstwy wymaga ponad roku czasu, a więc
torfowisko z warstwą torfu o grubości jednego metra powstaje co najmniej tysiąc lat! Wiele z
torfowisk ma złoża torfowe znacznie większej grubości, które tworzyły się przez tysiące lat i
są dowodem długowieczności biotopów torfowiskowych.

Ogólna powierzchnia zajmowana przez ekosystemy torfowiskowe szacowana jest na

zaledwie 1-3% powierzchni lądów lecz ich rozmieszczenie jest bardzo nierównomierne.
Największe złoża torfu występują w Ameryce Północnej i Azji, Europa zajmuje pod tym
względem trzecie miejsce. W Polsce pierwotny areał torfowisk zajmował 4,2% powierzchni
kraju, z czego wybitną większość (92,1%) stanowiły torfowiska typu niskiego (zasilane przez
zasobne w biogeny wody gruntowe i powierzchniowe), 4,7% zajmowały torfowiska typu
wysokiego (zasilane przez jałowe wody opadowe), a zaledwie 3,2% torfowiska przejściowe, o
cechach pośrednich miedzy niskimi i wysokimi.

Torfowiska to ekosystemy wybitnie wrażliwe na zmiany warunków ekologicznych, w

tym przede wszystkim wodnych. W miarę zagospodarowywania nowych przestrzeni przez
człowieka były one stopniowo włączane do bezpośredniego użytkowania, przede wszystkim
jako źródła paszy dla bydła, następnie do pozyskiwania torfu na opał i powiększania
powierzchni leśnej. Wszystkie te formy gospodarowania wiązały się z melioracjami
odwadniającymi, które spowodowały drastyczny spadek udziały żywych (tj. w pełni
funkcjonujących) ekosystemów torfowiskowych w krajobrazie Polski. Obecnie szacuje się, że
dobrze i względnie dobrze zachowane torfowiska utrzymują się na zaledwie 10% ich
dawnego krajowego areału. Podobne negatywne zmiany wystąpiły w wielu krajach Europy,
ale i poza nią, dlatego też torfowiska zaliczane są obecnie do ekosystemów zagrożonych w
skali globalnej. Dotyczy to wszystkich typów torfowisk, w tym przejściowych, które w
przypadku kontynentu europejskiego zostały umieszczone na liście siedlisk przyrodniczych
wymagających szczególnej ochrony.

1. Charakterystyka typu siedliska przyrodniczego

1.1. Definicja typu siedliska

Według definicji siedliska zawartej w „Interpretation Manual.....” torfowiska

przejściowe to zbiorowiska torfotwórcze rozwijające się przy powierzchni oligotroficznych
do mezotroficznych wód o cechach pośrednich miedzy typami soligenicznym a
ombrotroficznym. Obejmują bardzo duży i zróżnicowany zestaw zbiorowisk roślinnych. W
dużych systemach torfowych najbardziej znaczącą rolę odgrywają kołyszące się 3% maty,
pływające dywany (pła) lub trzęsawiska budowane przez średniej wysokości lub niskie

turzyce, mchy torfowce lub mchy brunatne. Towarzyszą im z reguły zbiorowiska wodne i
ziemnowodne. W regionie borealnym ten typ siedliska.. obejmuje torfowiska minerotroficzne
nie wchodzące w skład dużych kompleksów bagiennych, otwarte (bezdrzewne) bagna i małe
torfowiska w strefie przejścia między wodą (jeziorami i stawami) a glebą mineralną.

(Theses mires and bogs) Torfowiska te należą do rzędu Scheuchzerietalia palustris

(obejmującego miedzy innymi oligotroficzne pływające dywanowe szary) i do rzędu Caricetalia
fuscae (obejmującego zbiorowiska trzęsawiskowe). Włączona jest także oligotroficzna strefa
styku wody i lądu, porośnięta przez Carex rostrata.

Rośliny wskaźnikowe siedliska to: Eriophorum gracile, Carex chordorrhiza, Carex

lasiocarpa, Carex diandra, Carex rostrata, Carex limosa, Scheuchzeria palustris, Hammarbya
paludosa, #Liparis loeselii, Rhynchospora alba, R. fusca, Menyanthes trifoliata, Epilobium
palustre, Pedicularis palustris, Sphagnum sp. (S. papillosum, S. angustifolium, S. subsecundun,
S. fimbriatum, S. riparium, S. cuspidatum, Calliergon giganteum, Drepanocladus revolvens,
Scorpidium scorpioides, Campylium stellatum, Aneura pinguis.

Według systemu klasyfikacyjnego siedlisk Palearktyki (PHYSIS Palaearctis Habitat

Classification) siedlisko przyrodnicze PHYSIS 54.5. definiowane jest nastepująco:

Torfowiska przejściowe to obszary podmokłe, głównie lub na dużej powierzchni

opanowane przez torfotwórcze zbiorowiska roślinne rozwijające się w pobliżu powierzchni
oligotroficznych lub mezo-oligotroficznych wód, osiągajacych poziom powyżej , czasem
znacznie powyżej podłoża, dostarczajacych niewiele lub wcale zwiazków mineralnych lub
odżywczych. Stąd ich cechy są pośrednie między cechami torfowisk soligenicznych i
topogenicznych, a cechami torfowisk ściśle ombrogenicznych. W dużych systemach najbardziej
wyrazistymi zbiorowiskami są kołyszace się kożuchy, pływajace dywany lub trzęsawiska,
tworzone przez średniej wysokości lub niskie turzyce, również mchy torfowce i mchy właściwe.
Towarzyszą im zbiorowiska wodne i ziemno-wodne (jednostku 22.3., 22.4.) i formacje
przejściowe do nich, do torfowisk niskich (jednostki 54.2. i 54.4.), torfowisk wysokich
(mszarnych) (jednostka 51.1.) lub wilgotnych łąk (37), torfowcowe kępy (jednostka 51.11.) w
szczególności są często ważną cechą. Zbiorowiska wysokich turzyc i szuwarów właściwych
((53), wierzbowe lub olszowe lasy (44) wkraczają na część torfowiska. Torfowiska przejściowe
opanowują przeważnie obrzeża oligotroficznych stawów i jezior, dużych jeziorek na
torfowiskach wysokich lub strefę okrajków. Ich rozmieszczenie jest głównie na północ od
obszaru alpejskiego i hercyńskiego i północno-europejskie. Poza systememami torfowisk
przejściowych ich zbiorowiska roślinne mogą występować w dolinkach torfowisk wysokich
(jednostka 51.12), na torfowiskach kołdrowych (52), w obniżeniach bogatych lub ubogich
torfowisk niskich (fens) (jednostki 54.2 i 54.4.) w systemach żródliskowych (jednostka 54.1), w
wilgotnych wrzosowiskach (jednostka 31.1) i kilku innych siedliskach. Charterystycznymi
gatunkami są: Eriophorum gracile, Carex lasiocarpa. C. chordorrhiza, C. limosa, Scheuchzeria
palustris, Hammarbya paludosa, Liparis loeseli, Calla palustris. Torfowisk przejściowe są
wybitnie ważnymi refugiami wyspecjalizowanych, zagrożonych gatunków roślin i zwierząt; ich
bogactwo i różnorodność znaczących bezkręgowców, miedzy innymi ważek, jest nawet większe
niż w innych ekosystemach torfowiskowych.

W definicji wg „Interpretation Manual....” siedlisko (torfowisko) jest synonimem

torfotwórczych zbiorowisk roślinnych, co jest zawężeniem pojęcia z poziomu ekosystemu do
fitocenozy. Również nie całkiem prawidłowe jest stwierdzenie, że cechy wód torfowisk
przejściowych są wypadkową cech wód soligenicznych i ombrogenicznych. W warunkach
polskich torfowiska przejściowe tworzą się przede wszystkim w obniżeniach terenu zasilanych
przez nieruchome, kwaśne lub słabo kwaśne, oligo-, oligo-mezo- i mezotroficzne wody
powierzchniowe lub gruntowe miejscowego pochodzenia (topogeniczne), których oddziaływanie

słabnie ze względu na akumulację torfu i naturalne lub sztucznie przyspieszone obniżenie
poziomu wody, a w konsekwencji oddalanie się powierzchni torfowiska od lustra wody. W toku
tego procesu rośnie rola jałowych wód opadowych, które są zatrzymywane w torfowisku i
powodują jego dalszą acydyfikację i oligotrofizację. W wyniku takiej ewolucji warunków
siedliskowych tworzy się swoista kombinacja gatunków minerotroficznych o niewielkich
wymaganiach troficznych oraz gatunków z siedlisk ombrotroficznych, przystosowanych do
życia w warunkach skrajnej oligotrofii. W sensie dynamicznym taki stan torfowiska może być
określony jako przejściowy, między torfowiskiem typowo minerogenicznym a torfowiskiem w
pełni ombrogenicznym. Podobny ekologiczny układ możliwy jest też, gdy torfowisko zasilane
jest przez wody podziemne z warstw wodonośnych obszarów przyległych (ma reżim wodny
torfowiska, soligenicznego), lecz są to wody skrajnie ubogie w biogeny i pozbawione jonów
zasadowych. Ten ostatni przypadek w warunkach Polski dotyczy torfowisk przejściowych w
Sudetach.

Spośród gatunków wskazanych jako typowe dla siedliska w kraju nie spełniają takie roli lub

pełnią ją słabo: Liparis loeselii (optymalne warunki ma na siedliskach alkalicznych), Epilobium
palustre (ma szeroką skalę siedliskową), S. fimbriatum, (występuje w niektórych fitocenozach
przejściowotorfowiskowych, ale również na torfowiskach alkalitroficznych i leśnych),
Calliergon giganteum (rośnie również na torfowiskach niskich i w niektórych zbiorowiskach
szuwarowych), Scorpidium scorpioides i Campylium stellatum (gatunki siedlisk neutralnych i
zasadowych), Aneura pinguis (charakterystyczna dla odrębnego siedliska płytkich
dystroficznych zbiorników na podłożu torfowym, które jednak mogą być wbudowane w mszarne
i mechowiskowe)

Zróżnicowanie wewnętrzne w warunkach Polski (podtypy)

Siedlisko w kraju zróżnicowane jest na wiele odmian, jeżeli za podstawę przyjąć liczbę i

wewnętrzne zróżnicowanie występujących na nim zespołów roślinnych. W skali regionalnej
zróżnicowane jest na dwa podtypy: torfowiska przejściowe i trzęsawiska na niżu i górskie
torfowiska przejściowe i trzęsawiska. Oba typy różnią się pod względem historii i warunków
rozwoju, a torfowiska sudeckie, przede wszystkim położone w subalpejskim piętrze
Karkonoszy i w Górach Izerskich, dodatkowo mają swoiste cechy ekologiczne i
geobotaniczne, m.in. wyróżniają się udziałem gatunków borealnych i arktyczno-alpejskich.

1.2. Cechy diagnostyczne i problemy interpretacyjne

Fizjonomia siedliska i jego usytuowanie w terenie

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska to ekosystemy nieleśne, ze względu na ogólną
fizjonomię określane również jako „otwarte” (fot. 1). Porastają je skąpogatunkowe
zbiorowiska roślinne, zbudowane z warstwy zielnej i mszystej. Warstwa krzewów w
niezaburzonych warunkach siedliskowych występuje tylko wyjątkowo, w paru bardzo
rzadkich w kraju zespołach roślinnych. Zwarcie warstwy zielnej jest zróżnicowane,
natomiast warstwa mszysta z reguły jest bardzo dobrze rozwinięta. Płaty poszczególnych
zbiorowisk wyróżnia dominacja jednego lub paru gatunków roślin. Zwykle są to niskie
lub średnio (do około 80 cm) wysokie byliny z rodziny turzycowatych oraz gatunki
mchów właściwych (brunatnych) lub mchów torfowców. Obie grupy mchów mogą być
reprezentowane w podobnej ilości lub też jedna z nich wyraźnie dominuje. W przypadku

dominacji mchów brunatnych fitocenozy takie określa się jako mechowiska, w przypadku
dominacji torfowców – jako mszary.

Fot. 1. Rozległy płat mszaru na torfowisku przejściowym (rez. Rotuz) Fot. J. Herbich

W warstwie zielnej na ogół duży udział maja gatunki o wąskich, wydłużonych liściach

i bardzo niepozornych kwiatach. W przewadze są to rozłogowe turzyce, wełnianki oraz
inne gatunki z rodziny turzycowatych, natomiast trawy są słabiej reprezentowane. Byliny
dwuliścienne, zwłaszcza o wyrazistych kwiatach (np. bobrek trójlistkowy Menyanthes
trifoliata, (fot. 2), pięciopalecznik błotny Comarum palustre, czermień błotna Calla
palustris (fot. 3, 4), tylko w niektórych zbiorowiskach stanowią dominujący lub znaczący
składnik fitocenoz.

Fot. 2. Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata Fot. J. Herbich

Fot. 3. Kwitnąca czermień błotna Calla palustris Fot. J. Herbich

Fot. 4. Owocująca czermień błotna Calla palustris Fot. J. Herbich

W zależności od zwarcia, wysokości i pokroju roślin zielnych oraz ilościowego

udziału mchów brunatnych i torfowców fitocenozy torfowisk przejściowych mają wygląd:

•

płaskiego dywanowego mszaru torfowcowego, nasuwającego się od brzegu
zbiornika na lustro wody. Mszar ten, budowany przez Sphagnum cuspidatum i
S. fallax (fot. 5, 6), od strony wody obramowany jest bardzo często wąskim
pasem osobników jednego gatunku, zwykle turzycy bagiennej Carex limosa
(fot. 7) lub turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa. W pozostałej części
roślinność również układa się strefowo (fot. 8, 9,10). W warstwie mszystej
występują niemal wyłącznie mchy torfowce, warstwę zielną budują nieliczne
gatunki z grupy turzycowatych, np. wełnianka wąskolistna, Eriophorum
angustifolium (fot. 11), przygiełka biała Rhynchospora alba, turzyca
dzióbkowata Carex rostrata (fot. 12) , turzyca nitkowata Carex lasiocarpa
(fot. 13), a ponadto bagnica torfowa Scheuchzeria palustris (fot.14), żurawina
błotna Oxycoccus palustris (bardzo rzadko drobnowocowa O. microcarpus),
rosiczka długolistna Drosera anglica i okrągłolistna D. rotundifolia, (fot. 15,
16), bliżej brzegu modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia.

Fot. 5. Torfowiec szpiczastolistny Sphagnum cuspidatum Fot. J. Herbich

Fot. 6. Torfowiec kończysty Sphagnum fallax

Fot. J. Herbich

Fot. 7. Turzyca bagienna Carex limosa na brzegu pła

Fot. J. Herbich

Fot. 8. Pło na brzegu jeziora dystroficznego. Widoczna bardzo wyraźna strefowość
roślinności: od strony wody pionierska agregacja turzycy bagiennej Carex limosa, zespół
wełnianki wąskolistnej i torfowca kończystego Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi i
fitocenoza torfowca kończystego z wkraczającymi wysokotorfowiskowymi krzewinkami (rez.
Leśne Oczko) Fot. J. Herbich

Fot. 9. Kępy płonnika Polytrichum commune w zewnętrznej części pła porośniętej przez
zespół turzycy dzióbkowatej i torfowca kończystego Sphagno-Caricetum rostratae
(Pojezierze Kaszubskie)

Fot. J. Herbich

Fot. 10. Pło torfowcowe na brzegu jeziora mezotroficznego, na skraju pła szuwar turzycy
sztywnej Carex elata (rez. Czarne Bagno) Fot. J. Herbich

Fot. 11. Wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium

Fot. J. Herbich

Fot. 12. Turzyca dzióbkowata Carex rostrata

Fot. R. Stańko

Fot. 13. Turzyca nitkowata Carex lasiocarpa

Fot. R. Stańko

Fot. 14. Owocująca bagnica torfowa Scheuchzeria palustris

Fot. J. Herbich

Fot. 15. Rosiczka długolistna Drosera anglica

Fot. R. Stańko

Fot. 16. Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia

Fot. J. Herbich

•

niewielkich płatów mszarnych swobodnie pływających po toni wodnej
jeziorek dystroficznych lub słabo zakotwiczonych przy ich brzegach (fot. 17,
18, 19), mszarów w całości lub częściowo bezdrzewnych, wypełniających
małe, lecz głębokie obniżenia pochodzenia wytopiskowego; obrzeża takich
mszarów, często są silniej podtopione niż jego pozostała część i mają
wyraźnie inną roślinność. Jest to tzw. okrajek (fot. 20, 21).

Fot. 17. Zespół turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae Fot. W. Pisarek

Fot. 18. Pływające wyspy i pło mszarne (rez. Pełcznica)

Fot. J. Herbich

Fot. 19. Wyspa zrastająca się z płem mszarnym (Wdzydzki Park Krajobrazowy)

Fot. J. Herbich

Fot. 20. Torfowisko kotłowe (Sicienko w Drawieńskim Parku Narodowym)
Fot. J. Herbich

Fot. 21. Podtopiony okrajek torfowiska przejściowego w bezodpływowym zagłębieniu. Na
dalszym planie drzewa obumarłe wskutek podniesienia poziomu wody spowodowanego
zaniechaniem konserwacji rowów odwadniających (rez. Las Ostrzycki) Fot. J. Herbich

•

niskiego, luźnego szuwaru turzycowego ze zwartą, płaską warstwą torfowców.
W niektórych przypadkach część torfowców tworzy także różnej wysokości
kępy, z reguły wyróżniające się czerwonawą lub brunatną barwą (fot. 22),
mechowiska z przewagą średnio wysokich turzyc (Carex lasiocarpa, Carex
diandra) lub ze znaczną domieszka roślin dwuliściennych, np. bobrka
trójlistkowego Menyanthes trifoliata, pod warunkiem, że powierzchnia całego
torfowiska jest płaska, a samo torfowisko nie ma cech torfowiska
przepływowego.

Fot. 22. Płaski mszar porośnięty szuwarkami turzyc.

Fot. R. Stańko

•

unoszącego się na powierzchni wody, słabo splątanego kożucha pionierskich
gatunków wkraczających na otwarte lustro wody, jak czermień błotna, bobrek
trójlistkowy, pięciopalecznik błotny. Mogą to być naturalne stadia sukcesyjne
torfowiska, jak i wtórne fitocenozy rozwijające się w potorfiach (fot. 23).

Fot. 23. Agregacje pięciopalecznika błotnego Comarum palustre w roli pionierskiego gatunku
na brzegu pła (Głodne Jeziorka w Drawieńskim Parku Narodowym)

Fot. J. Herbich

Fot. 23a. Pięciopalecznik błotny Comarum palustre

Fot. J. Herbich

•

w górach niezwykle rzadko mają postać pła torfowcowego, ponadto zajmują
strefy okrajkowe torfowisk wysokich i występują na stokach (tzw. torfowiska
wiszące) oraz na terasach zalewowych w dolinach rzecznych Gór Izerskich.

Areał siedliska i przestrzenny układ poszczególnych fitocenoz mogą być bardzo różne:

•

na torfowiskach mszarnych rozwijających się na brzegach niewielkich
zbiorników wodnych ogólna powierzchnia siedliska jest bardzo mała,
fitocenozy często mają koncentryczny układ. Poszczególne strefy są różnej
szerokości i wskazują na rosnący stopień wyniesienia powierzchni mszaru
ponad lustro wody

•

w zlądowionych nieprzepływowych nieckach jeziornych siedlisko może
zajmować nawet dziesiątki hektarów, zbiorowiska porastają duże, względnie
jednorodne powierzchnie.

Wielkość poszczególnych torfowisk przejściowych i trzęsawisk jest bardzo zróżnicowana

- od poniżej 1 ha do wielohektarowych powierzchni. Stanowią one w całości odrębne
jednostki przestrzenne (np., jeżeli występują 6, w niewielkich obniżeniach bezodpływowych)
lub też są elementem w kompleksie siedlisk wodnych, torfowiskowych, bagiennych i leśnych
występujących w dużych bezodpływowych obniżeniach terenu, rzadziej w dolinach
rzecznych, rynnach, na łagodnych stokach górskich).

Wegetacja na torfowiskach przejściowych, podobnie jak na innych typach torfowisk,

które generalnie zaliczane są do tzw. siedlisk chłodnych, rozpoczyna się stosunkowo późno i
przebiega stopniowo. Tylko pojedyncze gatunki roślin rozpoczynają 3 , kwitnienie już w
kwietniu, np. wełnianka wąskolistna, natomiast większość kwitnie w maju lub czerwcu
(obserwowane w tym czasie na szczytach pędów wełnianki gęste skupienia białych włosków
to już owocostany tego gatunku). Pełnia sezonu wegetacyjnego rozpoczyna się w pierwszej
połowę lipca, kiedy praktycznie wszystkie gatunki są na tyle rozwinięte, że możliwa jest ich
pewna identyfikacja. Należy o tym pamiętać ze względu na fakt, że jednym z podstawowych
składników zbiorowisk roślinnych na torfowiskach przejściowych są turzyce, których
oznaczenie do gatunku wymaga zbioru rośliny w fazie pełnego wykształcenia owoców.
Dojrzałe orzeszki turzyc utrzymują się na macierzystej roślinie stosunkowo krótko. Na
torfowiska położonych w górach wszystkie zjawiska fenologiczne są opóźnione w
porównaniu z niżem.

Kluczowe 3 ekologiczne cechy diagnostyczne

Główne cechy torfowisk przejściowych to:

•

odczyn wody od silnie do umiarkowanie kwaśnego (pH 3,5 – 5,5)

•

bardzo niska lub niska żyzność (oligo-, oligo-mezo, mezotrofia)

•

względnie stabilny lub mało zmienny poziom wody w cyklu rocznym
(powierzchnia torfowiska podnosi się i opada wraz ze zmianą położenia lustra
wody),

W sposób syntetyczny wskazuje je roślinność, w tym przede wszystkim

współwystępowanie gatunków torfowisk minerotroficznych i ombrotroficznych. Pierwsze
nich otrzymują sole mineralne i związki odżywcze z wody kontaktującej się z podłożem
mineralnym. Są to w przewadze gatunki mające umiarkowane wymagania co do ilości
związków odżywczych i równocześnie tolerujące silne zakwaszenie. W części są to też
gatunki o względnie szerokiej amplitudzie ekologicznej, występujące również w innych
typach ekosystemów, np. Carex rostrata, która buduje zbiorowisko szuwarowe wokół
mezotroficznych jezior, Eriophorum angustifolium, Comarum palustre, Menyanthes
trifoliata, Carex nigra, Carex echinata, Carex canescen, Calamagrostis stricta, które
rosną także na kwaśnych, stosunkowo ubogich w biogeny torfowiskach niskich. Gatunki
torfowisk ombrotroficznych, zasilanych tylko przez jałowe wody opadowe, są zdolne do
życia na podłożu skrajnie ubogim w biogeny i równocześnie silnie kwaśnym. Typowe
oligotroficzne składniki flory torfowisk wysokich na torfowiskach przejściowych są tylko
częściowo reprezentowane. Należą do nich np. Oxycoccus palustris, Drosera rotundifolia,
Sphagnum magellanicum, S. rubellum ( fot. 24, 25), przy czym oba gatunki torfowców
obficiej rosną tylko na mszarach, których powierzchnia znajduje się stale powyżej lustra
wody w torfowisku. Ogólna liczba i ilościowy udział gatunków wysokotorfowiskowych na
torfowiskach przejściowych są wyraźnie wyższe w zbiorowiskach mszarnych niż w
zbiorowiskach mechowiskowych.

Fot. 24. Torfowiec magellański Sphagnum magellanicum Fot. J. Herbich

Fot. 25. Torfowiec czerwonawy Sphagnum rubellum

Fot. J. Herbich

Wskaźnikowe zbiorowiska roślinne

W powszechnie przyjętym w środkowej Europie systemie fitosocjologicznym fitocenozy

torfowisk przejściowych klasyfikowane są do klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, rzędu
Scheuchzerietalia palustris, niektórzy autorzy dołączają także część fitocenoz z rzędu
Caricetalia nigrae, który zasadniczo obejmuje roślinność torfowisk niskich. Problem
systematyki zbiorowisk roślinnych występujących na obu tych typach torfowisk jest
podnoszony przez wielu autorów, którzy równocześnie wskazują na potrzebę rewizji całości
danych fitosocjologicznych i lepszego skorelowania florystycznego zróżnicowania fitocenoz
z postępem wiedzy o ekologii i geologii torfowisk. Poniższy wykaz zawiera zespoły i
podzespoły roślinne, które zostały stwierdzone na terenie Polski na siedliskach określonych
jako torfowiska przejściowe i trzęsawiska:

Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae zbiorowiska torfowisk niskich, przejściowych i

dolinek na torfowiskach wysokich

Rząd Scheuchzerietalia palustris torfotwórcze zbiorowiska torfowisk przejściowych i

dolinek na torfowiskach wysokich

Związek Rhynchosporion albae mszary przejściowotorfowiskowe i dolinkowe

Zespół Caricetum limosae mszar dolinkowy z turzycą bagienną

Podzespół Caricetum limosae typicum

Podzespół Caricetum limosae sphagnetosum fallacis

Zespół Rhynchosporetum albae mszar przygiełkowy

Podzespół Rhynchosporetum albae typicum
Podzespół Rhynchosporetum albae sphagnetosum maji
Podzespół Rhynchosporetum albae sphagnetosum fallacis

Zespoł Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi* zespół wełnianki wąskolistnej i

torfowca kończystego

Zespół Sphagno-Caricetum rostratae zespół turzycy dzióbkowatej i torfowca

kończystego

Podzespół Sphagno-Caricetum rostratae typicum
Podzespół Sphagno-Caricetum rostratae sphagnetosum riparii

Podzespół Sphagno-Caricetum rostratae sphagnetosum fallacis

Zespół Carici rostratae-Drepanocladetum fluitantis*

Związek Caricion lasiocarpae zbiorowiska wąskolistnych turzyc na silnie kwaśnych

torfowiskach przejściowych, o subborealnym typie rozmieszczenia

Zespół Caricetum lasiocarpae zespół turzycy nitkowatej

Podzespół Caricetum lasiocarpae typicum

Podzespół Caricetum lasiocarpae sphagnetosum fallacis

Zespół Junco filiformis-Sphagnetum recurvi*
Zespół Caricetum diandrae zespół turzycy obłej

Podzespół Caricetum diandrae typicum

Zespół Caricetum chordorrhizae zespół turzycy strunowej
Zespół Caricetum heleonastes zespół turzycy torfowej

Rząd Caricetalia nigrae kwaśne młaki niskoturzycowe

Związek Caricion nigrae kwaśne młaki niskoturzycowe

Zespół Calamagrostietum neglectae*zespół trzcinnika prostego
Zespół Carici echinatae-Sphagnetum*zespół turzycy gwiazdkowatej.......
Zespół Caricetum nigrae (subalpinum) zespół turzycy pospolitej
Zespół Carici canescentis-Agrostietum caninae

* zespoły nie wymienione w opracowaniu W. Matuszkiewicza (2001)

Fot. 26. Fitocenoza mszaru dolinkowego z turzycą bagienną Caricetum limosae z obfitym
udziałem bagnicy zwyczajnej

Fot. J. Herbich

Fot. 27. Zespół turzycy dzióbkowatej Sphagno-Caricetum rostratae w kompleksie z młodymi
stadiami rozwoju zbiorowisk wysokotorfowiskowych (Białe Błoto)

Fot. J. Herbich

Fot. 28. Mszar przygiełkowy Rhynchosporetum albae na ple torfowcowym (Pojezierze
Olsztyńskie) Fot. W. Pisarek

Fot. 29. Zespół turzycy dzióbkowatej Sphagno-Caricetum rostratae (Pojezierze Olsztyńskie)
Fot. W. Pisarek

Możliwości pomylenia z innymi typami siedlisk przyrodniczych

Na niżu poszczególne odmiany siedliska (na poziomie zespołów lub podzespołów)

florystycznie nawiązują do: 1/ zbiorowisk dolinkowych na żywych torfowiskach wysokich,
które jednak zawsze występują w kompleksie ze zbiorowiskami kępowymi (7110), 2/
torfowisk przepływowych, które zasilane są przez wody umiarkowanie zasobne w zasady i
porośnięte przez emersyjne mechowiska, rozmieszczone w strefie przejścia ponadzalewowej
części dolin rzecznych (7230) 3/ kwaśnych mechowisk i turzycowisk zasilanych przez wody
gruntowe, 4/ bagiennych zbiorowisk wysokoturzycowych, które jednak w zdecydowanej
większości występują na siedliska eu- i mezotroficznych w strefie zalewów wysokich i
średnich, 5/ zbiorowisk mszarnych, które powstają w obniżeniach na podłożu nagiego
kwaśnego torfu (7150).

W górach w strefie okrajka siedlisko bardzo dobrze wyodrębnia się od kopuł torfowisk

wysokich, natomiast na ich wierzchowinach może być mylone z dolinkami lub zbiorowiskami
na nagim torfie (7150), w których występują częściowo te same gatunki roślin (Carex limosa,
Rhynchospora alba, Sphagnum spp.).

Błędne zaliczenie może również polegać na tym że uznaniu całego torfowiska za

wysokie, jeżeli w występuje mozaika zespołów Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae
oraz płaty zbiorowisk wysokotorfowiskowych jak Sphagnetum magellanici, ale w podłożu
jest torf wytworzony przez roślinność przejściowotorfowiskową, natomiast brak jest torfu
typu wysokiego. Taka pomyłka jest możliwa zwłaszcza na niewielkich torfowiskach
zajmujących głębokie bezodpływowe wytopiska, tzw. torfowiskach kotłowych. zdj. 30 Ich
centralna część może być nawet lekko wyniesiona, ale mimo to nie jest całkowicie
odizolowana od wód spływających do niecki. Podobna sytuacja dotyczy torfowisk, które
rozwijają się w toku odgórnego zarastania zbiorników dystroficznych. Na takich torfowiskach
w części dostatecznie oddalonej od lustra wody może również występować kompleks ww.
zespołów. W obu przypadkach rozstrzygającym kryterium jest obecność w podłożu warstwy
torfu wysokiego.

Fot. 30. Torfowisko przejściowe w morenowym krajobrazie Pojezierza Kaszubskiego
Fot. J. Herbich

W przypadku fitocenoz mechowiskowych siedlisko może być pomylone z siedliskiem

7230 obejmującym górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i

mechowisk. Od torfowisk przejściowych różni je sposób zasilania w wodę: są to typowe
torfowiska soligeniczne, przez które stale przesącza się woda zasobna w jony zasadowe. Pod
względem florystycznym wyróżnia je obecność gatunków wymagających neutralnego lub
alkalicznego odczynu podłoża, w warstwie mszystej dominują neutrofilne lub bazyfilne mchy
brunatne, natomiast torfowce, o ile występują, są reprezentowane przez gatunki neutrofilne
lub bardzo słabo kwasolubne (Sphagnum plumulosum, S. warnstorfii, S. teres).

1.3. Struktura i jej zmienność

1.3.1. Typowe gatunki

Rośliny naczyniowe:
*turzyca bagienna Carex limosa, *turzyca nitkowata Carex lasiocarpa, *turzyca
dwupręcikowa Carex diandra, turzyca strunowa Carex chordorrhiza, turzyca dzióbkowata
Carex rostrata, turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflora (tylko w NE części niżu),
*pięciopalecznik błotny Comarum palustre, *przygiełka biała Rhynchospora alba,
*przygiełka brunatna Rhynchospora fusca, wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium,
wełnianeczka alpejska Baeotryon alpinum, *bagnica zwyczajna Scheuchzeria palustris,
*rosiczka długolistna Drosera anglica, *rosiczka pośrednia Drosera intermedia, *wątlik
błotny Hammarbya paludosa, *bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata

Mchy:
*Sphagnum cuspidatum, S. fallax, S. majus, *S. contortum, S. angustifolium, *S. obtusum, S.
riparium, S. flexuosum, , *S.subsecundum, *Bryum ovatum, *Calliergon stramineum,
*Cinclidium stygium, Drepanocladus vernicosus, *Meesea triquetra,

* - gatunki charakterystyczne z fitosocjologicznego punktu widzenia.

1.3.2. Typowa struktura

Zbiorowiska roślinne budowane są przez nieliczne gatunki - w niektórych w pełni

wykształconych fitocenozach ich liczba wynosi nawet poniżej 5, rzadko przekracza 20.
Fitocenozy mają budowę dwuwarstwową, na która składa się warstwa zielna (czasem
zróżnicowana na dwie podwarstwy roślin bardzo niskich i średnio wysokich) oraz warstwa
mszysta. Warstwa zielna jest zwarta w bardzo różnym stopniu (od 5% do 90%). Tworzą ją
byliny, w części zbiorowisk również płożące się krzewinki, roślin jednorocznych brak.
Warstwa mszysta najczęściej jest bardzo dobrze rozwinięta, może być luźna, częściowo
zanurzona w wodzie lub tworzyć zwartą darń ponad lustrem wody.

Gatunki krzewiaste w niezaburzonych warunkach wodnych występują rzadko, wyjątkowo

są to taksony ściśle związane z zespołami przejściowotorfowiskowymi (np. Salix lapponum,
S. myrtilloides, Betula nana, B. humilis). Gatunki drzewiaste (brzoza omszona, sosna
zwyczajna, rzadziej olsza czarna) w normalnych warunkach rosną sporadycznie, mają
obniżoną żywotność i wcześnie zamierają.

Pod względem ekologicznym flora torfowisk przejściowych składa się w całości z

gatunków higro- i hydrofilnych, umiarkowanie lub silnie kwasolubnych. Pod względem
wymagań troficznych jest dość zróżnicowana: przeważają w niej rośliny minerotroficzne
(oligo- i mezotroficzne), znacznie mniej jest składników typowych dla siedlisk
ombrotroficznych, tj. zasilanych wyłącznie przez wody opadowe (np. rosiczka okrągłolistna,

modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, Sphagnum magellanicum, S, rubellum). Są to
gatunki, które optymalne warunki do bytowania znajdują na torfowiskach wysokich,
natomiast na torfowiskach przejściowych występują głównie na mszarach torfowcowych, na
których zaczynają się tworzyć mniej lub bardziej wypiętrzone kępy.

1.3.3. Typowe zbiorowiska roślinne

Dla nizinnych dywanowych oligotroficznych mszarów torfowcowych typowe są

Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae, Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi.
Na mezotroficznych trzęsawiskach i mechowiskach różne postaci zespołów Caricetum
diandrae, Caricetum lasiocarpae oraz Sphagno-Caricetum rostratae. W górach Sphagno-
Caricetum rostratae i Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi występuja w Sudetach i
Karpatach oraz na Podhalu, natomiast wyłacznie w Sudetach (w paśmie Karkonoszy i w
Górach Izerskich) m.in. Sphagno dussenii-Caricetum limosae, Sphagno linbergii-Caricetum
limosae, Junco filiformis-Sphagnetum recurvi, Caricetum nigrae subalpinum.

1.3.4. Struktura postaci nietypowych, zniekształconych i przejściowych

W przypadku zaawansowania sukcesji całego torfowiska mszarnego (wykształconego w

postaci pła torfowcowego lub litego mszaru), oprócz płatów typowych pod względem składu
gatunkowego i fizjonomii, występują fitocenozy ze znacznym udziałem gatunków
wysokotorfowiskowych, głównie torfowców Sphagnum papillosum, S. magellanicum i S.
rubellum, w których równocześnie osiedla się sosna. Na niektórych torfowiskach fitocenozy
te nawet dominują powierzchniowo. Sphagnum magellanicum może także tworzyć dość
wysokie, rozproszone kępy w płatach Caricetum lasiocarpae, na których osiedla się sosna.

W przypadku, sztucznego lub naturalnego obniżenia poziomu wody w zbiorowiskach

mechowiskowych i mszarnych z dominacją turzyc wkraczają do nich krzewiaste wierzby i
brzoza omszona, a jeżeli było również dawne użytkowania kośne, to w płatach mogą
utrzymywać się gatunki łąkowe np. Holcus lanatus.

Nietypowe płaty występują także w przypadku znacznych naturalnych fluktuacji poziomu

wody. W takiej sytuacji przede wszystkim zamierają drzewa, które opanowywały torfowisko
w okresie niskich stanów wody (fot. 31, 32, 33).

Fot. 31. Płytkie torfowisko przejściowe w obniżeniu w krajobrazie sandrowym – stan z 1998
r. Widoczna inwazja drzew na torfowisko Fot. J. Herbich

Fot. 32. To samo torfowisko po naturalnym, fluktuacyjnym podniesieniu poziomu wód
gruntowych – stan z 2003 r. Widoczne całkowite wyginięcie sosny.

Fot. J. Herbich

Fot. 33. Zespół turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae z młodymi sosnami zamierającymi
wskutek podniesienia poziomu wody (Pojezierze Kaszubskie)

Fot. J. Herbich

1.3.5. Cenne przyrodniczo, użytkowo i poznawczo gatunki roślin i zwierząt powiązane

z siedliskiem

W Polsce torfowiska przejściowe są siedliskiem:

•

1 gatunku (Pedicularis sudetica) umieszczonego na światowej liście zagrożonych
gatunków roślin oraz objętego Konwencją Berneńską

•

3 gatunków (Saxifraga hirculus, Drepanocladus vernicosus, Meesia longiseta) z
Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej

•

2 gatunki ptaków (żuraw Grus grus i gadożer Circaetus gallicus) z I Załącznika
Dyrektywy o ochronie dziko żyjących ptaków

•

14 gatunków zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin

•

wielu gatunków ginących, zagrożonych i rzadkich umieszczonych na krajowych
Czerwonych Listach roślin naczyniowych i mchów

•

wielu gatunków roślin podlegających ścisłej ochronie

•

wielu taksonów zaliczanych do reliktów glacjalnych (np. Calamagrostis stricta, Carex
chordorrhiza, C. heleonastes, C. pauciflora, Salix myrtilloides, S. lapponum Betula
humilis, Betula nana, Stellaria crassifolia, Saxifraga hirculus, Oxycoccus
microcarpus, Cinclidium stygium, Meesia longiseta, M. triquetra, Paludella
squarrosa)

•

gatunków majacych w Polsce stanowiska poza obszarem ich zwartego zasiegu (np.
Baeothryon alpinum, Chamaedaphne calyculata,

•

gatunków ekologicznie ściśle związanych z innymi, np. Carex limosa na której bytuje
ważka Nehelenia speciosa

Fot. 34. Brzoza karłowata Betula nana (rezerwat Linje)

Fot. J. Herbich

Fot. 35. Chamedafne północna Chamaedaphne calyculata – bardzo rzadki składnik flory
torfowisk przejściowych

Fot. J. Herbich

Fot 36. Wełnianeczka alpejska Baeotryon alpinum na torfowisku Zocie pod Ełkiem

Fot. W. Pisarek

Fot. 37. Wątlik błotny Hammarbya paludosa – bardzo rzadki składnik flory torfowisk
przejściowych

Fot. J. Herbich, R. Stańko

1.4. Funkcjonowanie

1.4.1. Ekologia ekosystemu

1.4.1.1. Ekologia ekosystemu znajdującego się we właściwym stanie ochrony

W pełni funkcjonujące, niezaburzone wcześniej torfowiska przejściowe i trzęsawiska

charakteryzuje:

•

wysokie i dość równomierne w ciągu roku uwodnienie siedliska, co powoduje słaby
rozkład obumarłej biomasy pozostającej czasowo w żywej, powierzchniowej warstwie
torfowiska – akrotelmie

•

występowanie roślinności torfotwórczej,

•

akumulacyjny charakter, polegający na tym, że produkcja pierwotna jest wyższa od
rozkładu

•

w przypadku roślinności trzęsawiskowej wkraczającej na otwarte lustro wody
akumulacja obumarłej biomasy w postaci osadu na dnie zbiornika wodnego

•

akumulacja obumarłej biomasy na drodze sedentacji (narastania) i jej stopniowe
przekształcanie się w torf, tym samym trwałe wiązanie części pobranego z atmosfery
dwutlenku węgla

•

niedobór dostępnego dla roślin azotu, fosforu i potasu,

•

silnie lub umiarkowanie kwaśny odczyn torfu i wody

•

średnia lub niska produktywność fitocenoz

•

względnie stabilny skład gatunkowy,

•

względnie stabilny zestaw i przestrzenne rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych

•

powolna naturalna sukcesja, prowadząca do rozwoju siedlisk coraz bardziej
oligotroficznych i kwaśnych

•

ewolucja biocenoz w kierunku otwartych ekosystemów wysokotorfowiskowych,

•

ewolucja biocenoz w kierunku mezo-oligotroficznych lasów bagiennych (brzezin
bagiennych)

1.4.1.2. Ekologia ekosystemu w warunkach degeneracji i regeneracji

Degeneracja torfowisk przejściowych powodowana jest przez:

•

melioracje odwadniające,

•

wydobywanie torfu,

•

eutrofizację lub alkalizację (np. przez intensywne wapnowanie)

•

nasadzenia drzew

•

intensywne wydeptywanie,

•

zaśmiecania i zasypywania odpadami

•

próby prowadzenia hodowli ryb

Fot. 38. Śródpolne torfowisko przejściowe narażone na eutrofizację spowodowaną przez
zmywy z pól Fot. J. Herbich

Fot. 39. Torfowisko przejściowe w krajobrazie rolniczym. Dookoła torfowiska silnie
podtopiony okrajek, w centralnej wypiętrzającej się tworzą się zbiorowiska mszarne
(Kaszubski Park Krajobrazowy)

Fot. J. Herbich

Fot. 40. Małe torfowisko przejściowe z dominacją wełnianki wąskolistnej torfie (Pobrzeże
Kaszubskie). Stan z 1997 r. Fot. J. Herbich

Fot. 41. To samo miejsce w 2001 r.: budowa stawów rybnych, na mineralnym brzegu
żwirownia.

Fot. J. Herbich

Fot. 42. Jeden ze sposobów niszczenia torfowisk – wysypisko gruzu (Wdzydzki Park
Krajobrazowy)

Fot. J. Herbich

Trwałe obniżenie poziomu wody przyspiesza sukcesję roślinną, której tempo i kierunek

zależą od skali zmiany oraz wyjściowego typu fitocenoz. Pochodną tego jest zanik
specyficznych składników roślinnych, spowolnienie lub całkowite ustanie procesu akumulacji
torfu, a w skrajnych przypadkach murszenie i mineralizacja wcześniej wytworzonego złoża
torfowego (decesja torfu).

W przypadku kwaśnych i oligotroficznych mszarów przejściowych, w których przed

rozpoczęciem odwadniania występowały już niektóre gatunki typowe dla torfowisk wysokich,
np. rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, torfowiec Sphagnum magellanicum, w
pierwszym okresie ustępują gatunki typowe dla torfowisk przejściowych, zwłaszcza o
wysokich wymaganiach wodnych, np. bagnica torfowa, turzyca bagienna, przygiełka biała,
torfowiec Sphagnum cuspidatum i równocześnie intensywnie wkracza sosna zwyczajna i
brzoza brodawkowata (fot. 43, 44). Końcowym etapem sukcesji jest zwykle las brzozowo-
sosnowy z nielicznymi gatunkami torfowiskowymi w runie. Kontynuacja osuszania prowadzi
do całkowitego zaniku gatunków torfowiskowych i silnego murszenia torfu.

Przesuszone torfowiska przejściowe na siedliskach kwaśnych i średnio żyznych

opanowywane są przez gatunki krzewiaste, głównie wierzby: uszatą, szarą i pieciopręcikową,
a także drzewa – brzozę omszoną i brzozę brodawkowatą, w mniejszym stopniu przez sosnę
zdj. 45. W górach zarastają świerkiem. W przypadku połączenia osuszania i koszenia na
torfowiska przejściowych powstają niskoproduktywne zbiorowiska łąkowe.

Degeneracja wskutek przeżyźnienia siedlisk skutkuje wycofywaniem się lub

całkowitym zanikiem gatunków oligotroficznych (przejściowotorfowiskowych i
wysokotorfowiskowych), ogólnie ustępowaniem gatunków torfotwórczych i rozwojem
roślinności szuwarowej i bagiennej o słabszych możliwościach torfotwórczych. Całkowity
zanik roślinności przejściowotorfowiskowej następuje w wyniku intensywnego wapnowania.

Zalesianie siedliska, najczęściej połączone z obniżeniem poziomu wody, powoduje

szybkie i drastyczne ubytki gatunków w naturalnej roślinności torfotwórczej. W dalszej
kolejności następuje naruszenie struktury torfu poprzez korzenie penetrujące złoże i
umożliwiające dostęp powietrza do jego głębszych warstw. Efektem jest postępujące
murszenie i zanik torfu.

Intensywne deptanie, zwłaszcza mszarów torfowcowych, powoduje ich łatwe

uszkodzenie lub zniekształcenie mikrorzeźby, naraża na bezpośrednie zniszczenie osobników
roślin występujących lokalnie w małych populacjach.

Fot. 43. Inwazja brzozy w zespole turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae (Pojezierze
Olsztyńskie) Fot. W Pisarek

Fot. 44. Inwazja brzozy, olszy i sosny na niewielkim, niezmeliorowanym torfowisku jako
efekt generalnego obniżenia poziomu wód gruntowych (Pojezierze Olsztyńskie) Fot. W.
Pisarek

Fot. 45. Pło i pływająca wyspa na dystroficznym jeziorze w rezerwacie Zakręt. Widoczna
zonacja roślinności: mszar przygiełkowy Rhynchosporetum albae – mszar kępowy z
torfowcem magellańskim Sphagnetum magellanici – bór bagienny Vaccinio uliginosi-
Pinetum

Fot. W. Pisarek

Regeneracja torfowisk przejściowych polega na całkowitym lub częściowym

odnowieniu się zbiorowisk o cechach torfotwórczych (np. w potorfiach z dostatecznie
wysokim poziomem wody lub na całym torfowisku po przywróceniu optymalnych
warunków wodnych) - fot. 46, 47. W tym ostatnim przypadku zmienia się też struktura
roślinności w kierunku ponownie intensywnego rozwoju warstwy mszystej i zielnej,
natomiast ustępują krzewy i drzewa. Poza przywróceniem odpowiedniego poziomu wody i
jego stabilizacją warunkiem jest zachowanie mezo- lub oligotrofii wód zasilających
torfowisko.

Fot. 46 Regenerujące się pło po podniesieniu poziomu wody w jeziorze w wyniku ochrony
czynnej (rez. Kurze Grzędy)

Fot. J. Herbich

Fot. 47. Regeneracja roślinności mszarnej po ekstensywnym wydobyciu torfu (Bory
Tucholskie) Fot. J. Herbich

1.4.2. Funkcje ekosystemu w krajobrazie

Torfowiska przejściowe, podobnie jak inne typy torfowisk, spełniają różnorodne role

w układzie ponadekosystemalnym, jakim jest krajobraz

•

są przede wszystkim elementem sieci hydrograficznej i jako takie biorą udział
w obiegu wody, m.in. są zdolne do przyjmowania dużej ilości wody w
krótkim okresie czasu, a następnie spowalniają jej odpływ

•

wybitnie przyczyniają się do retencji wody - nawet ponad 90% wody
zawarta jest w torfie, a tylko około 5% całkowitej pojemności wodnej bierze
udział w krążeniu wody

•

poprzez parowanie modyfikują klimat lokalny, jeżeli zajmują duże
powierzchnie mogą wpływać na cechy klimatu regionalnego

•

jedynie żywe torfowiska akumulują materię organiczna w postaci torfu, tym
samym wiążą duże ilości węgla i przyczyniają się do zmniejszania ilości
dwutlenku węgla w atmosferze, natomiast silnie przesuszone są źródłem
dwutlenku węgla, który powstaje w procesie biologicznego spalania torfu

•

zatrzymują i unieczynnianiają zanieczyszczenia biologiczne i chemiczne
przenoszone przez zasilającą je wodę

•

zatrzymują na powierzchni, a następnie akumulują w torfie, zanieczyszczenia
atmosferyczne, np. metale ciężkie

•

poprzez zachowane w torfie szczątki roślinne oraz elementy kultury
materialnej są źródłem wiedzy o ewolucji krajobrazu

1.4.3. Znaczenie ekosystemów dla podtrzymywania różnorodności biologicznej

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska to ekosystemy o wybitnym znaczeniu dla

zachowania różnorodności gatunkowej na wszystkich jej poziomach (genetycznym,
gatunkowym i ekosystemalnym). Jako tzw. skrajne siedliska są biotopami gatunków o
wąskiej lub nawet bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej, które mają wyłączne lub
optymalne warunki do rozwoju na tego typu torfowiskach. Są to tzw. cenoelementy, np.

bagnica torfowa, turzyca bagienna, rosiczka długolistna, storczyk wątlik błotny Hammarbya
paludosa.

Występują na nich gatunki kluczowe np. ważka Nehelenia speciosa żyje tylko na

typowo przejściowotorfowiskowym gatunku jakim jest turzyca bagienna Carex limosa

Są biotopem gatunków wymienionych w I załączniku Dyrektywy Ptasiej (żuraw Grus

grus, gadożer Circaetus gallicus) i gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (mchy
Drepanocladus vernicosus i Meesia longiseta oraz skalnica torfowa Saxifraga hirculus.
Ponadto wielu gatunków zagrożonych i ginących na obszarze Polski.

1.4.4. Tradycyjne sposoby użytkowania i ich wpływ na siedlisko

Zbiór owoców żurawiny prowadzony ekstensywnie na mszarach

przejściowotorfowiskowych nie powoduje zasadniczej szkody dla siedliska pod warunkiem
zachowania całkowicie naturalnego reżimu wodnego.

Masowe pozyskiwanie bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata do celów

farmakologicznych może doprowadzić do naruszenia lokalnych zasobów gatunku, dlatego
wielkość i częstotliwość zbioru wymagają zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora
Przyrody.

Ekstensywne, sporadyczne koszenie zbiorowisk trzęsawiskowych z dominacją turzyc,

bez zmiany naturalnych warunków wodnych, prawdopodobnie nie wpływa negatywnie na
siedlisko. W przypadku umiarkowanie obniżonego poziomu wody i równocześnie
długotrwałego użytkowania kośnego kontynuacja koszenia najprawdopodobniej jest
warunkiem utrzymania pożądanych fitocenoz i powstrzymania inwazji krzewów i drzew.

1.5. Występowanie, rozmieszczenie i stan zagrożenia w Europie

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska osiągają największą koncentrację w krajach

północnej Europy a ich liczba maleje wraz z malejącą wartością szerokości geograficznej.
Bezwzględnym liderem pod względem zajmowanej powierzchni siedliska pozostaje Szwecja,
w granicach której znajduje się ok. 90% zasobów Unii (z wyłączeniem Wielkiej Brytanii,
skąd brak danych). Większość torfowisk przejściowych Szwecji znajduje się w regionie
biogeograficznym borealnym (Tabela 1).

Tabela 1. Powierzchnia oraz ogólny stan zachowania siedliska 7140 w poszczególnych
regionach i krajach Unii Europejskiej na podstawie raportów z roku 2006 (źródło:
http://circa.europa.eu/).

Powierzchnia siedliska w rejonie

biogeograficznym [km2]

Stan zachowania

Kraj

e
a

n
y

o
n

y
n
n

t
l

n
y

p
e

t
l

a
n

y
c
k

a
n
o
ń

ó
d
z

n
o

r
s

e
a

n
y

o
n

y
n
n

t
l

n
y

t
l

n
o
ń

ó
d
z

n
o

r
s

Szwecja

15295

192

Finlandia

960

800

Łotwa

190

Estonia

180

Niemcy

3,3

42,8

Francja

Litwa

120

Polska

100

3,2

Czechy

0,01

Włochy

Austria

Irlandia

19,5

Dania

Holandia

Słowacja

7,2

0,12

Słowenia

0,1

Belgia

0,5

W. Brytania

N/A

Portugalia

N/A

Węgry

0,08

Hiszpania

N/A

Cypr

Grecja

N/A

Malta

Luksemburg

Objaśnienia:
FV - stan zachowania właściwy
U1 - stan zachowania niewłaściwy - niezadowalający
U2 - stan zachowania niewłaściwy - zły
XX - stan zachowania nieznany
N/A - brak danych (nie oszacowano w raportach krajowych)

Znaczącą część zasobów siedliska stanowią tereny wysokogórskie. W niektórych

krajach południowej i środkowej Europy (Francja, Włochy, Austria) w regionie alpejskim
znajduje się większość torfowisk przejściowych poszczególnych krajów. W pozostałych
regionach torfowiska przejściowe i trzęsawiska zajmują marginalną część całości zasobów.

Koncentracja torfowisk przejściowych pozostaje w ścisłej zależności od sumy opadów

oraz średnich temperatur poszczególnych rejonów Europy.

Syntetyczna ocena stanu siedliska w Europie jest trudnym zagadnieniem i na

podstawie dostępnych danych może być przeprowadzone jedynie w szkicowej postaci.
Najpełniejszym źródłem informacji są raporty z Art. 17 z poszczególnych krajów UE, z
których najistotniejsze dane przedstawiono w Tabeli 1 i Tabeli 2.

Tabela 2. Wybrane cechy siedliska 7140 w Polsce i innych krajach UE (z uwzględnieniem regionów biogeograficznych) na podstawie raportów
z roku 2006 (źródło: http://circa.europa.eu/)

Kraj, region

zasięg

obszar

oddziaływania i zagrożenia

Sumaryczna ocena stanu ochrony siedliska

Kraj, region

zasięg

trend
zasięgu
km

okres

obsz
ar
km

trend
obszaru
km

okres

główne
oddziaływania

zagrożenia

właściwy
referencyjn
y zasięg

właściwa
referencyjna
powierzchnia

zasięg

powierz
chnia

struktura
i finkcja

perspektywy
zachowania
w
przyszłości

ogólna
ocena

Austria ALP

21 942 X 90-06

X 90-06

140, 161, 310, 620,
850, 952

≈ 21 942

> 40

Austria CON

2 021 X 90-06

X 90-06

140, 161, 310, 620,
850, 952

≈ 2 021

> 3

Belgia ATL

3 985 = 94-06

= 94-06

162, 701, 702, 709,
720, 730, 810, 979

4 065

> 1

Belgia CON

1 760 = 94-06

0,5

= 94-06

150, 162, 701, 800,
803, 810 , 850, 920,
950

162, 701, 810, 850,
920

>>1 760

>> 0,5

Czechy CON

28 811 - 720

00-06

-3
00-06

120, 150, 162, 310,
312, 400, 703, 800,
810, 820, 951, 952

120, 150, 162, 400,
703, 800, 810, 820,
951, 952

28 811

Czechy PAN

33 = 00-06

0,01 = 00-06

120, 150, 162, 400,
703, 800, 802, 810,
820, 951, 952

0,01

Dania ATL

13 500 = 94-06

X 94-06

190, 701, 800, 810,
850, 853, 952

13 500

nie dotyczy

Dania CON

29 600 = 94-06

X 94-06

190, 701, 800, 810,
850, 853, 952

29 600

nie dotyczy

Estonia BOR

32 430 = 00-06

180

- 00-06

100, 161, 850, 950

310, 810, 850, 950,
954

34 430

>> 180

Finlandia ALP

16 300 = 50-06

800 = 50-06

623

16 300

800

Finlandia BOR

374 800 = 50-06

960

- 50-06

100, 160, 400, 500,
701, 802, 852, 853,
890

160, 400, 500, 701,
802, 852, 853, 890

374 800

> 960

Francja ATL

165 449 = 98-05

- 95-06

161, 200, 400, 700,
701, 703, 709, 720,
790, 800, 803, 810,

≈ 165 449

> 56

850, 910, 990, 312,
420, 502, 600, 690,
853

850, 910, 990, 312,
420, 502, 503, 600,
j690, 853

Francja CON

109 057 = 98-05

- 96-05

100, 120, 140, 161,
310, 400, 500, 701,
703, 800, 810, 811,
850, 920, 950, 803,
220, 720

> 109 057 > 28

Francja ALP

27 051 - 98-05

- 95-06

140, 251, 910, 920,
950, 602, 701, 840,
850, 220, 170, 120,
420, 720, 853

140, 251, 910, 920,
950, 200, 602, 701,
840, 850, 220, 170,
120, 420, 720, 853

> 27 051

> 37

Irlandia ATL

59 500 - 94-06

19,5
4

- 80-06

140, 150, 161, 310,
311, 312, 701, 800,
803, 810, 890

140, 150, 310, 312,
701, 800, 803, 810,
890

59 500

19,54

Litwa BOR

64 790 = 01-06

120

- 01-06

310, 810, 850, 890,
950

310, 810, 840, 850,
890, 950

≈ 64 790

≈ 120

Łotwa BOR

64 589 = 90-06

190

+ 90-06

312, 850

312, 850, 990

64 589

190

Hiszopania
ALP

nie dot X

nie
dot

140, 602, 620, 700,
720, 810, 850

nie dot

Holandia ATL

7 700 + 70-06

- 70-06

701, 810, 952, 990

701, 810, 890, 952,
990

> 7 700

> 15

Niemcy ALP

4 110 = 90-06

3,3

= 90-06

950, 952

4 110

3.3

Niemcy ATL

49 883 X 94-06

42,8 - 94-06

100, 101, 163, 190,
290, 310, 622, 701,
702, 790, 810, 830,
850, 890, 950, 952,
990

100, 101, 163, 190,
290, 622, 701, 702,
790, 810, 850, 890,
952, 990

49 883

42,8

Niemcy CON

127 474 = 90-06

91,4 - 90-06

100, 163, 690, 702,
790, 803, 810, 850,
853, 890, 920, 951,
952, 954, 971, 990

127 474

91,4

Polska ALP

1 220 X 95-06

3,2

X 95-05

160, 310, 311, 421,
501, 810, 950

421, 501, 810, 950

1220

3,2

Polska CON

132 400 X 60-06

100

- 60-06

160, 161, 310, 810,
950

310, 810, 950

132 400

100

Portugalia
ATL

4 325 = 94-06

nie
dot

- 94-06

140, 701, 720, 810,
948

≈ 4 325

> obecnie

Portugalia
MED.

10 635 X 94-06

nie
dot

- 94-06

423, 500, 600, 601,
690, 701, 720, 810,
949

nie dot

> niż obecnie XX

Portugalia
MAC

26 = 92-06

= 92-06

120, 140, 190, 310,
311, 420, 421, 500,
501, 502, 850, 852,
890

120, 140, 190, 500,
501, 502, 850, 852,
890

≈ 26

≈ 9

Słowacja ALP

588 = 00-06

7,2

- 00-06

101, 141, 850

> 588

> 7,2

Słowacja PAN

13 = 00-06

0, 12 - 00-06

101, 141, 850

> 13

> 0,12

Słowenia ALP

7 390 = 54-04

- 54-04

950

7 390

Słowenia CON

3 590 = 54-04

0,1

- 54-04

251, 501, 622, 720,
950

3 590

> 0,1

Szwecja ALP

39 016 = 01-06

1
921

= 01-06

702

702, 920

39 016

1 921

Szwecja BOR

362 133 = 01-06

15
295

= 01-06

190, 310, 702, 810,
952

310, 702, 810, 952 362 133

12 295

Szwecja CON

17 315 = 01-06

= 01-06

190, 310, 702, 810,
952

190, 702, 952

17 315

Węgry PAN

1 927 = 00-06 0,08 - 01-06

720, 800, 890, 920,
951, 976

720, 800, 920, 951,
954, 976

1 927

0, 09

Wielka
Brytania ATL

113 820 X 94-06

nie
dot

X 94-06

140, 141, 701, 702,
810, 890, 990

140, 141, 701, 702,
750, 810, 890, 990

113 800

nie dot

Włochy ALP

8 073 = 94-06

= 94-06

310, 803, 910

250, 701, 950

≈ 80 073

≈ 38

Włochy CON

1 900 = 94-06

= 94-06

310, 803, 910

250, 701, 950

113 800

nie dot

Włochy MED.

1 100 = 94-06

= 94-06

310, 803, 910

250, 701, 950

≈ 1 100

> 3

Objaśnienia:

Regiony bigeograficzne:

ALP – alpejski
CON – kontynentalny
ATL – atlantycki
BOR – borealny
MED – śródziiemnomorski

Trend:

= stabilny
+ wzrost
- regeresja
pozostałe oznaczenia w kolumnie 2 i 4: lata, do których odnoszą się dane n.t. trendu 19xx,
20xx

Oddziaływania i zagrożenia:

kod nazwa działalności

ROLNICTWO, LEŚNICTWO

100 Uprawa
101 zmiana sposobu uprawy
120 Nawożenie /nawozy sztuczne/
140 Wypas
141 zarzucenie pasterstwa
150 Restrukturyzacja gospodarstw rolnych
160 Gospodarka leśna - ogólnie
161 zalesianie
162 sztuczne plantacje
163 odnawianie lasu po wycince (nasadzenia)
170 Hodowla zwierząt

RYBACTWO, ŁOWIECTWO I ZBIERACTWO

200 Hodowla ryb, skorupiaków i mięczaków
210 Rybołówstwo
220 Wędkarstwo
221 wykopywanie przynęty
244 inne formy pozyskiwania zwierząt
250 Pozyskiwanie / usuwanie roślin - ogólnie
251 plądrowanie stanowisk roślin
290 Inne formy polowania, łowienia ryb i kolekcjonowania, nie wymienione powyżej

GÓRNICTWO I WYDOBYWANIE SUROWCÓW

311 ręczne wycinanie torfu
312 mechaniczne usuwanie torfu

URBANIZACJA, PRZEMYSŁ I ZBLIŻONE RODZAJE AKTYWNOŚCI

420 Odpady, ścieki
421 pozbywanie się odpadów z gospodarstw domowych

423 pozbywanie się obojętnych chemicznie materiałów

TRANSPORT I KOMUNIKACJA

500 Sieć transportowa
501 ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe
502 drogi, szosy
503 drogi kolejowe, w tym TGV

WYPOCZYNEK I SPORT

600 Infrastruktura sportowa i rekreacyjna
601 pole golfowe
602 kompleksy narciarskie
620 Sporty i różne formy czynnego wypoczynku, uprawiane w plenerze
622 turystyka piesza, jazda konna i jazda na pojazdach niezmotoryzowanych
623 pojazdy zmotoryzowane
690 Inne możliwe oddziaływania aktywności rekreacyjnej i sportowej, nie wspomniane powyżej

SKAŻENIA I INNE RODZAJE ODDZIAŁYWAŃ CZŁOWIEKA

701 zanieczyszczenia wód
702 zanieczyszczenie powietrza
703 zanieczyszczenie gleby
709 inne lub mieszane formy zanieczyszczeń
720 Wydeptywanie, nadmierne użytkowanie
730 Poligony
790 Inne rodzaje zanieczyszczeń lub oddziaływań człowieka

SPOWODOWANE PRZEZ CZŁOWIEKA ZMIANY STOSUNKÓW WODNYCH (tereny podmokłe i

środowisko morskie)

800 Zasypywanie terenu, melioracje i osuszanie - ogólnie
802 osuszanie terenów morskich, ujściowych, bagiennych
803 wypełnianie rowów, tam, stawów, sadzawek, bagien lub torfianek
810 Odwadnianie
811 kształtowanie wodnej lub nadwodnej roślinności dla celów związanych z odwadnianiem
820 Usuwanie osadów (mułu...)
830 Regulowanie (prostowanie) koryt rzecznych
840 Zalewanie
850 Modyfikowanie funkcjonowania wód - ogólnie
890 Inne spowodowane przez człowieka zmiany stosunków wodnych

PROCESY NATURALNE (BIOTYCZNE I ABIOTYCZNE)

910 Zamulenie
920 Wyschnięcie
948 pożar (naturalny)
949 inne naturalne katastrofy
950 Ewolucja biocenotyczna
951 wyschnięcie / nagromadzenie materii organicznej
952 eutrofizacja
954 inwazja gatunku
976 szkody wyrządzane przez zwierzynę łowną
979 inne lub mieszane formy międzygatunkowej konkurencji wśród roślin
990 Inne naturalne procesy

Ocena stanu ochrony siedliska przyrodniczego

Parametr

Stan ochrony

Właściwy

Niezadowalający

Zły

Nieznany

Parametr

Stan ochrony

Zasięg

Stabilny (w

równowadze

dynamicznej) lub

wzrastający ORAZ nie

mniejszy niż ‘właściwy

referencyjny zasięg’

Inne kombinacje

Duży spadek:

równoznaczny z

utratą więcej niż 1 %

powierzchni zasięgu

na rok w okresie

podanym przez kraj

członkowski LUB

utrata więcej niż 10%

powierzchni

‘właściwego

referencyjnego

zasięgu’

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Powierzchnia
zajmowana przez
typ siedliska w
ramach zasięgu

Stabilna (w

równowadze

dynamicznej) lub

wzrastająca ORAZ nie

mniejsza niż ‘właściwa

referencyjna

powierzchnia’ ORAZ

brak znaczących zmian

co do rozmieszczenia

w obrębie zasięgu (jeśli

taka informacja jest

dostępna)

Inne kombinacje

Duży spadek:

równoznaczny z

utratą powierzchni,

większą niż 1%

rocznie (wartość

wskaźnikowa dla

kraju może być inna

niż 1%, jeśli zostanie

to odpowiednio

uzasadnione) w czasie
określonym przez kraj

członkowski LUB

bardzo duże zmiany

w rozmieszczeniu w

obrębie zasięgu

LUB

ubytek większy niż 10

% ‘właściwej

referencyjnej
powierzchni’

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Specyficzna
struktura i funkcje (z
uwzględnieniem
występowania
typowych
gatunków)

Dobrze zachowane i

brak znaczących

zaburzeń i zagrożeń

Inne kombinacje

Ponad 25%

powierzchni w

niewłaściwym stanie

pod względem

zachowania

specyficznej struktury
i funkcji (włączając w

to stan typowych

gatunków)

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Perspektywy
zachowania (w
odniesieniu do
zasięgu, powierzchni
oraz specyficznej
struktury i funkcji)

Perspektywy

zachowania siedliska

dobre lub doskonałe;

nie przewiduje się

znaczącego

oddziaływania

czynników

zagrażających;

przetrwanie w dłuższej
perspektywie czasowej

zapewnione

Inne kombinacje

Perspektywy

zachowania siedliska

są złe, można się

spodziewać silnego

wpływu czynników

zagrażających, nie

można

zagwarantować

przetrwanie w

dłuższej perspektywie

czasowej

Całkowity brak

informacji lub

informacja

niewystarczająca do

oceny

Ocena ogólna stanu
ochrony

Wszystkie FV LUB

trzy FV i jeden XX

Jeden lub więcej U1,

brak U2

Jeden lub więcej U2

Dwa lub więcej XX w

kombinacji z FV lub

wszystkie XX

Wyniki analizy tabel potwierdzają ogólną opinię o stanie zachowania przyrody w

poszczególnych krajach i regionach:

•

dobry stan na obszarach o niewielkim zaludnieniu i warunkach trudnych dla rolnictwa,
co powoduje bardzo małą presję (np. Szwecja w regionie alpejskim, Finlandia),

•

zły stan na obszarach gęsto zaludnionych i intensywnie zagospodarowanych (np.,
Dania, Belgia),

•

niezły stan w krajach „nowej UE” z do niedawna zacofaną gospodarką i wiążącym się
z tym na ogół prymitywnym rolnictwem – w tej grupie lokuje się Polska.

Pod względem stanu zachowania siedliska do czołówki krajów Unii Europejskiej

należą Szwecja, Łotwa, i Finlandia. Właściwym stopniem zachowania charakteryzują się
również alpejskie torfowiska włoskie.

Na podstawie raportów stanu zachowania siedlisk w poszczególnych krajach UE (z

wyjątkiem Rumunii i Bułgarii) wskazywane zagrożenia można podzielić na 3 kategorie:
I - zagrożenia związane ze zmianą stosunków wodnych na skutek prowadzonych melioracji,
osuszania itp.,
II - zagrożenia związane z zanieczyszczeniami powietrza prowadzące do zmian parametrów
chemicznych wód, głównie ich eutrofizacji,
III - naturalne procesy ewolucji biocenotycznej prowadzące do rozwoju torfowisk wysokich
lub lasów bagiennych.

Na powyższe nakładają się pewne czynniki związane z lokalną specyfiką siedliska, co

najlepiej zdaje się wyrażać jego obecna powierzchnia. W tym przypadku złe perspektywy
utrzymania wiążą się z współcześnie małą powierzchnią zajmowaną przez siedlisko, co
można także interpretować jako efekt dotychczasowego drastycznego spadku zajmowanej
przez nie powierzchni.

Oddziaływania i zagrożenia w Polsce nie odbiegają od stwierdzonych w

porównywalnych częściach Europy w regionie kontynentalnym – najczęściej jest to
odwodnienie, zakrzewienie i zadrzewienie (spontaniczne i w ramach gospodarki leśnej),
sukcesja, wydobywanie torfu. Efektem dotychczasowych oddziaływań i ich skutków jest
generalnie spadkowy trend zajmowanej powierzchni, który z kolei jest podstawą do stawiania
prognoz zachowania siedliska w przyszłości.

1.6. Występowanie, rozmieszczenie i stan ochrony w Polsce

1.6.1. Oszacowanie polskich zasobów

Wprawdzie siedlisko było przedmiotem kilku inwentaryzacji i szacunkowych ocen,

jednak stopień znajomości polskich zasobów jest dalece niewystarczający. Wynika to z kilku
faktów, wymienionych poniżej, ale należy w tym miejscu także zwrócić uwagę jeden
paradoks. Mianowicie znacznie lepiej znamy zasoby bardzo rzadkich typów siedlisk, których
areał jest ograniczony do niewielkiej powierzchni, a występowanie – do nielicznych
stanowisk. W tym kontekście problemem ograniczającym możliwość nawet przybliżonej
oceny zasobów siedliska jest jego rozpowszechnienie. W związku z tym, o ile na podstawie
inwentaryzacji i wcześniejszych szacunków i publikacji, traktując wszystkie te materiały jako
reprezentatywna próbę, możemy dość dokładnie określić zasięg siedliska, to jego areał nadal
pozostaje oszacowany w bardzo dużym przybliżeniu.

A. Region kontynentalny

Dotychczasowe metody oszacowania zasobów były prowadzone niejednorodną metodą i w
zróżnicowanym zakresie przestrzennym:

•

Raport z art. 17 (IOP PAN, 2007), dotyczący regionu kontynentalnego zawiera dane z
niepełnej inwentaryzacji w terenie, uzupełnionej o losowe próbkowanie. Wg
„Raportu z art. 17” areał zajmowany przez siedlisko wynosi około 100 km

. Zaletą

inwentaryzacji jest, jak się zdaje, wiarygodna identyfikacja siedliska.

•

Inwentaryzacja prowadzone przez ALP obejmuje wyłącznie terenu administrowane
przez Lasy Państwowe, a więc nie obejmuje około 2/3 powierzchni kraju, w związku
z czym sumaryczny areał siedliska jest niemożliwy do określenia. Pewne obiekcje
można mieć co do prawidłowej identyfikacji siedliska na wszystkich stanowiskach,
co wynika zarówno z obiektywnych trudności interpretacyjnych w inwentaryzacji
wykonywanej nie zawsze przez osoby należycie przygotowane merytorycznie, jak i
trudnodostępność siedliska skutkująca „oglądaniem bagien z brzegu”, co często
powoduje przeoczenie siedlisk zajmujących bardziej centralne części niecek i/lub złą
identyfikację zauważonych biotopów.

•

Inwentaryzacja BULiGL objęła tylko część ostoi Natura 2000, a w ich granicach
wyłącznie tereny poza zarządem ALP, a więc także nie obejmuje pełnego areału
siedliska w Polsce. Atutem tej inwentaryzacji jest udział specjalistów w jej realizacji
(choć nie wszędzie, co skutkuje efektami w części zbliżonymi do inwentaryzacji w
ALP) jest ocena stanu zachowania siedliska,.

Podsumowując wyniki wszystkich trzech inwentaryzacji należy stwierdzić, że nadal

nieznane są zasoby (areał) siedliska poza lasami państwowymi oraz poza Specjalnymi
Obszarami Ochrony Natura 2000, a zatem w przybliżeniu na połowie powierzchni kraju.
Wynika stąd wniosek, że zasoby krajowe są w znaczącym stopniu niedoszacowane.

B. Region alpejski

Wg „Raportu z art. 17” (IOP PAN 2006) powierzchnia zasięgu leżącego w regionie

alpejskim wynosi, 1 220 km

natomiast areał zajmowany przez siedlisko na tej powierzchni <

3,2 km

Należy podkreślić, że raport z art. 17 dotyczący regionu alpejskiego zawiera dane z

pełnej inwentaryzacji w terenie, obejmującej cały zasięg. Na tej podstawie można stwierdzić,
że pełne rozpoznanie areału siedliska przeprowadzono tylko w odniesieniu do torfowisk
górskich występujących w polskiej części Karpat.

1.6.2. Zasięg i rozmieszczenie

Polska w całości leży w granicach ogólnego obszaru występowania siedliska. W kraju

jego zasięg obejmuje ok. 70 % powierzchni, ale jest nieciągły, skorelowany z wartością sumy
opadów oraz średniej rocznej temperatury danego obszaru.

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska występują przede wszystkim północnej części

niżu polskiego, który był objęty ostatnim zlodowaceniem. Szczególne ich zagęszczenie
zaznacza się w środkowej i wschodniej część Pomorza, mniej liczne są na Pojezierzu
Mazurskim. Poza tym obszarem skupienia tych ekosystemów rozmieszczone są w dolinie
Biebrzy i wschodniej części Podlasia, na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, w Kotlinie

Sandomierskiej i rejonie Gór Świetokrzyskich. W górach występują rzadko, przede
wszystkim w Sudetach, zwłaszcza w paśmie Karkonoszy i Górach Izerskich, natomiast
sporadycznie na Podhalu i w Karpatach. Ogólne rozmieszczenie siedliska w kraju
skorelowane jest ponadto:

•

z młodym wiekiem krajobrazu (bezwzględnie największa koncentracja występuje w
krajobrazie młodoglacjalnym, obfitującym w liczne bezodpływowe obniżenia terenu,
rynny subglacjalne, oligo- i mezotroficzne jeziora, doliny rzeczne),

•

typem krajobrazu i rodzajem utworów powierzchniowych (w krajobrazie pojeziernym
sandrowym, w którym przeważają ubogie gleby powstałe z piasków, jest ich znacznie
więcej niż w krajobrazie morenowym, z bardziej żyznymi glebami gliniastymi i
piaszczysto-gliniastymi,

•

występowaniem zabagnionych dużych dolin rzecznych (Biebrza)

•

sąsiedztwem dużych kompleksów bagiennych poza Polską (Nizina Białoruska,
Podlasie),

•

terasami i zwydmieniami w krajobrazie staroglacjalnym (Kotlina Sandomierska),

•

na obszarach górskich z wilgotnym i chłodnym klimatem oraz występowaniem
granitowych i innych skał ubogich w wapń.

Według „Raportu z Art. 17” (zespół IOP PAN 2007) powierzchnia zasięgu leżącego w

regionie kontynentalnym wynosi 132 400 km

. Dołączona mapa rozmieszczenia i mapa

zasięgu nie uwzględnia torfowisk obszaru Sudetów, które zaliczone są do obszaru
kontynentalnego, natomiast uwzględnia torfowiska karpackie, które leżą w regionie
alpejskim.

Opracowana na podstawie szczegółowych z inwentaryzacji przeprowadzonej w lasach

ALP danych syntetyczna mapa (Klub Przyrodników 2008) dość dobrze informuje o zasięgu
geograficznym siedliska. W porównaniu z mapami załączonymi do Raportu z Art. 17 uderza
znacznie większe zagęszczenie stanowisk w środkowej i południowej Polsce, a regionalnie w
ogóle występowanie siedliska (np. Łódzkie, Dolny Śląsk, a szczególnie licznie w Lasach
Janowskich i na Roztoczu). Na mapie uderza wybitne znaczenie Pomorza w rozmieszczeniu
siedliska w Polsce.

1.6. 3. Stan ochrony polskich zasobów i jego zróżnicowanie

1.6.3.1. Trendy ilościowe (zasobów siedliska) i ich przyczyny

Trendy ilościowe zasobów siedliska 7140 w skali kraju nie odbiegają od ogólnego

trendu zaniku torfowisk w skali kraju. Badania przeprowadzone w rejonie największej
koncentracji siedliska w Polsce, mianowicie na Środkowym Pomorzu i Pojezierzu
Bytowskim, wskazują na ubytek ok. 70% siedliska w ciągu ostatnich 50 lat. Nie ma podstaw,
by sądzić, że w pozostałej części zasięgu straty były mniejsze, a regionalnie mogły być
znacznie wyższe.

W skali kraju brakuje syntetycznego ujęcia stanu zachowania siedliska. Ogólnych

informacji w poszczególnych ostojach Natura 2000 dostarczają dane z SDF w opisach
Specjalnych Obszarów Ochrony, ale ich obciążeniem jest ocena „uśredniona” dla całej ostoi.
Dokładniejszych informacji na ten temat dostarczają wyniki „inwentaryzacji BULiGL”, w
których oceniano stan każdej biochory. Ze sporym prawdopodobieństwem można
ekstrapolować je na pozostałą część naszych zasobów (uwzględniając wcześniej wyrażone
zastrzeżenie dotyczące nie zawsze kompetentnej identyfikacji siedliska, co w przypadku jego
stanu jest jeszcze trudniejsze i może być obarczone większym błędem). Według

„inwentaryzacji BULiGL” w kategorii A (siedlisko wzorcowo, typowo wykształcone, zgodne
z opisem stanu uprzywilejowanego) znalazło się 45% zidentyfikowanych biochor, w kategorii
B (siedlisk mniej typowo wykształcone, o uproszczonym składzie florystycznym, jednak bez
wyraźnych zniekształceń i zagrożeń było 42% biochor, natomiast do kategorii C (siedlisko
„na krawędzi zaniku”, b. silnie zniekształcone i zagrożone zanikiem) zaliczono 12% biochor.
Ważnym składnikiem tej inwentaryzacji było również określenie przyczyn zmian – tu nie
było zaskoczeń i najczęściej powtarzało się zarastanie przez drzewa i krzewy – 77%
zarejestrowanych przypadków zmian oraz odwodnienie lub przesuszenie – 35% (w części
przypadków podano więcej niż jedną przyczynę zmian). W pojedynczych przypadkach jako
przyczynę zmian podano eutrofizację (3%), a sporadycznie wypas oraz nawet zalanie przez
bobry. Należy jednak z całą mocą podkreślić, że oceny te dotyczyły płatów siedliska, które
nie zostały zniszczone i są nadal identyfikowalne.

1.6.3.2. Stan zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego i jego trendy

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska do tej pory nie były objęte monitoringiem, który

prowadzono w latach 2006-2008 dla kilkunastu wybranych siedlisk przyrodniczych. Niemniej
jednak istnieje wiele doniesień naukowych charakteryzujących stan zachowania struktury i
funkcji pozwalających również określić jego trendy.

W raporcie stanu siedliska sporządzonym w roku 2006 stan zachowania struktury i

funkcji oceniono na niewłaściwy (U1).

Zgodnie z zaproponowanymi parametrami i wskaźnikami dla monitoringu lokalnego

(patrz rozdział 3.1.) opracowanymi w oparciu o wypracowane już zasady prowadzenia
monitoringu siedlisk przyrodniczych (IOP PAN, 2006) parametr „struktura i funkcje” został
poddany ocenie na podstawie następujących cząstkowych ocen:

- występowanie gatunków charakterystycznych,
- pokrycie i struktura gatunkowa mszaków,
- występowanie obcych gatunków inwazyjnych,
- występowanie gatunków ekspansywnych roślin zielnych,
- odpowiednie uwodnienie,
- struktura powierzchni torfowiska,
- pozyskanie torfu,
- melioracje odwadniające,
- obecność krzewów i drzew.

Spośród zaproponowanych ocen cząstkowych (szczegółowe kryteria i wskaźniki na

oceny stanu właściwego (FV), niezadowalającego (U1) i złego (U2) scharakteryzowano w
rozdziale 3.1.), w obrębie polskich torfowisk przejściowych szczególnie co najmniej 3
mieszczą się na pograniczu stanu niezadowalającego i złego. Są to już wielokrotnie
wspominane odwodnienia systemami melioracyjnymi powodujące przesuszenie torfowisk. W
konsekwencji większość torfowisk podlega przyspieszonemu procesowi zarastania przez
drzewa i krzewy, zmian w strukturze i charakterze roślinności. Dlatego oceny cząstkowe
stanu zachowania struktury i funkcji kształtują się z reguły pomiędzy wartością U1, a U2.
Biorąc pod uwagę zachodzące w środowisku zmiany, a szczególnie obserwowany w całym
kraju spadek poziomu wód gruntowych (istotnie wpływających na uwodnienie torfowisk
przejściowych i trzęsawisk) nie jest zadaniem trudnym określić kierunek postępujących
zmian. Nawet podejmowane obecnie na dużą skalę działania czynnej ochrony torfowisk,
retencji wody mogą przynieść oczekiwane efekty dopiero po upływie kilku lat. Dlatego w
okresie co najmniej najbliższych kilku lat kierunek zmian jakim będzie podlegać struktura i
funkcja torfowisk przejściowych i trzęsawisk należy uznać za niekorzystny.

1.6.3.3. Narażenie na negatywne zmiany. Perspektywy na przyszłość

Ze względu na bardzo specyficzną kombinacje czynników warunkujących powstanie i

funkcjonowanie siedliska jest ono, podobnie jak i inne siedliska torfowiskowe, narażone na
negatywne zmiany. Dotyczą one zarówno bezpośrednich oddziaływań na siedlisko (przede
wszystkim melioracje, użytkowanie rolnicze, zalesienia), jak i generalnego pogorszenia zmian
warunków wodnych w całych kompleksach krajobrazowych obejmujących siedliska 7140,
wreszcie prognoz dalszego rosnącego deficytu wodnego jako konsekwencji efektu
cieplarnianego. Na te zidentyfikowane i udowodnione fakty nakłada się stwierdzona w
Zachodniej Europie, a u nas całkowicie nierozpoznana eutrofizacja z powietrza. Biorąc pod
uwagę powyższe przesłanki, wielokrotnie udowodnioną w badaniach terenowych degradację
lub zanik siedliska, a także stwierdzone w wyniku ukierunkowanych badań dotychczasowe
tempo zaniku siedliska na Pomorzu Środkowym, można ocenić perspektywy zachowania
siedliska na niżu jako złe (U2). Oczywiście nie oznacza to całkowitego zaniku siedliska w
całym jego zasięgu, ale stratę jego istotnej części. Nie sposób na obecnym etapie rozpoznania
określić, czy wszystkie formy siedliska mogą zanikać w jednakowym tempie na całym
obszarze, czy w pierwszej kolejności będą ginęły formy najrzadsze, najbardziej specyficzne i
związane z najbardziej ekstremalnymi warunkami ekologicznymi; na podstawie ogólnych
reguł zaniku gatunków i zbiorowisk roślinnych można raczej prognozować realizację tego
ostatnio wymienionego scenariusza.

Prognozy zachowania siedliska w regionie alpejskim są w „Raporcie z Art. 17”

określone jako „niezadowalające” (U1), co wynika niewątpliwie z lepszych możliwości
utrzymania siedliska na obszarach prawnie chronionych.

W prognozach dotyczących perspektyw zachowania siedliska nie można pomijać

naturalnych procesów powodujących jego zanik, jak zwłaszcza naturalna sukcesja.
Wyjątkowym przypadkiem jest całkowity zanik siedliska w wyniku naturalnego procesu
radykalnie zmieniającego krajobraz na obszarze objętym ścisłą ochroną. Unikatowym
przykładem takiego zjawiska jest sukcesywne zasypywanie torfowiska przejściowego w
obniżeniu międzywydmowym na Mierzei Łebskiej w Słowińskim Parku Narodowym zdj. 48.

Fot. 48. Torfowisko przejściowe zasypywane przez ruchomą wydmę (Wydma Czołpińska w
Słowińskim Parku Narodowym)

Fot. J. Herbich

1.6.3.4. Syntetyczna ocena stanu ochrony polskich zasobów

W „Raporcie z art. 17” ocena stanu siedliska w regionie kontynentalnym,

obejmującym przeważającą część Polski, została określona jako U2 (stan zły), natomiast w
części znajdującej się w granicach regionu alpejskiego stwierdzono lepszy stan zachowania –
U1 (stan niezadowalający). Na tak złej ocenie w regionie kontynentalnym zaważyła zbyta
mała sumaryczna powierzchnia zajmowana przez siedlisko (U2), będąca efektem
drastycznego antropogenicznego zmniejszenia areału i wynikająca stąd zła perspektywa
zachowania siedliska w przyszłości (U2), o ile ten trend będzie się utrzymywał. Tę ocenę
ogólną stanu zachowania należy jednak traktować jako efekt generalizacji oceny w skali
całego kraju, nie uwzględniającą regionalnego i lokalnego zróżnicowania. W skali
niewielkich obiektów o dobrze zachowanej przyrodzie, w tym zwłaszcza objętych ochroną
prawną, istnieją dobrze zachowane biochory siedliska i obecnie nic nie wskazuje, aby ich
stan miał ulec pogorszeniu. W pewnym stopniu odzwierciedleniem tego zjawiska jest lepszy
stan siedliska w regionie alpejskim.

Na niektórych stanowiskach w wyniku skutecznie przeprowadzonych zabiegów

ochrony czynnej nastąpiła wyraźna poprawa stanu siedliska (por rozdz. 2.3.1.), co można
taktować jako dobry prognostyk dla tych stanowisk, gdzie lokalnie siedlisko przyrodnicze
zostało zmienione lub zniszczone tylko fragmentarycznie, a ocalałe lub mniej zmienione
części stanowią teraz ostoje gatunków rozprzestrzeniających się na zrenaturalizowane
siedliska (w znaczeniu ekologicznym, nie Natura 2000). Stwierdzono także przypadki
doskonałego stanu siedliska na obszarach bardzo naturalnych, objętych ochroną bierną, w tym
także ścisłą.

Na podstawie powyższych przesłanek można oczekiwać dalszego różnicowania stanu

zachowania siedliska: na dużej części zasięgu jego dalszej degradacji i zaniku, ale lokalnie
utrzymania go w stanie dobrym lub przynajmniej zadawalającym.

2. Praktyczne wytyczne do zarządzania i ochrony typu siedliska przyrodniczego

2.1. Formułowanie celów ochrony

2.1.1. Kryteria „właściwego stanu ochrony”

Nawet niedoświadczony przyrodnik po przyjrzeniu się kilku wzorcowym obiektom w

terenie, w krótkim czasie posiądzie umiejętność ich oceny. Pierwszy sygnałem o stanie
torfowiska będzie już możliwość dojścia do jego centralnej części. Jeżeli do pokonania
okrajka (pas szerokości kilku metrów na pograniczu gruntu mineralnego i torfowiska
porośnięty zróżnicowaną roślinnością - krzewy, drzewa, licznie turzyce, czermień błotna,
torfowce) nie wystarczy nam zwykłe gumowe obuwie, to możemy podejrzewać, że
torfowisko charakteryzuje się bardzo dobrymi warunkami wodnymi. Najważniejszym
elementem świadczącym o stanie torfowiska przejściowego jest występowanie mszarów
torfowcowych. W przypadku dobrze funkcjonującego torfowiska mszary charakteryzują się
niewielkim zróżnicowaniem powierzchni (z reguły płaskie), niewielkim zróżnicowaniem
gatunków torfowców (laik potrafi dostrzec różnicę pomiędzy, co najwyżej 3-4 gatunkami)
oraz nielicznym występowaniem gatunków zielnych zarówno pod względem ilości gatunków
jak też procentu pokrycia. Mszar powinien być dobrze uwodniony co w praktyce oznacza, że
nigdy nie jesteśmy w stanie przejść przez torfowisko suchą nogą. Dobrze zachowane
torfowiska przejściowe powinny być pozbawione drzew i krzewów. Jeżeli lokalnie występują
„kałuże” (nie mylić z dołami po eksploatacji!) z szuwarkami drobnych turzyc i częściowo lub
całkowicie porośnięte podwodnymi torfowcami to świadczy to zdecydowanie na korzyść
obiektu.

Torfowiska przejściowe naturalnie występują bardzo często w kompleksie z

jeziorkami dystroficznymi, torfowiskami wysokimi, borami bagiennymi dlatego nie należy
traktować tego zjawiska jako przejaw degradacji.

Fot. 49. Płytkie kałuże w obrębie mszarów i przygiełkowisk nie wskazują na przekształcenia
lecz są naturalnym elementem torfowisk przejściowych. Fot. R Stańko

Fot. 50. Przykład modelowego torfowiska przejściowego - Pojezierze Bytowskie. Fot. R. Stańko

2.1.2. Wskazówki do formułowania lokalnych celów ochrony

Każde znajdujące się w dobrym stanie torfowisko przejściowe powinno być objęte

ochroną prawną. Najważniejszym celem ochrony powinno być zachowanie całego
ekosystemu tj. występującej tam roślinności i fauny wraz z zachodzącymi procesami
torfotwórczymi. Konsekwencją tak postawionego głównego celu będzie konieczność
realizacji zadań związanych z właściwą gospodarką wodną, prowadzoną działalnością
gospodarczą w obrębie torfowiska jak też jego sąsiedztwie.

Nie należy jednak zapominać o innych, z punktu widzenia ochrony przyrody równie

ważnych, celach ochrony torfowisk przejściowych, które zawsze powinny być uwzględnione
chociażby ze względu na potrzeby dydaktyki czy edukacji.

Torfowiska przejściowe, to ostoje resztek naturalnych, a nawet pierwotnych

elementów naszej przyrody, siedlisko wyjątkowych pod każdym względem gatunków. To
olbrzymie, naturalne zbiorniki retencjonujące wodę, która ma niezwykle istotny, pozytywny
wpływ na nasz lokalny i regionalny klimat. Wreszcie, w torfowiskach zapisana została
historia zmian klimatycznych, zmian roślinności, etapów rozwoju naszej cywilizacji na
przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat. Ta niezwykła rola i funkcja jaką pełnią torfowiska
przejściowe zawsze powinna być podkreślana przy formułowaniu celów ich ochrony,
szczególnie na szczeblu lokalnym.

2.2. Możliwości użytkowania gospodarczego

2.2.1. Formy użytkowania służące zachowaniu siedliska i możliwości ich wspierania

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska należą do ekosystemów naturalnych i w

niezaburzonych warunkach środowiskowych dla ich rozwoju i trwania nie są konieczne żadne
formy użytkowania ani zabiegi.

Z gospodarczego punktu widzenia w pełni funkcjonujące torfowiska przejściowe i

trzęsawiska to siedliska niemal całkowicie nieprzydatne do bezpośredniego użytkowania, w
tym zwłaszcza dla gospodarki rolniczej i leśnej. Wykorzystanie tych ekosystemów bez
istotnego naruszenia warunków siedliskowych i biocenotycznych ogranicza się praktycznie
do zbieractwa owoców żurawiny i pozyskiwania niektórych roślin do celów
farmakologicznych, np. ziela bobrka trójlistkowego. W obu przypadkach zakres użytkowania
jest niewielki, gdyż ze względu na wymagania siedliskowe tych gatunków roślin ich zbiór
możliwy jest tylko w niektórych zbiorowiskach roślinnych, zapotrzebowanie nie jest masowe,
a ponadto trudna dostępność i silne uwodnienie podłoża wybitnie ograniczają penetrację
terenu.

Tzw. uproduktywnienie siedliska przyrodniczego wymaga zawsze głębokiej ingerencji

w warunki wodne, a w zależności od celu i intensywności zagospodarowania również innych
zabiegów, co powoduje degenerację lub całkowity zanik cech siedliska. Dotychczasowe
gospodarcze wykorzystanie torfowisk przejściowych polegało głównie na użytkowaniu
kośnym, najczęściej ekstensywnym oraz na wprowadzeniu hodowli lasu. W pierwszym
przypadku, o ile nie było połączone z drastycznym obniżeniem poziomu wody lub też
prowadzone tylko w latach suchych, umożliwiało chociażby częściowe przetrwanie siedliska,
natomiast wprowadzenie gospodarki leśnej, bardzo często z miernym i nietrwałym skutkiem,
doprowadziło do zaniku ekosystemu torfowiskowego; to ostatnie zarówno wskutek
oddziaływania przez drzewa, jak i uprzedniego odwodnienia.

Praktyczna identyfikacja torfowisk, które w przeszłości były użytkowane kośnie, a

obecnie są wycofane z gospodarki, a także dawnych siedlisk przejściowotorfowiskowych,
które dziś porośnięte są przez zbiorowiska leśne lub też ich pozostałości, możliwa jest na
podstawie:

1/ wyników badań botanicznych (stwierdzenia aktualnego występowania gatunków

lub zbiorowisk roślinnych typowych dla siedliska lecz równocześnie obecności taksonów
typowych dla łąk, które w niezaburzonych fitocenozach torfowiskowych nie występują, lub
też drzew, które obecnie utrzymują się na torfowisku chociaż mogą zamierać)

2/ wyników badań paleoekologicznych (analizy szczątków roślinnych występujących

w górnej części złoża torfowego, które są bezpośrednim dowodem na występowanie w
przeszłości konkretnych typów zbiorowisk roślinnych, a dodatkowo poprzez znajomość
wymagań siedliskowych zidentyfikowanych roślin możliwa jest interpretacja ekologicznych
cech siedliska w okresie, w którym gatunki te występowały.

3/ różnego rodzaju materiałów archiwalnych, np.:

•

dokumentów pisanych charakteryzujących sposób gospodarowania na danym
terenie,

•

bezpośrednich przekazów osób, które użytkowały teren lub też nim
administrowały (np. służby leśne),

•

starych map topograficznych,

•

zdjęć lotniczych (zasoby krajowe sięgają do początku lat 50. XX w, a w
niektórych przypadkach nawet do końca lat 40,

•

publikacji naukowych,

•

fotografii.

Rozpoznanie historii użytkowania konkretnego torfowiska wraz z otaczającym je

terenem jest niezwykle ważne dla skutecznego zarządzania i ochrony torfowisk
przejściowych jako typu siedliska przyrodniczego. Pozwala ono na bardziej trafne określenie
planowych zabiegów ochrony czynnej (należy zawsze brać pod uwagę, że w ekologii
poszczególnych torfowisk odgrywają rolę nie tylko ogólne prawidłowości dotyczące tych
ekosystemów, ale również nierozpoznane indywidualne cechy każdego z nich, stąd też może

się zdarzyć, że nie wszystkie zaplanowane sposoby ochrony spowodują, że cele ochrony
zostaną w pełni osiągnięte).

Torfowiska przejściowe i trzęsawiska objęte zostały Programem rolnośrodowiskowym

w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, co należy uznać za
niezwykle pozytywny fakt.

Właściciele lub dzierżawcy tego siedliska mogą uzyskiwać każdego roku dotację w

wysokości 550 zł/ha w ramach pakietów nr IV oraz V tj. Ochrona zagrożonych gatunków
ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami oraz na obszarach Natura 2000 (wariant nr
4.10 i 5.10 - użytki przyrodnicze).

Ogólne wymogi obowiązujące w ramach realizacji pakietu IV i V określa

rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2008r. Są one
następujące:
1. zakaz przeorywania, wałowania, podsiewu, stosowania ścieków i osadów ściekowych;
2. zakaz włókowania w okresie od dnia 1 kwietnia do dnia 1 września;
3. zakaz budowy i rozbudowy urządzeń melioracji wodnych szczegółowych tworzących
system melioracji wodnych, z wyjątkiem urządzeń mających na celu utrzymanie lub poprawę
wartości przyrodniczej(nie dotyczy bieżącej konserwacji);
4. niestosowanie środków ochrony roślin, z wyjątkiem selektywnego i miejscowego
niszczenia uciążliwych chwastów z zastosowaniem odpowiedniego sprzętu (np. mazaczy
herbicydowych), po uzgodnieniu z podmiotem sporządzającym dokumentację działalności
rolnośrodowiskowej.

W rozporządzeniu określono również wymogi dodatkowe dla użytków przyrodniczych

w obrębie których znalazły się torfowiska przejściowe. Brzmią one następująco:
1. zachowanie użytków w stanie niepogorszonym;
2. usuwanie odpadów;
3. dokonywanie zabiegów pielęgnacyjnych mających na celu ochronę użytku przyrodniczego;
4. zakaz nawożenia;
5. zakaz odwadniania i wydobywania torfu - w przypadku torfowisk;
6. zakaz wydobywania pisku i zalesiania w przypadku muraw napiaskowych;
7. zakaz usuwania kęp i odwadniania - w przypadku szuwarów kępowych.

Spełnienie powyższych wymogów w zasadzie wyklucza jakąkolwiek działalność

gospodarczą (rolniczą) i wydaje się w pełni gwarantować bezpieczeństwo torfowisk
przejściowych i trzęsawisk.

Przystąpienie do programu rolośrodowiskowego w celu uzyskania dopłat musi zostać

poprzedzone wykonaniem szczegółowej dokumentacji przyrodniczej. Rejestr osób
uprawnionych do sporządzania w/w dokumentacji prowadzi Centrum Doradztwa Rolniczego
w Brwinowie.

2.2.2. Formy użytkowania które mogą być dopuszczone bez szkody dla siedliska i ich
ograniczenia

Właściwie wykształcone, mszarne torfowiska przejściowe nie powinny być użytkowane w

ogóle. Jedynie w przypadku niektórych fitocenoz (Caricetum nigrae, Carici-Agrostietum) oraz
trzęsawisk pozostających w kompleksach z innymi siedliskami (podmokłe i wilgotne łąki, szuwary
itp.) jedyną dopuszczalną formą użytkowania jest koszenie.

Jako dopuszczalne formy użytkowania w przypadku torfowisk przejściowych

można przyjąć:

1/ zbiór owoców żurawiny z wykluczeniem obszarów ściśle chronionych (z definicji

na mocy Ustawy o ochronie przyrody) oraz obiektów, na których występują gatunki rzadkie i
zagrożone, których populacje mogą być uszczuplone lub zniszczone wskutek deptania,

2/ zbiór surowca zielarskiego po warunkiem uzyskania zgody Wojewódzkiego

Konserwatora Przyrody w przypadku gatunków objętych ochroną częściową i równocześnie
braku innych ograniczeń (np. dotyczących parków narodowych czy rezerwatów),

3/ koszenie zarastających krzewami i drzewami zbiorowisk turzycowych (Caricetum

lasiocarpae, Caricetum diandrae, Caricetum chordorrhizae, Carici canescentis-Agrostietum
caninae, jeżeli płaty tego ostatniego zespołu występują w kompleksie zbiorowisk
turzycowych ze związku Caricion lasiocarpae). Warunkiem bezwzględnym jest usuwanie
skoszonej biomasy poza torfowisko i prowadzenie koszenia poza okresem lęgowym
bytujących na torfowisku ptaków. Zalecane jest prowadzenie monitoringu skuteczności
hamowania ekspansji gatunków krzewiastych i drzewiastych oraz wpływu koszenia na
ornitofaunę. Częstotliwość koszenia powinna być prowadzona według sprawdzonych
lokalnych doświadczeń i tradycji, a jeżeli ich brak, to na podstawie eksperymentalnej,
przyjmując za podstawę, że koszenie coroczne nie jest konieczne.

Uwaga! Planowane koszenie szuwaru turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa

każdorazowo powinno być poprzedzone badaniami lub obserwacjami ukierunkowanymi na
potencjalną obecność rzadkiej i zagrożonej ważki - iglicy małej Nehalennia speciosa. W
przypadku stwierdzenia tego gatunku należy zaniechać koszenia a ekspansję drzew i krzewów
hamować poprzez ich indywidualne usuwanie. Należy pamiętać, że iglica mała to gatunek
objęty ochroną strefową i każda ingerencja w obszarze jej występowania wymaga zgody
Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody.

W przypadku obiektów udostępnionych dla celów edukacyjnych, turystycznych,

rekreacyjnych (wędkowania) bezwzględnie powinny być one zabezpieczone przed deptaniem
(konieczne specjalne kładki) oraz zaśmiecaniem.

W przypadku trzęsawisk i mszarów graniczących ze zbiornikiem wodnym w tych

ostatnich zakazane powinno być nawożenie i wapnowanie w celu np. założenia czy
intensyfikacji hodowli ryb.

2.3. Możliwości i potrzeby działań ochronnych

2.3.1. Przykłady projektów ochrony danego typu siedliska przyrodniczego

W ostatnich latach w krajach Unii Europejskiej realizowano kilkanaście projektów,

które obejmowały aktywną ochroną również torfowiska przejściowe. Większość
prowadzonych działań jednak sprowadzała się do standardowych i sprawdzonych metod ich
ochrony czyli hamowania nadmiernego odpływu wody oraz usuwania nalotów drzew i
krzewów.

Spośród kilkudziesięciu projektów na szczególną uwagę zasługuje realizowany projekt

restytucji torfowiska wysokiego w Holandii (region Drenthe, Life04 NAT/NL/000206), który
pośrednio dotyczy również torfowisk przejściowych. W sąsiedztwie miejscowości
Bargerveen, tamtejsza administracja państwowych lasów weszła w posiadanie ok. 2000 ha
terenów gdzie niemal całkowicie wyeksploatowano torf i częściowo zamieniono w grunty
orne. W roku 1966 kilkudzisięciohektarowy fragment zachowanego torfowiska objęto
ochroną rezerwatową. Od tamtej pory rozpoczęto starania restytucji torfowiska na terenach
przyległych do rezerwatu. Oprócz tradycyjnie już stosowanych metod blokady odpływu
wody, tu dla optymalizacji warunków zasiedlania i rozwoju torfowców opracowano system
regulacji warunków wodnych (sterowanie poziomem, proporcjami wód opadowych do

gruntowych) pozwalający uzyskać najlepszy efekt w maksymalnie krótkim czasie. Obecnie w
miejscu dawnych gruntów ornych widoczne są już inicjalne postaci mszarów z wełniankami i
turzycami. Docelowo, prowadzone działania mają przywrócić ekosystem torfowiska
wysokiego, ale obecnie występująca tam roślinność w pełni odpowiada roślinności
przejściowotorfowiskowej. Doświadczenia zdobyte w ramach projektów dotyczących
torfowisk wysokich mogą również służyć ochronie torfowisk przejściowych.

Fot. 51 Polder z regenerującą się roślinnością przejściowo- i wysokotorfowiskową,
Bargerveen, Holandia. Fot. R. Stańko

W latach 2001-2007 Klub Przyrodników realizował dwa projekty: „Ochrony mokradeł

w Polsce zachodniej” oraz „Kompleksowa ochrona mokradeł i mała retencja w Borach
Krajeńskich” finansowane ze środków EkoFunduszu. W ramach obu projektów wybudowano
kilkaset zastawek hamujących odpływ wody i podnoszących jej poziom oraz usunięto naloty
drzew z kilku obiektów o łącznej powierzchni kilkudziesięciu hektarów. Prace prowadzono
również w obrębie kilku torfowisk przejściowych. Uzyskane efekty należy ocenić pozytywnie
ponieważ niemal w każdym z obiektów zaledwie w okresie 1-2 lat zaobserwowano wyraźną
poprawę warunków wodnych jak też istotne zmiany w roślinności. Szybką poprawę
witalności, a także tendencje do rekolonizacji fragmentów torfowiska wykazywały torfowce.
Przykładem torfowiska gdzie oczekiwany efekt uzyskano usuwając zaledwie z jego
powierzchni nalot sosny i brzozy jest torfowisko położone na południe od miejscowości
Lemierzyce (woj. lubuskie).

Fot. 52. Regenerujące się trzęsawisko (torfowce, czermień błotna i turzyce) w rowie
melioracyjnym, w 4 lata po wybudowaniu zastawki. Kompleks torfowisk i jeziorek w
rezerwacie „Jeziorka Chośnickie”. Fot. R. Stańko

Pozytywne efekty podniesienia poziomu wody poprzez budowę zastawek i/lub

jednocześnie usuwanie drzew zaobserwować można niemal w każdym z obiektów gdzie
podjęto takie działania. Na przykład w nadleśnictwie Lipka (RDLP Piła) obserwowano
pojawienie się mszaru Sphagnum fallax i Carex rostrata na zdegradowanym torfowisku
zupełnie pozbawionym torfowców już ok. 4 lata po płytkim jego podtopieniu.

Koszty budowy prostych urządzeń piętrzących nie należą do wysokich. W zależności

od zastosowanych materiałów (głównie drewno „twardych” drzew) i solidności konstrukcji
wahają się od 500 do 1000 zł za mb.

Usuwanie nalotów drzew i krzewów, w zależności od ich wieku i zwarcia kosztuje od

1000 do 2000 zł/ha.

Spośród licznych obiektów poddanych zabiegom czynnej ochrony (aczkolwiek należy

podkreślić, że w każdym z nich ochrona siedliska 7140 wykonywana była niejako „przy
okazji”) na Pomorzu wymienić można takie obiekty jak:

1/ Rezerwaty: Kurze Grzędy, Jeziorko Turzycowe, Leśne Oczko na Pojezierzu Kaszubskim
gdzie w ciągu ostatnich 20 lat stopniowo blokowano odpływ wody na rowach
odwadniających założonych w końcu XIX lub na początku XX wieku. 20 lat temu
wybudowano sposobem gospodarczym pierwsze zastawki (drewniane wypełnione darnią, z

górnym przelewem): 7 na Kurzych Grzędach i po jednej na wypływach z jeziora
Turzycowego i Leśnego Oka. W 2005r. na Kurzych Grzędach wybudowano 52 zastawki
drewniane zastawki z górnym przelewem. Zabieg wykonano ze środków Wojewódzkiego
Konserwatora Przyrody w Gdańsku i Nadleśnictwa Kartuzy oraz z Funduszu LIFE i Fundacji
EkoFundusz. We wszystkich przypadkach torfowisko przejściowe ma charakter mszaru
torfowcowego (pła) nasuwającego się na śródleśne jezioro dystroficzne. Poszczególne jeziora
wraz z otaczającym je mszarami są elementem torfowych kompleksów przestrzennych
obejmujących również bór bagienny, brzezinę bagienną i nasadzenia świerka na ich
siedliskach.

Uzyskano:

•

wydatne i trwałe spiętrzenie poziomu wody w jeziorach (nie prowadzono pomiarów,
lecz regularne obserwacje terenowe)

•

w perspektywie 15 lat wyraźną regeneracją pła mszarnego, a dodatkowo w
rezerwacie Kurze Grzędy rozwinęła się duża populacja Carex limosa i odnotowano
nowe stanowisko Scheuchzeria palustris

•

Poprawę kondycji boru bagiennego sąsiadującego z otwartym torfowiskiem

2/ Rezerwat Piaśnickie Łąki na Pobrzeżu Kaszubskim gdzie na skutek zaniechania
pogłębiania ujścia rzeki Piaśnicy do morza uzyskano wyraźne podniesienie poziomu wody i
regenerację fitocenoz Caricetum lasiocarpae w kompleksie wilgotnych łąk. Rodzaj działań
ochronnych był zalecony w planie ochrony rezerwatu (ujście rzeki jest poza jego granicami,
lecz poziom wody w nim istotnie wpływa na warunki wodne rezerwatu) - nie poniesiono
żadnych kosztów.

3/ Rezerwat Lewice (Bagno Biała) na Pojezierzu Kaszubskim gdzie na stosunkowo
niewielkim śródleśnym torfowisku przejściowym opanowywanym przez sosnę, około 15 lat
temu częściowo zablokowano odpływ wody przez budowę drewnianej zastawki
zlokalizowanej na wypływie z torfowiska. Mimo zarośnięcia rowu odwadniającego po
założeniu zastawki nie uzyskano zahamowania ekspansji sosny w głąb torfowiska. Obecnie
przystąpiono do budowy drugiej zastawki, lepiej zlokalizowanej, w czym wykorzystano m.in.
doświadczenia z programu LIFE.

4/ Rezerwat Jeziorka Chośnickie na Pojezierzu Kaszubskim gdzie w ramach programu
ochrony torfowisk realizowanym przez Park Krajobrazowy Dolina Słupi finansowanym przez
EkoFundusz wybudowano w roku 2001 zastawki drewniane, a w roku 2007 w ramach
projektu ochrony torfowisk bałtyckich finansowanego przez Fundusz Life dokonano ich
naprawy zaobserwowano regenerację pła mszarno-czermieniowego w większości rowów oraz
niewielki przyrost powierzchni mszarów wokół jeziorek dystroficznych.

2.3.2. Zalecenia do stosowania w Polsce metod ochrony

W warunkach krajowych ochrona torfowisk przejściowych i trzęsawisk powinna być

prowadzona zarówno w sposób bierny, jak i czynny, a jej dobór zależy od stanu
dynamicznego oraz stanu zachowania konkretnego obiektu.

Bierna ochrona wystarczy w przypadku gdy:

•

konkretne torfowisko ma całkowicie naturalne warunki wodne i jego obecny
stan jest stabilny, na co istnieją dowody (naukowe lub wieloletnie
obserwacje),

•

konkretne torfowisko ma całkowicie naturalne warunki wodne lub też są one
od wielu lat stabilne, natomiast dotychczasowa roślinność zaczyna się
zmieniać w kierunku bardziej acydofilnej i oligotroficznej, ale nadal są to
fitocenozy bez lub ze znikomym udziałem gatunków krzewiastych i
drzewiastych. Taki przypadek dotyczy np. torfowisk, w których na skutek
naturalnej sukcesji mchy brunatne są zastępowane przez mchy torfowce,

•

w przeszłości zaistniały umiarkowane zaburzenia warunków siedliskowych
(wodnych, troficznych), ale ustąpiły i obecny skład fitocenoz torfotwórczych
oraz stabilność lub zwiększanie się ich areału wskazują na wytworzenie się
wtórnego stanu równowagi ekologicznej lub zachodzacą ciągle regenerację
torfowiska,

•

torfowisko rozwinęło się w wyniku sztucznego obniżenia poziomu wody np.
przez jej odprowadzenie z dawnego jeziora i nie było użytkowane lub też
tylko ekstensywnie koszone, a po zaniechaniu użytkowania roślinność w
dalszym ciągu zachowała cechy typowe dla torfowiska przejściowego i nie
obserwuje się tendencji do jej ustępowania lub innych przekształceń

•

torfowisko nie było osuszane, ale był pozyskiwany z niego torf i po
zaniechaniu eksploatacji w potorfiach regeneruje się roślinność torfowiskowa
(przy czym nie wszystkie stadia sukcesyjne w potorfiach muszą odpowiadać
cechom torfowiska przejściowego,

•

na torfowisku zachodzą naturalne fluktuacyjne zmiany warunków wodnych w
skali wieloletniej (podobne do zmian poziomu wody w jeziorach), które
powstrzymują niepożądane trendy sukcesyjne, np. wkraczanie drzew, i
podtrzymują w ten sposób ogólne cechy torfowiska otwartego, chociaż
zróżnicowanie i rozmieszczenie występujących na nim zbiorowisk roślinnych
może też podlegać fluktuacjom.

Bierna ochrona w wymienionych sytuacjach może być jednak skuteczna tylko pod

generalnym warunkiem, że na obszarze, w obrębie którego występuje siedlisko, ogólne
warunki hydrologiczne są stabilne, w szczególności nie obniża się poziom wód gruntowych, a
dodatkowo do torfowiska nie przedostają się duże ładunki biogenów i nie ulega ono
eutrofizacji.

Ochrona czynna torfowisk przejściowych i trzęsawisk możliwa jest poprzez:

1/ korektę warunków wodnych (podnoszenie poziomu wody w torfowisku za pomocą
zastawek lub zasypywania rowów odwadniających)
2/ okresowe koszenie fitocenoz opanowywanych przez krzewy i drzewa
3/ w krajobrazie rolniczym pozostawienie nieużytkowanego rolniczo pasa gruntu, który
będzie izolował torfowisko od użyźniających spływów z otoczenia i zabezpieczał je przed
eutrofizacją oraz zanieczyszczeniami chemicznymi środków stosowanych w rolnictwie
4/ usuwanie drzewostanu i równoczesne piętrzenie wody

2.3.3.

Potencjalne metody ochrony, wymagające przetestowania

Specyfika torfowisk przejściowych nie pozwala na zastosowanie szerokiego wachlarz

metod ich ochrony, a stosowane dotychczas, w przypadku obiektów o w miarę dobrej
kondycji, są zupełnie wystarczające. Metody wymagające sprawdzenia w naszych warunkach
powinny dotyczyć głównie możliwości odtwarzania torfowisk przejściowych - szczególnie w
kontekście szacowanego ich ubytku na poziomie ok. 70% w ciągu kilkudziesięciu ostatnich
lat. Biorąc pod uwagę liczbę potencjalnych obiektów (silnie przesuszone torfowiska
porośnięte np. trzęślicą modrą, kopalnie torfu, potorfia w obrębie torfowisk wysokich i
przejściowych) potrzeby wydają się być ogromne. Dlatego w możliwie najkrótszym czasie

należałoby sprawdzić co najmniej kilka potencjalnych metod restytucji torfowisk
przejściowych, w tym np. rekultywacji terenów po przemysłowej eksploatacji torfu (kopalni).
Z reguły są to bardzo duże powierzchnie od kilkudziesięciu do kilkuset hektarów
zagospodarowywane po eksploatacji jako zbiorniki lub zalesiane. W naszej opinii
rekultywacja takich terenów w kierunku torfowiska przejściowego lub wysokiego powinna
być obligatoryjnym warunkiem udzielenia wszelkich pozwoleń i koncesji. Pozwoliłoby to już
na etapie trwania eksploatacji pozostawiać fragmenty złoża o np. różnej głębokości
wydobycia, tworzące naturalne groble tak aby w przyszłości można było tworzyć poldery o
zróżnicowanych warunkach hydroekologicznych z możliwością ich regulacji. W obrębie
poszczególnych polderów należałoby rozpatrzyć możliwość transplantacji fragmentów
mszarów na uwodniony torf lub bezpośrednio na płytkie lustro wody a w przypadku
fragmentów głębszych zakotwiczania ich na powierzchni. Z uwagi na ograniczony rozwój pła
mszarnego ze względu na falowanie już na etapie eksploatacji powinno planować się
odpowiedniej wielkości poldery z odpowiednią osłoną przed wiatrem. Działania takie w
różnej kombinacji należałoby objąć dokładnymi obserwacjami tak aby po kilku latach
wskazać najskuteczniejsze sposoby restytucji torfowisk przejściowych.

Opisane możliwości działań mogą być oczywiście rozszerzone na inne, mniejsze

obiekty - potorfia czy specjalnie do tego celu odtwarzane oczka wodne (dla zobrazowania
czytelnikowi skali możliwości chcemy zwrócić uwagę, że np. w Lasach Państwowych
każdego roku powstaje kilkaset zbiorników retencyjnych i przeciwpożarowych w miejscu
dawnych, zdegradowanych torfowisk przejściowych! Przynajmniej kilkadziesiąt z nich to
odpowiednie miejsce dla odtworzenia torfowiska).

2.3.4. Oszacowanie zakresu działań ochronnych potrzebnego do zachowania polskich
zasobów

W świetle wyników badań nad stanem zachowania torfowisk w Polsce z natury niewielka

powierzchnia torfowisk przejściowych i trzęsawisk została drastycznie zmniejszona i proces
ten nadal postępuje. Wg raportu z wyników monitoringu siedliska można szacować, że w
ciągu ostatnich 50 lat nastąpił około 70% ubytek jego areału, a ogólna ocena stanu
zachowania jest zła. Wobec prognozowanych zmian klimatycznych, niekorzystnych dla
torfowisk, a także kontynuacji melioracji odwadniających i powszechnego spadku poziomu
wód gruntowych należałoby przyjąć, że wszystkie utrzymujące się jeszcze miejsca
występowania siedliska 7140 powinny być objęte ochroną.

Zahamowanie procesu degradacji polskich torfowisk przejściowych wymaga w

pierwszej kolejności ich pełnej inwentaryzacji, oceny stanu oraz wskazania priorytetowych,
nawet doraźnych (z pominięciem szczegółowych badań), działań powstrzymujących ich
zanikanie.

Bezwzględnie, dla każdego obiektu reprezentującego siedlisko 7140, położonego w

obszarze chronionym lub poza nim należy pilnie sporządzić plan ochrony oparty na
rzetelnych i szczegółowych badaniach terenowych oraz określić zadania mające na celu, w
pierwszej kolejności eliminację zagrożeń, dalej - poprawę stanu.

W granicach parków narodowych, krajobrazowych, rezerwatach i obszarach Natura

2000 a także części obiektów położonych poza obszarami poddanymi ochronie należy
prowadzić monitoring siedliska pozwalający na bieżąco oceniać jego stan.

W wybranych obiektach należy prowadzić monitoring szczegółowy (zasady opisano w

rozdz. 3.1) pozwalający określić kierunek oraz tempo zachodzących zmian w siedlisku na
obszarze całego kraju.

Po roku 2013 kontynuować realizację programów rolnośrodowiskowych,

doprecyzowując szczegółowe wymogi oraz rozszerzając je w możliwie najkrótszym czasie na
inne podmioty „nie prowadzące” działalności rolniczej.

W ramach kontynuacji programów rolnośrodowiskowych dokonać ich modyfikacji w

celu różnicowania płatności w zależności od uzyskiwanego efektu (np. możliwości uzyskania
specjalnej premii w sytuacji poprawy stanu zachowania siedliska objętego programem).

W ramach przyszłych inwentaryzacji należy również wskazać wszystkie

zdegradowane, ale potencjalnie nadające się do restytucji torfowiska przejściowe.

Pilnie stworzyć wspólną, krajową bazę projektów ochronny przyrody (tu szczególnie

zapotrzebowanie na zasoby nadające się do wykorzystania dla restytucji, odtwarzania,
metaplantacji itp.) i inwestycji ze wskazaniem jakie siedliska gatunki będą niszczone lub
planowane do przeniesienia itp.).

2.4. Możliwości i potrzeby odtwarzania siedliska w miejscach, gdzie zostało
zniszczone

Odtwarzanie siedliska po jego zniszczeniu jest możliwe tylko w niepełnym zakresie i

w zasadzie zależy od 2 podstawowych czynników. Pierwszy z nich to stopień zniszczenia,
drugi - możliwość ingerencji w stosunki wodne na poziomie samego torfowiska jak też jego
zlewni powierzchniowej. Rozpatrując sytuację kiedy torfowisko uległo zniszczeniu na skutek
okresowo działających, niekorzystnych warunków - możliwych do eliminacji (rów
melioracyjny, sztuczne zalesienie, ekspansja drzew wywołana zaburzoną gospodarką wodną
na skutek np. prowadzonej gospodarki leśnej lub rolnej) szanse na odtworzenie torfowiska są
obiecujące. Z reguły działania takie sprowadzać się do szablonowych rozwiązań powszechnie
już stosowanych w różnych projektach. Będą to przede wszystkim zabiegi hamujące lub/i
podnoszące poziom wody (różnego rodzaju budowle piętrzące opisano w rozdziale 2.3.2),
ograniczające ewapotranspirację (usuwanie drzew i krzewów z powierzchni torfowiska, ale
też w jego sąsiedztwie). W sytuacjach kiedy istnieje możliwość regulowania poziomu wody,
prędkości jej przepływu a optymalnie relacji pomiędzy wodami opadowymi a gruntowymi
odtwarzanie torfowisk przejściowych jest możliwe. Nawet jeżeli wcześniej obszar uległ
istotnym przemianom np. eksploatacja złoża i/lub przekształcenie na cele rolnicze. Niestety w
sytuacji kiedy w żaden sposób nie możemy ingerować w stosunki wodne (mocno obniżony
poziom wód gruntowych, bezleśna zlewnia powierzchniowa itp.) odtwarzanie torfowisk
przejściowych nie będzie możliwe. Warunki jakie muszą być spełnione dla możliwości
odtworzenia torfowiska przejściowego to:

•

zachowanie warstwy torfu przejściowego

•

zapewnienie wysokiego i stabilnego poziomu wody o takich cechach, jakie
występowały przed zniszczeniem (w tym określony stopień ruchliwości, trofii i
odczynu)

•

zachowane w miejscu zniszczenia (torfie) lub występowanie w otoczeniu
zniszczonego siedliska źródła diaspor (nasion, owoców i części wegetatywnych),
z których może odtwarzać się roślinność (w przypadku braku należy rozpatrzyć
możliwość przeniesienia z torfowiska położonego w najbliższym sąsiedztwie)

Odtworzenie siedliska całkowicie zniszczonego np. przez usunięcie podłoża

torfowego, osuszenie torfowiska i trwałe osiedlenie się zbiorowiska leśnego z gatunkami
drzew głęboko penetrujących podłoże torfowe, w dającej się przewidzieć perspektywie
czasowej należy uznać za mało prawdopodobne lub niemożliwe.

Znanych jest wiele przypadków gdzie w szybki i łatwy sposób zainicjowano proces

regeneracji torfowiska przejściowego. Szczególnie szybko proces ten postępuje w
przypadkach kiedy w zniszczonych obiektach zachowały się nawet niewielki płaty pierwotnie
występującej roślinności przejściowtorfowiskowej np. w sąsiedztwie lustra wody
zachowanych jeziorek dystroficznych.

Zanim podjęte zostaną działania zmierzające do odtworzenia torfowiska należy

zwrócić również uwagę na aspekt walorów roślinności, fauny czy procesów jakie wystąpiły
po zniknięciu torfowiska. W każdym wypadku niezbędny jest bilans potencjalnych zysków i
strat ekologicznych. Niekiedy, taka ocena będzie wręcz niemożliwa bowiem trudno
zbilansować utratę „ładnej” brzeziny bagiennej czy boru bagiennego na rzecz potencjalnie
restytuowanego torfowiska przejściowego czy np. zalanie wyrobiska z wykształconymi
cennymi fitocenozami przygiełki białej, rosiczki pośredniej itp. Poza tym torfowiska
przejściowe występują bardzo często w kompleksach z innymi siedliskami - borami
bagiennymi, torfowiskami wysokimi, jeziorkami dystroficznymi. Ich ochrona a także
możliwości czy potrzeby odtwarzania muszą zawsze być traktowane nierozłącznie.

Działania zmierzające do odtwarzania torfowisk przejściowych, wszędzie gdzie

pozwalają na to proste metody (zastawki, usuwanie nalotów drzew), powinno być
podejmowane natychmiast, szczególnie w granicach obszarów chronionych. Szczególnie też
należy zwrócić uwagę na obszary poddane już eksploatacji torfu. Projekt rekultywacji tych
obszarów powinien obligatoryjnie być ukierunkowany na odtwarzanie torfowiska i zawierać
konkretne wskazania oraz metody osiągnięcia tego celu.

W Polsce od kilku lat realizuje się projekty ochrony i restytucji mokradeł. Do

transplantacji roślin wykorzystuje się np. zasoby znajdujące się w dobrze zachowanych
torfowiskach, niekiedy objętych ochroną prawną (patrz projekt transplantacji torfowców w
rez. Czarne Bagno - Herbichowa, Pawlaczyk, Stańko 2007). W tej sytuacji
niewykorzystywanie zasobów pochodzących z miejsc przeznaczonych do zniszczenia jest
zwykłym marnotrawstwem! Zdejmowana warstwa powierzchniowa z roślinnością (w
przypadku uruchamiania przemysłowej eksploatacji czy każdego innego przedsięwzięcia) to
doskonały materiał na transplantację w potorfiu, wcześniej eksploatowanej kopalni torfu czy
wykopanym zbiorniku wodnym będącym w przeszłości torfowiskiem przejściowym lub
wysokim. Znajdujący się w złożu torf, to najlepszy materiał do likwidacji zbędnych rowów na
torfowisku, które chcemy ratować przed odwodnieniem, znacznie korzystniejszy niż
zastawki! Wydaje się, że koordynacja takich działań jest w praktyce nie możliwa, ale
zważywszy, że zarówno projekty ochrony siedlisk, jak też inwestycje planuje się w skali co
najmniej 2-4 lat zgranie wszystkich niezbędnych elementów przy odrobinie chęci jest realne.

Fot. 53. Zapewnienie odpowiednich warunków hydrologicznych niekiedy wystarczy dla
samoistnej regeneracji roślinności przejściowotorfowiskowej (zamknięta część kopalni torfu).
Fot. R. Stańko

Fot. 54. Pływające wyspy - pło mszarne w obrębie samoistnie regenerującego się torfowiska
po eksploatacji wskazują na olbrzymie możliwości odtwarzania zdegradowanych torfowisk
przejściowych. Jezioro Leniwe k. Bytowa. Fot. R. Stańko

Fot. 55. Torfowisko przejściowe w centralnej części pasa drogowego (już po wycince lasu)
planowanej drogi S3 k. Gorzowa Wlkp. Występujące tu gatunki (również torf) powinny być
„wykorzystane” dla czynnej ochrony lub odtwarzania siedliska w innym miejscu. Fot. R.
Stańko

2.5. Aspekty wymagające szczególnej uwagi przy ocenach oddziaływania działań i
inwestycji na dany typ siedliska przyrodniczego

Na etapie oceny oddziaływania na środowisko bezwzględnie konieczna jest ocena czy

działania (inwestycja) prowadzi lub potencjalnie może prowadzić do:

•

okresowego lub trwałego obniżenia poziomu wody gruntowej lub lustra wody
powierzchniowej (o ile, ewentualnie jakie mogą być amplitudy wahań)

•

zaburzenia krążenia wód podziemnych w obszarze zasilania danego torfowiska

•

uruchomienia przepływu wody w przypadku obiektów do tej pory
bezodpływowych

•

zatrzymania przepływu wody i jej stagnacji

•

możliwości eutrofizacji, zmiany kwasowości, zanieczyszczenia związkami
toksycznymi wody zasilającej torfowisko.

2.6. Możliwości minimalizowania oddziaływań inwestycji na siedlisko

W przypadku inwestycji mogących ingerować w stosunki wodne (ilościowe i

jakościowe) np.:
- ujęcia wód podziemnych (szczególnie płytkie studnie o głębokości 15-30 m), w
zależności od budowy geologicznej terenu, lokalizować możliwie najdalej od obiektów,
optymalnie poza zlewnią powierzchniową i podziemną,
- wszelkiego rodzaju budowle liniowe ingerujące w kierunek i tempo przepływu wód
podziemnych pierwszej i drugiej warstwy wodonośnej takie jak: nasypy kolejowe,
drogowe w bezpośrednim sąsiedztwie torfowiska, szczególnie w przypadku torfowisk

położonych w wąskich i długich dolinkach, ciągu zagłębień terenowych - zastępować
wiaduktami czy estakadami,
- skoncentrowanego i intensywnego nawożenie gnojowicą z dużych ferm, wyznaczać
dodatkowe strefy ochronne, w których obowiązywałby zakaz wywozu gnojowicy,
dodatkowo tworzyć strefy buforowe,
- odbudowy, modernizacji systemów melioracyjnych obszarów położonych w
bezpośrednim sąsiedztwie - należy zapewnić im również funkcje nawadniającą, a
przynajmniej zastosować rozwiązania umożliwiające hamowanie nadmiernego odpływu
wody,
- w przypadku remontów obiektów budowlanych (przepusty, mosty, wiadukty itp.)
znajdujących się w obszarze torfowisk przejściowych lub pozostających w kompleksie z
innymi torfowiskami wykluczyć możliwość gwałtownego i drastycznego spadku poziomu
wody nawet w krótkim okresie czasu.

2.7. Możliwości kompensacji utraty lub pogorszenia stanu zasobów siedliska

Kompensacja jest obligatoryjnym działaniem, zgodnie z którym w każdej sytuacji

gdzie następuje utrata siedliska w sieci Natura 2000 z koniecznych przyczyn nadrzędnego
interesu publicznego, nie mającą rozwiązań alternatywnych. Zgodnie z prawem, sytuacje
takie mogą występować wyjątkowo, a ich celem jest przywracać ogólną spójności sieci
Natura 2000. Warto też zaznaczyć, że kompensacje muszą być wykonane przed
powstaniem strat. W przypadku utraty siedliska 7140 „pełna” kompensacja (ilościowa)
jest raczej niemożliwa bez równoczesnego naruszenia zasobów przyrodniczych w innych
typach ekosystemów naturalnych z następujących względów:

•

biocenozy właściwe dla tych siedlisk poza nimi nie występują (co najwyżej
pojedyncze gatunki roślin rosną też na innych typach torfowisk, np. w
dolinkach na torfowiskach wysokich, ale te na obszarze Polski bez wyjątku
mają naruszone biotopy i przekształconą roślinność (chociaż w
zróżnicowanym stopniu), a ponadto ich ogólna powierzchnia jest bardzo mała

•

proces torfotwórczy, które jest jedną ze specyficznych cech siedliska, zachodzi
tylko na torfowisku żywym (pełni funkcjonującym) i nie jest możliwe jego
uruchomienie w innym ekosystemie w krótkiej skali czasowej,

•

zapoczątkowanie tworzenia się torfowiska przejściowego czy trzęsawiska w
nowym miejscu jest teoretycznie możliwe, ale praktycznie wymaga np.
całkowitemu lub częściowego zniszczenia zbiornika wodnego poprzez
odprowadzenia z niego wody i równoczesnego zagwarantowania zabagnienia
przy określonych jakościowych parametrach wody powodującej to
zabagnienie.

Zatem jedyną możliwością kompensacji jest działanie prowadzące do poprawy jakości

istniejących zasobów w zamian za częściową ich utratę. Działania takie powinny być
prowadzone na obszarze co najmniej kilka razy większym od utraconego zapewniając
jednocześnie odpowiednie warunki egzystencji gatunkom i fitocenozom w ilości i jakości nie
mniejszej niż utracone w związku z prowadzoną inwestycją. Niemniej jednak trzeba
pamiętać, że planowanie wszelkich inwestycji powinno uwzględniać przede wszystkim
ochronę istniejących zasobów, gdyż kompensacja w pełnym tego pojęcia znaczeniu nie jest
możliwa.

W przypadku pogorszenia stanu zasobów siedliska działania kompensacyjne powinny

prowadzić do jego poprawy, a potencjalne metody opisano w rozdz. 2.4.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że działania opisane w rozdz. 2.4. dotyczące np.

sytuacji transplantacji fragmentów mszarów w dawnych kopalniach torfu, potorfiach,
zbiornikach utworzonych na zdegradowanych torfowiskach należy traktować jako
odtwarzanie istniejących zasobów i w zasadzie należy traktować jako kompensację
jakościową, a nie ilościową.

3. Zasady monitoringu stanu ochrony siedliska przyrodniczego

3.1. Wskazania do monitoringu lokalnego oceniającego skuteczność ochrony

Od roku 2006 w Polsce prowadzony jest monitoring wybranych siedlisk i gatunków z

załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Koordynatorem przedsięwzięcia jest Instytut Ochrony
Przyrody PAN. Na potrzeby monitoringu, w oparciu o format raportów krajowych jakie
muszą przedstawiać poszczególne kraje Unii Europejskiej opracowano szczegółową
instrukcję oraz formularze oceny stanu ochrony siedlisk i gatunków. Ocena stanu ochrony
dokonywana jest w oparciu o cząstkowe oceny kilku parametrów, dla których w trakcie
prowadzenia monitoringu opracowano konkretne wskaźniki (w miarę możliwości mierzalne).
Do tej pory siedlisko 7140 nie było objęte monitoringiem dlatego poniżej przedstawiamy
propozycję parametrów i wskaźników, na podstawie których należałoby dokonywać oceny
stanu ochrony (skuteczności) w standardzie bardzo zbliżonym do stosowanego w latach
2006-2008.

Monitoring, na potrzeby zarządzających obszarami Natura 2000 jak też siedliskami

pozostającymi poza nimi, powinien obejmować dwa poziomy. Pierwszy, powinien dotyczyć
stanowisk (wyraźnie dających się rozgraniczyć torfowisk o jednakowych lub bardzo
zbliżonych warunkach hydroekologicznych), drugi - obszarów.

Granice stanowiska objętego oceną bezwzględnie powinny zostać naniesione na mapę

topograficzną w skali co najmniej 1:5000 uzyskaną chociażby z powiększenia standardowej
mapy topograficznej w skali 1:10000. Optymalnym rozwiązaniem będzie naniesienie granic
stanowiska na ortofotomapę w miarę możliwości w skali zbliżonej do 1:5000. Ocenę siedliska
należy wykonywać nie rzadziej niż raz na 2 lata. Istotnym elementem oceny będzie również
wykonanie co najmniej 2-3 fotografii stanowiska.

W obrębie stanowiska powinno się prowadzić regularne obserwacje wahań poziomu

wody gruntowej (w piezometrach) w odstępach nie dłuższych niż jeden miesiąc. Optymalnym
rozwiązaniem jest zainstalowanie automatycznych rejestratorów poziomu wody mierzących
poziom oraz temperaturę w dowolnych przedziałach czasowych. Najtańsze z nich dysponują
możliwością wykonania 24 tys. pomiarów, a ich trwałość (żywotność baterii) wynosi ok. 10
lat. Obserwacje poziomu wody należy prowadzić zawsze w tym samym punkcie, najlepiej w
miarę możliwości w centralnej części stanowiska.

Karta oceny stanu siedliska na potrzeby monitoringu lokalnego (poziom - stanowisko)

Karta obserwacji siedliska przyrodniczego 7140 na stanowisku

Kod i nazwa siedliska
przyrodniczego
Nazwa obszaru
Nazwa stanowiska
Obszary chronione, na
których znajduje się
stanowisko
Obserwator
Data obserwacji
Data wypełnienia

Zbiorowiska roślinne
Współrzędne
geograficzne
Wysokość n.p.m.
Opis siedliska na
stanowisku

Stan ochrony siedliska przyrodniczego na stanowisku

Parametr

Opis stanu siedliska na stanowisku

Ocena

Powierzchnia siedliska na
stanowisku
Stabilna (równowaga dynamiczna
lub wzrost) ORAZ
brak znaczących zmian w strukturze
przestrzennej siedliska na
stanowisku

FV - powierzchnia stabilna lub jej wzrost, brak
znaczących zmian w strukturze przestrzennej
siedliska na stanowisku
U1 - powierzchnia siedliska zmniejsza się lub
obserwuje się znaczące zmiany w jego
strukturze przestrzennej, zmiany obserwuje
się na powierzchni mniejszej niż 1%
U2 - obserwuje się duże zmniejszanie
powierzchni tj. utrata 1% siedliska w ciągu
roku lub duże zmiany w strukturze
przestrzennej
XX - nieznana

1. Obligatoryjnie podać informacje na temat zmian
powierzchni siedliska (zmniejsza się, wzrasta lub
pozostaje w równowadze).
2. Optymalnie - należy oszacować tempo zmian
(najlepszą metodą oceny tempa zmian/równowagi
jest porównanie zajmowanej powierzchni przez
siedlisko na podstawie zdjęć lotniczych
wykonanych w odstępie kilkunastu lub
kilkudziesięciu lat
3. Wskazać przyczynę zmiany powierzchni, np.
ekspansja lasu, eksploatacja lub w przypadku
wzrostu powierzchni - np. obumieranie roślinności
leśnej.
4. W ramach opisu należy podać szacunkową
powierzchnię całkowitą siedliska oraz
powierzchnię poddaną ocenie. W miarę
możliwości, optymalnie podać historyczną
powierzchnię siedliska.
5. W opisie podać informację na podstawie jakich
danych oszacowano zmiany powierzchni
torfowiska oraz ich tempo.

FV-U1-U2-XX

Specyficzna
struktura i
funkcje
(łącznie z
typowymi
gatunkami)

Gatunki
charakterystyczne

1. Za gatunki charakterystyczne dla siedliska i
jednocześnie stosunkowo łatwo rozpoznawalne
uznaje się:

torfowce: Sphagnum fallax, Sphagnum
cuspidatum, Sphagnum angustifolium,
Sphagnum riparium

mchy brunatne: Drepanocladus fluitans,
Calliergon sarmentosum

rośliny naczyniowe: Carex limosa, Carex
lasiocarpa, Carex rostrata, Carex diandra,
Scheuzeria palustris, Juncus filiformis,
Rhynchospora alba, Eriphorum
angustifolium, Calla palustris, Comarum
palustre, Drosera intermedia, Drosera
anglica

2. W ocenie uwzględnia się wyłącznie gatunki
obecnie występujące na torfowisku, a jeżeli
wskazuje się gatunki z danych literaturowych to
należy to wyraźnie zaznaczyć!

3. W opisie należy wymienić jakie gatunki
charakterystyczne mszaków stwierdzono na
torfowisku w trakcie oceny z podaniem informacji
które dominują, ewentualnie jaki procent
powierzchni poszczególne gatunki zajmują

Pokrycie i struktura
gatunkowa mszaków

Dokonać oceny na podstawie udziału w warstwie
mszystej mchów brunatnych i tofowców

Obce gatunki
inwazyjne

Dokonać oceny na podstawie występowania
gatunków obcych geograficznie i ekologicznie dla
siedliska. Np. gatunkiem obcym geograficznie w
Polsce północno-zachodniej będzie świerk,
gatunkiem obcym ekologicznie dla siedliska
będzie trzęślica. Wymienić gatunki, ewentualnie
podać procent pokrycia każdego z nich.

Gatunki
ekspansywne roślin
zielnych

Wymienić gatunki, podać procent pokrycia

Odpowiednie
uwodnienie

Ocenie powinien podlegać poziom wody
gruntowej. Optymalnie - na podstawie odczytu z
piezometru tj. podanie na jakiej głębokości
znajduje się lustro wody w stosunku do
powierzchni torfowiska (sytuacja najbardziej
pożądana - na stałe zainstalowany automatyczny
rejestrator poziomu wody). W opisie należy
podać dodatkową informację na temat
symptomów ewentualnego przesuszenia (np.
liczne występowanie wrzosu, porostów itp.)

Struktura powierzchni
torfowiska

Należy ocenić na podstawie obecności
fragmentów z otwartym lustrem wody, potorfi - w
tym stopnia ich zarośnięcia

Pozyskanie torfu

Ocenie powinna podlegać skala pozyskania torfu
oraz przedział czasowy a także występowanie
bądź brak zjawiska

Melioracje
odwadniające

Ocenie powinna podlegać istniejąca infrastruktura
melioracyjna oraz jej wpływ na warunki wodne
torfowiska. W opisie należy podać informację na
temat występowania rowów melioracyjnych tj. ich
głębokości, poziomie wody w rowach a także czy

FV-U1-U2

Zagrożenia

FV - brak realnych zagrożeń w chwili obecnej i
w przyszłości
U1 - realne zagrożenie wystąpienia
niesprzyjających warunków na torfowisku np.
podtopienie przez bobry, realizacja inwestycji
o trudno przewidywalnych oddziaływaniach na
torfowisko
U2 - zagrożenie związane z planowaną
inwestycją w bezpośrednim sąsiedztwie
torfowiska lub w jego obrębie itp.

Ocenie powinny podlegać konkretne, istniejące oraz
potencjalne lokalne zagrożenia (mogą to być np. planowane
melioracje, inwestycje ale też podtopienie przez bobry,
dopływu wód powierzchniowych na skutek zwiększonego
przepływu cieków - sytuacja teoretycznie możliwa w przypadku
lokalizacji dużych oczyszczalni ścieków odprowadzających
wodę do małych cieków)

FV-U1-U2

Perspektywy ochrony

FV - stanowisko uzyskało oceny parametrów
„Powierzchnia siedliska na stanowisku” i
„Specyficzna struktura i funkcje” - FV i
parametru „Zagrożenia” - co najmniej U1
U1 - stanowisko uzyskało co najmniej 2 oceny
U1 spośród parametrów „Powierzchnia
siedliska na stanowisku”, „Specyficzna
struktura i funkcje” oraz „Zagrożenia” (przy
czym trzecia ocena nie może być na U2) ale
istnieją potencjalne możliwości poprawy stanu
siedliska np. poprzez hamowanie odpływu
wody, usuwaniu drzew i krzewów z
powierzchni torfowiska, przywrócenie
koszenia, itp.
U2 - przynajmniej jeden z parametrów
„Powierzchnia siedliska na stanowisku”,
„Specyficzna struktura i funkcje” i „Zagrożenia”
- U2, brak realnych możliwości poprawy stanu
siedliska.

Ocenie powinny podlegać realne możliwości zachowania
właściwego stanu ewentualnie poprawy stanu niewłaściwego
lub złego. W opisie należy zawrzeć informację na temat
potencjalnych zabiegów ochronnych zachowujących lub
poprawiających stan siedliska, ewentualnie podjętych lub
planowanych działaniach

FV-U1-U2

Ocena globalna

FV - 3 spośród 4 parametrów jednostkowe zostały ocenione jako FV, parametr - „zagrożenia” - oceniony na co
najmniej U1
U1 - parametry „powierzchnia siedliska ....” oraz „specyficzna funkcja ...” ocenione na FV, pozostałe co najmniej
na U1
U2 - jeden lub więcej parametrów ocenione na U2

FV-U1-U2

Działalność człowieka

Kod
**

Nazwa
działalności

Intensywność

Wpływ

Opis

A/B/C

+/0/-

A/B/C

+/0/-

Zarządzanie terenem
Wykonywane działania ochronne i
ocena ich skuteczności
Propozycje wprowadzenia działań
ochronnych

Inne informacje

Zagrożenia
Inne wartości przyrodnicze
Inne uwagi

Kryteria oceny wskaźników i parametrów:

1* - ocena dot. gatunków charakterystycznych:
FV - występują co najmniej 2 gatunki torfowców i 4 gatunki roślin naczyniowych spośród
wymienionych gatunków charakterystycznych

U1 - występują co najmniej 2 gatunki torfowców i 2 gatunki roślin naczyniowych spośród
wymienionych gatunków charakterystycznych
U2 - występuje 1 gatunek torfowca i 1 gatunek rośliny naczyniowej spośród wymienionych gatunków
charakterystycznych

2* - ocena dotycząca pokrycia i struktury gatunkowej mszaków
FV - całkowite pokrycie torfowców z grupy charakterystycznych (lub/i gatunków charakterystycznych
fitosocjologicznie) - ponad 50%,
U1 - całkowite pokrycie torfowców z grupy charakterystycznych (lub/i gatunków charakterystycznych
fitosocjologicznie) w przedziale - 20-50%,
U2 - całkowite pokrycie torfowców z grupy charakterystycznych (lub/i gatunków
charakterystycznych fitosocjologicznie) - poniżej 20%,

3* - ocena występowania obcych gatunków inwazyjnych
FV - brak gatunków inwazyjnych,
U1 - gatunki inwazyjne zajmują do 5% powierzchni,
U2 - gatunki inwazyjne zajmują powyżej 5% powierzchni.

4* - ocena występowania obcych gatunków ekspansywnych roślin zielnych
FV - brak obcych gatunków ekspansywnych,
U1 - obce gatunki ekspansywne zajmują do 5% powierzchni,
U2 - obce gatunki ekspansywne zajmują powyżej 5% powierzchni.

5* - ocena odpowiedniego uwodnienie
FV - poziom wody mierzony w piezometrze - równo lub poniżej 10 cm w stosunku do powierzchni
torfowiska - warstwy torfowców (w praktyce, w trakcie chodzenia po torfowisku woda zawsze
widoczna przynajmniej do wysokości podeszwy)
U1 - poziom wody mierzony w piezometrze - 10-30 cm poniżej powierzchni torfowiska
U2 - poziom wody mierzony w piezometrze - więcej niż 30 cm poniżej powierzchni torfowiska

6* - ocena struktury powierzchni torfowiska
FV - powierzchnia torfowiska raczej płaska, zajęta przez mszar, brak wyraźnych wyniesień, dołów po
eksploatacji torfu, grobli itp., okrajek jeżeli występuje to tylko w niewielkim stopniu zarośnięty przez
drzewa i krzewy, silnie uwodniony
U1 - powierzchnia torfowiska dość urozmaicona, liczne kępy, zagłębienia, w przypadku
występowania potorfi przynajmniej 80% ich powierzchni porośnięta mszarem, okrajek zajmuje
10-30% powierzchni torfowiska, tworzy gęste i trudne do przebycia zarośla, bywa okresowo suchy,
U2 - w obrębie mocno zróżnicowanego mszaru liczne fragmentu przesuszone, kępy, wyniesienia i/lub
wyraźne potorfia w których mszary zajmują poniżej 80%, okrajek jeżeli występuje to silnie
przesuszony porośnięty gęstymi zaroślami, zajmuje powyżej 30% torfowiska.

7* - pozyskanie torfu
FV - brak pozyskania torfu obecnie, jeżeli w przeszłości (powyżej 30 lat) to na niewielką skalę (do 5%
torfowiska), słabo zauważalne w terenie ślady pozyskiwania w przeszłości
U1 - torf pozyskiwany w przeszłości na znacznie większą skalę (powyżej 5% powierzchni
torfowiska), wyraźnie widoczne ślady pozyskiwania, obecnie brak pozyskiwania lub pozyskiwanie
sporadyczne i na bardzo małą skalę
U2 - pozyskiwanie torfu na dużą skalę przez miejscową ludność lub pozyskanie przemysłowe

8* - melioracje odwadniające
FV - brak sieci rowów i kanałów melioracyjnych oraz innych elementów infrastruktury melioracyjnej
odwadniających torfowisko bądź infrastruktura melioracyjna w wystarczającym stopniu
„zneutralizowana” na skutek podjętych działań ochronnych (zasypywanie rowów, budowa zastawek
itp.)

U1 - sieć rowów melioracyjnych oraz innych elementów infrastruktury w niewielkim stopniu
oddziałuje na warunki wodne torfowiska z uwagi na brak konserwacji, częściowe uszkodzenie oraz
naturalne zarastanie rowów bądź też podejmowane działania ochronne np. budowę zastawek,
zasypywanie rowów itp.
U2 - istniejąca infrastruktura melioracyjna wyraźnie pogarsza warunki wodne torfowiska

9* - pokrycie drzew i krzewów
FV - pokrycie drzew i krzewów poniżej 10%,
U1 - pokrycie drzew i krzewów - 10-30%,
U2 - pokrycie drzew (sosna, brzoza) - 30-50% (powyżej 50% należy traktować jako bór bagienny lub
brzezinę bagienną), lub pokrycie drzew i krzewów (olsza, wierzby) powyżej 50%

A - silny wpływ
B - średni wpływ
C - niewielki wpływ
+ - pozytywny, dodatni wpływ działalności
0 - wpływ neutralny, nieodczuwalny na terenie obszaru
- - wpływ negatywny, oddziaływanie niekorzystne na terenie obszaru
** - kod i nazwa działalności - patrz - Zasady prowadzenia monitoringu siedlisk
przyrodniczych

Drugi poziom prowadzonego monitoringu powinien obejmować konkretny obszar

(obszar Natura 2000, Park Narodowy, Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo) o wyraźnie
wyznaczonych granicach. Oceny stanu siedliska w obszarze najlepiej dokonywać jest na
podstawie kilku stanowisk (3-5). W przypadku gdy w obszarze siedlisko ma jedno stanowisko
jego ocena będzie również oceną dla obszaru.

Ocena stanu siedliska w obszarze powinna być dokonywana równolegle z oceną na

stanowiskach.

Karta oceny stanu siedliska na potrzeby monitoringu lokalnego (poziom - obszar)

Karta obserwacji siedliska przyrodniczego dla obszaru

Kod i nazwa siedliska
przyrodniczego
Nazwa obszaru
Obszary chronione, na
których odnotowano
siedlisko w tym obszarze
Powiązane stanowiska
Obserwator
Daty obserwacji
Data wypełnienia
Zbiorowiska roślinne

Współrzędne
geograficzne
Wysokość n.p.m.
Opis siedliska w obszarze

Stan ochrony siedliska przyrodniczego w obszarze

Parametr

Opis stanu siedliska w obszarze

Synteza informacji ze stanowisk położonych na danym

obszarze oraz inne informacje

(np. z publikacji, innych badań)

Ocena

stanu siedliska na

całym obszarze

Powierzchnia siedliska w obszarze

(

FV - powierzchnia stabilna lub jej wzrost,

brak znaczących zmian w strukturze
przestrzennej siedliska na stanowisku
U1 - powierzchnia siedliska zmniejsza się lub
obserwuje się znaczące zmiany w jego
strukturze przestrzennej, zmiany obserwuje
się na powierzchni mniejszej niż 1%
U2 - obserwuje się duże zmniejszanie
powierzchni tj. utrata 1% siedliska w ciągu
roku lub duże zmiany w strukturze
przestrzennej)

1. Szacunkowa powierzchnia całkowita siedliska na obszarze
oraz powierzchnia poddana ocenie (suma powierzchni
siedliska na badanych stanowiskach).
2. Informacja na temat zmian powierzchni siedliska (zmniejsza
się, pozostaje w równowadze lub wzrasta).
3. Optymalnie - należy oszacować tempo zmian (najlepszą
metodą oceny tempa zmian/równowagi jest porównanie
zajmowanej powierzchni przez siedlisko na podstawie zdjęć
lotniczych wykonanych w odstępie kilkunastu lub
kilkudziesięciu lat i/lub badań stratygrafii).
4. Przyczyny zmiany powierzchni
5. informacja na podstawie jakich danych oszacowano zmiany
powierzchni siedliska oraz ich tempo w obszarze

FV-U1-U2- XX

Specyficzna
struktura i
funkcje
(łącznie z
typowymi
gatunkami)

FV - struktura i
funkcje
zachowane, brak
znaczących oznak
pogorszenia
U1 - funkcje i
struktura siedliska
są niekorzystne,
ale na powierzchni
mniejszej niż 25%
U2 - struktura i
funkcje siedliska
nie są zachowane
na powierzchni
ponad 25%

Charakterystyczna
kombinacja
florystyczna

(FV – typowa, właściwa
dla siedliska
przyrodniczego (z
uwzględnieniem
specyfiki regionalnej)
U1 – zubożona w
stosunku do typowej dla
siedliska w regionie;
U2 – kadłubowa)

Wymienić występujące na stanowiskach gatunki
charakterystyczne (patrz karta oceny dla stanowiska) i
dominujące (nazwa polska i łacińska), tworzące typową dla
tego regionu kombinację florystyczną siedliska przyrodniczego

W ocenie uwzględnia się wyłącznie gatunki obecnie

występujące na badanych stanowiskach, a jeżeli wskazuje
się gatunki z danych literaturowych to należy to wyraźnie
zaznaczyć!

Pokrycie i struktura
gatunkowa
mszaków
Obce gatunki
inwazyjne
Gatunki
ekspansywne
roślin zielnych
Odpowiednie
uwodnienie
Struktura
powierzchni
torfowiska
Pozyskanie torfu
Melioracje
odwadniające
Obecność
krzewów i drzew

FV-U1-U2

Zagrożenia

(FV - brak realnych zagrożeń w chwili obecnej
i w przyszłości
U1 - realne zagrożenie wystąpienia
niesprzyjających warunków na torfowisku np.
podtopienie przez bobry, realizacja inwestycji
o trudno przewidywalnych oddziaływaniach na
torfowisko
U2 - zagrożenie związane z planowaną
inwestycją w bezpośrednim sąsiedztwie
torfowiska lub w jego obrębie itp.)

FV-U1-U2

Perspektywy ochrony

FV-U1-U2

Ocena globalna

(

FV - 3 spośród 4 parametrów jednostkowe zostały ocenione jako FV, parametr - „zagrożenia” - oceniony na co

najmniej U1
U1 - parametry „powierzchnia siedliska ....” oraz „specyficzna funkcja ...” ocenione na FV, pozostałe co najmniej
na U1
U2 - jeden lub więcej parametrów ocenione na U2

FV-U1-U2

Powierzchnia siedliska o różnym stanie zachowania (w % całkowitej powierzchni siedliska
w obszarze)

FV
U1
U2

Działalność człowieka

Kod

Nazwa
działalności

Intensywność

Wpływ

Opis

Zarządzanie terenem
Istniejące plany i programy
ochrony/zarządzania/zagospodaro
wania
Wykonywane działania ochronne i
ocena ich skuteczności
Propozycje wprowadzenia działań
ochronnych

Inne informacje

Zagrożenia
Inne wartości przyrodnicze
Inne uwagi

Dla uzyskania pełnych i możliwie rzetelnych danych dotyczących kierunku i tempa

zmian jakim podlega siedlisko należy w co najmniej kilkudziesięciu obszarach prowadzony
monitoring podstawowy nieznacznie uszczegółowić. W ramach prowadzonego monitoringu
krajowego, koordynowanego przez IOP PAN zaproponowano ocenę stanu na podstawie tzw.
monitoringu szczegółowego. W praktyce, ocenie podlega jeden parametr - „

Specyficzna

struktura i funkcja”,

z identycznymi wskaźnikami przyjętymi dla monitoringu podstawowego.

Natomiast kartę oceny poszerzono o dane uzyskane z obligatoryjnie wykonywanych zdjęć
fitosocjologicznych, w trzech punktach na 200 m transekcie o szerokości 10 m. Punkty
zlokalizowane są na początku, w środku i na końcu transektu.

Przyjęte rozwiązania uważamy za właściwe i w pełni przydatne do prowadzenia

monitoringu stanu siedliska na szczeblu lokalnym.

Koszty sporządzenia samej oceny stanu siedliska to wydatek rzędu kilkuset zł

(korzystanie z usług eksperta). W przypadku zakupu urządzenia automatycznie rejestrującego
poziom wody należy liczyć się z wydatkiem ok. 4500 zł. warto jednak pamiętać że koszt ten
rozkłada się na okres 10 lat, a uzyskane dane mogą mieć kluczowe znaczenie dla ochrony
siedliska.

3.2. Wskazania do oceny stanu ochrony polskich zasobów siedliska

Monitoring stanu siedliska wykonywany na poziomie obszarów powinien być

podstawą do oceny stanu ochrony polskich zasobów siedliska.

Od zarządzających obszarami oczekuje się raportu zawierającego następujące dane

zgodnie ze wzorem zaproponowanym przez IOP PAN (źródło: Zasady prowadzenia
monitoringu siedlisk przyrodniczych):

Kod siedliska

Kodowanie siedlisk zgodnie z załącznikiem 1 Dyrektywy

Siedliskowej (nie należy stosować podziału na podtypy)

Obszar

Nazwa i kod obszaru Natura 2000

Mapa

Mapa cyfrowa w formacie GIS wraz z odnośnymi danymi

Źródła informacji

Jeśli dane zostały zebrane na podstawie prac opublikowanych,

podać cytację lub odnośnik do strony internetowej

Obszar zajmowany

przez siedlisko

Powierzchnia zajmowana przez siedlisko na terenie obszaru km

Mapa rozmieszczenia

Mapa rozmieszczenia (występuje/nie występuje) na terenie

obszaru, w formacie GIS - wektorowa lub rastrowa

Powierzchnia

W km

Data

Rok (lub lata) określenia powierzchni zajmowanej przez siedlisko

Zastosowana metoda

3 = pełna inwentaryzacja, 2 = teledetekcja (zdjęcia satelitarne,

zdjęcia lotnicze), 1 = opinia ekspercka

Jakość danych

3 = dobra, 2 = umiarkowana, 1 = niska

Trend

p = stabilny, + = wzrost (w %) , - = ubytek

(w %) Określić wielkość zmiany w km

jeśli to możliwe

Okres odniesienia

Okres, dla którego określano trend (np. 1981-1991)

Przyczyny wykazanych
zmian

Główne przyczyny zmian powierzchni: 0 = nieznane; 1 ~ lepszy

stan wiedzy/bardziej szczegółowe dane; 2 = zmiany klimatyczne; 3 =

bezpośredni wpływ człowieka (odtworzenie, pogorszenie,

zniszczenie); 4 = pośredni wpływ człowieka; 5 = procesy naturalne;

Główne oddziaływania

Lista najważniejszych oddziaływań na siedlisko stwierdzonych

aktualnie tub w przeszłości. Należy stosować kodowanie

oddziaływań zgodne z Załącznikiem E do Standardowego

Formularza Danych, poziom 2 lub 3 (np. 160 Gospodarka leśna

ogólnie)

Zagrożenia

Lista czynników, które w dłuższej perspektywie czasowej mogą

stanowić zagrożenie dla siedliska (przyszłe, przewidywalne

oddziaływania). Należy stosować kodowanie zagrożeń zgodne z

Załącznikiem E do Standardowego Formularza Danych, poziom 2

Informacje dodatkowe

Gatunki typowe

Podać listę typowych gatunków, którą się posłużono, i opisać

metodę oceny ich stanu ochrony.

Inne istotne informacje

Podsumowanie

(ocena stanu ochrony na terenie obszary na koniec okresu raportowania)

Areał w obszarze

Stan; właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Specyficzna struktura i

funkcja (z

uwzględnieniem

typowych gatunków)

Stan; właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Perspektywy zachowania

w przyszłości

Stan; właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Ocena ogólna stanu
ochrony

Stan: właściwy (FV) / niezadowalający (U1) / zły (U2)

Ocenę stanu siedliska w poszczególnych obszarach powinna bezwzględnie poprzedzić

krajowa inwentaryzacja przyrodnicza dostarczająca rzetelnych informacji na temat jego
aktualnych zasobów i rozmieszczenia.

W roku 2007 Lasy Państwowe prowadziły inwentaryzację siedlisk i wybranych

gatunków na zarządzanych przez siebie obszarach. Poza obszarami zarządzanymi przez ALP
inwentaryzację prowadziły. Biura Urządzania Lasu. Okres w jakim prowadzono

inwentaryzację, stosunkowo niewielkie zasoby ludzkie w porównaniu ze skalą
przedsięwzięcia oraz w wielu przypadkach brak konsultacji ze specjalistami, jakość
uzyskanych danych wydaje się być nie w pełni zadowalająca. Dlatego w możliwie
najkrótszym czasie należy:

- uzupełnić inwentaryzację siedliska na terenie ALP,
- zinwentaryzować szczegółowo siedlisko poza obszarem Lasów Państwowych,
- prowadzić monitoring i sporządzać raporty stanu siedliska dla wszystkich

istniejących obszarów Natura 2000, parków narodowych, parków krajobrazowych i
rezerwatów przyrody.

- wskazać konkretne obiekty znajdujące się poza obszarami Natura 2000, parkami

narodowymi, krajobrazowymi i rezerwatami obejmujące ok. 20% pozostających tam zasobów
siedliska dla których prowadzony będzie monitoring podstawowy i szczegółowy, wraz z
instytucją odpowiedzialną za jego prowadzenie i przedstawianie raportów.

4. Luki w wiedzy

Obecnie dysponujemy ogólną wiedzą na temat funkcjonowania torfowisk

przejściowych tj. warunków siedliskowych w jakich się rozwijają, zachodzących w ich
obrębie procesów czy kierunku naturalnej sukcesji.

Niestety, nasza wiedza na temat występujących na torfowiskach przejściowych i

trzęsawiskach gatunków, zarówno roślin jak też zwierząt wydaje się być znikoma. O
biologii wielu z nich nie wiemy nic lub prawie nic. Niestety, większości z nich nie
jesteśmy nawet w stanie zidentyfikować! Dla przykładu wśród ok. 20 gatunków
torfowców związanych z torfowiskami przejściowymi zaledwie kilka z nich rozróżnia
kilkanaście osób w skali całego kraju! Problemem ten wynika zarówno z braku
odpowiednich kluczy, atlasów ale też z ciągle nieokreślonego statusu, rangi części
taksonów.

Niestety, pomimo wielu mających doraźny charakter akcji inwentaryzacyjnych,

wciąż nie udało nam się określić rzeczywistych zasobów siedliska, nie wspominając o ich
stanie.

Od wielu lat zauważamy istotne i postępujące zmiany w środowisku, niestety nie

potrafimy określić zakresu i stopnia ich oddziaływania na torfowiska przejściowe.

Literatura (cytowana i polecana)

Brzeg A., Kuświk H., Melosik I., Urbański P. 1995. Flora i roślinność projektowanego rezerwatu

przyrody „Toporzyk” w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser, B, 44:
51-76.

Brzeg A., Kuświk H., Melosik I., Urbański P. 1996. Flora i roślinność projektowanego

rezerwatu przyrody „Zielone Bagna” w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj.
Pol. Zach., ser. Botanika, 45: 121-145.

Dembek W., Pawlaczyk P., Sienkiewicz J., Dzierża P. 2004. Obszary wodno-błotne w Polsce.

Wyd. IMUZ.

Denisiuk Z., Korzeniak J. 1999. Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku

Narodowego. Mon. Bieszcz. 5:1-162

Dierssen K. 1982. Die wichtigsten Pflanzengesellschaften der Moore in NW-Europas. Conservatoire

et Jardin botaniques, Geneve. ss. 382.

Dierssen K. 1978. Some aspects of the classification of oligotrophic and mesotrophic mire

communities in Europe. Colloques phytosociol. VII, Sols tourbeux, Lille: 399–423.

Dierssen K. 1996. Vegetation Nordeuropas. Verlag Eugen Ulmer. Stuttgart. ss. 838.
Fabiszewski J. 1985. Szata roślinna. W: A. Jahn (red.) Karkonosze polskie. Zakł. Narod. im.

Ossolińskich, Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. s. 191-246.

Fijałkowski D. 1959. Szata roślinna jezior Łęczyńsko-Włodawskich i przylegających do nich

torfowisk. Ann. UMCS, B, 14: 131-206.

Gos K., Herbichowa M. 1991. Szata roślinna wybranych torfowisk mszarnych północno-zachodniej

części Pojezierza Kaszubskiego. Zesz. Nauk. UG. Biologia 9: 27-72.

Herbich J. 1982. Zróżnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny

Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot., 63. ss. 162.

Herbich J. 1994. Przestrzenno-dynamiczne zróżnicowanie roślinności dolin w krajobrazie

młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76: 1-175.

Herbichowa M. 2004. 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska. W: Herbich J. (red.) 2004.

Wody słodkie i torfowiska. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 –
Podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska. Warszawa.

Herbich J., Herbichowa M., Siemion D. 1994. Stan zachowania flory i zbiorowisk roślinnych

Torfowisk Karwęczyńskich (Mechowisk Sulęczyńskich) oraz zasady i program ich ochrony. Dla
Woj. Konserwatora Przyrody w Gdańsku. Mscr.

Herbichowa M. 1998. Torfowiska kotłowe i stanowisko Carex chordorrhiza w Żurominie. W: J.

Herbich, M. Herbichowa (red.) Szata roślinna Pomorza – zróżnicowanie, dynamika, zagrożenia,
ochrona. Przewodnik Sesji Terenowych 51. Zjazdu PTB. Gdańsk: 199-212.

Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w

Poznaniu. Poznań.

Inwentaryzacja przyrodnicza gmin przygranicznych (zachodnia Polska) w latach 1991-1995.

Materiały niepublikowane Klubu Przyrodników. Świebodzin.

Inwentaryzacja przyrodnicza w Lasach Państwowych.
IOP PAN 2005. Pilotażowy plan ochrony obszaru Natura 2000 Torfowiska Orawsko-

Nowotarskie. Msc Kraków.

IOP PAN 2006, 2007. Projekty raportów dla Komiski Europejskiej z wyników monitoringu i

nadzoru stanu zachowania typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i
zwierząt, wymienionych w załacznikach Dyrektywy Siedliskowej. mscr.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1983. Zbiorowiska roślinne związku Caricion lasiocarpae V.d.

Bergh. ap. Lebr. 49. torfowisk mszarnych na Pojezierzu Bytowskim. Zesz. Nauk. AR w
Szczecinie, 104: 65-80.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1981. Kotłowe torfowiska mszarne na Pojezierzu Bytowskim. Zesz.

Nauk. AR we Wrocławiu. 134: 13-37.

Jasnowska J., Friedrich S., Markowski S., Kowalski W. 1996. Kompleksowy projekt

ochrony przyrody na Pobrzeżu Pomorskim w województwie koszalińskim. Zesz. Nauk AR w
Szczecinie 174, Rolnictwo, ser. Przyrodn. 64: 145-164.
Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szcz. Tow.

Nauk., Wydz. Nauk Przyr. Roln. 10,1.

Jasnowski M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk.

Phytocoenosis 1/3: 193-209.

Jasnowski M. 1974. Program ochrony torfowisk w Polsce. Ministerstwo Rolnictwa,

Departament Gospodarki Wodnej i Melioracji, Warszawa, mscr.

Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Soc. Sc. Stetinensis, 10.

ss. 340.

Jasnowski M. 1972. Rozmiary i kierunki przekształceń szaty roślinnej torfowisk. Phytocoenosis. 1.3:

193-208.

Jasnowski M. 1975. Torfowiska i tereny bagienne w Polsce. W: N.J. Kac. Bagna kuli ziemskiej. PWN,

Warszawa: 356-390.

Jasnowski M. Jasnowska J., Markowski S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i przejściowe w

pasie nadbałtyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124.Jasnowski M., Jasnowska J.,
Friedrich S. 1986. Roślinność rzeczna, torfowiskowa i źródliskowa projektowanego
Drawieńskiego Parku Narodowego. w: L. Agapow, M. Jasnowski (red.) Przyroda
projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego, Gorz. Tow. Nauk., Gorzów:
69-94.

Jasnowski M., Jasnowska J., Markowski S. 1968. Ginące torfowiska wysokie i

przejściowe w pasie nadbałtyckim Polski. Ochr. Przyr. 33: 69-124.
Jermaczek A. (red.) 2004-2006. Inwentaryzacja i waloryzacja mokradeł nadleśnictw:

Płytnica, Potrzebowice, Tuczno, Wronki (RDLP Piła). mscr. Klub Przyrodników.
Świebodzin.

Łachacz A. 1996. Obszar cenne przyrodniczo na Pojezierzu Mazurskim i ich ochrona. Zesz.

Probl. Post. Nauk Roln. 431: 79-99.

Matuła J., Wojtuń W., Tomaszewska K., Żołnierz L. 1997. Torfowiska polskiej części

Karkonoszy i Gór Izerskich. Ann. Silesiae 27: 123–140.

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd.

Nauk. PWN. ss. 537.

Melosik I. Rozmieszczenie rodzaju Sphagnum na podstawie zweryfikowanych danych

zielnikowych w Polsce. Dane niepublikowane (w przygotowaniu).

Myczkowski S. (red.). 1974. Rodzime drzewa Tatr. St. Ośr. Dok. Fizjogr. 3:1-196.

Pałczyński A. 1975. Bagna Jaćwieskie. Pradolina Biebrzy. Roczn. Nauk. Rol., ser. D, Monografie,

145. PWN. ss. 232 + Tab. .

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 1995. Zbiorowiska roślinne. W: Mirek Z., Głowaciński Z.,

Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red.) Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry
i Podtatrze 3. TPN, Zakopane-KrakówPolakowski B. 1968. Stan i potrzeby sieci
rezerwatów roślinnych w województwie olsztyńskim. Zeszyty Naukowe Wyższej
Szkoły Rolniczej w Olsztynie, 24.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 1996. Zbiorowiska roślinne. W: Z. Mirek, Głowaciński Z., Klimek K.,

Piękoś-Mirkowa H. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrz. Park Narodowy,
Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków: 237-274.

Potocka J. 1996. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. I.

Torfowiska i ich charakterystyka florystyczna. Acta Univ. Wratisl. 1886, Prace Bot.
LXX: 141–179.

Potocka J. 1997. Flora i zbiorowiska roślinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. II.

Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Univ. Wratisl. 1886, Prace Bot. LXX: 141–179.

Potocka J. 1999 . Współczesna szata roślinna Wielkiego Torfowiska Batorowskiego. Szczeliniec 3:

49–99.

Potocka J. 2000. Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania

rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich. Przyr. Sudetów Zach. 3: 35–44.

Stańko R, Chłopek K., Gawroński A., Owsianny P.M., Gąbka M., Ruta R. 2002-2005.

Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza ekosystemów mokradłowych nadleśnictw:
Lipka, Okonek, Krucz, Durowo, Jastrowie, Złotów, Zdrojowa Góra (Rdlp Piła). mscr.
Klub Przyrodników. Świebodzin.

Stańko R. Utracka-Minko B., Gawroński A., Kraszewska A. 2004.Inwentaryzacja i

waloryzacja przyrodnicza ekosystemów mokradłowych gminy Bytów. (mscr.). Klub
Przyrodników. Świebodzin.

Stańko R., Utracka-Minko B., Głuchowska B., Miller M., Litwin I. (mscr.) 2001. Waloryzacja

przyrodnicza oraz wstępna analiza warunków hydroekologicznych ekosystemów
bagiennych Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi” i jego otuliny. Klub Przyrodników.
Świebodzin-Słupsk.

Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce 2005. Ministerstwo Ochrony

Środowiska, Departament Ochrony Przyrody, mscr.

Wołejko L. 2004. Inwentaryzacja i waloryzacja mokradeł powiatu słubickiego i

krośnieńskiego. (mscr.). Klub Przyrodników. Świebodzin

Tołpa S. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Roczn. Nauk Roln. 52, 5–73.
Tołpa S. 1985. Torfowiska. W: A. Jahn (red.), Karkonosze polskie. Zakł. Narod. im.

Ossolińskich Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź. s. 291–318.

Wojterska M., Stachnowicz W., Melosik I. 2001. Flora i roślinność torfowiska nad jeziorem

Rzecińskim koło Wronek. w: Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza
Południowopomorskiego. Przew. do sesji teren. 52. Zjazdu PTB : 211-219.

Spis treści

Wstęp

1. Charakterystyka typu siedliska przyrodniczego

1.1. Definicja typu siedliska

1.2. Cechy diagnostyczne i problemy interpretacyjne

1.3. Struktura i jej zmienność

1.3.1. Typowe gatunki

1.3.2. Typowa struktura

1.3.3. Typowe zbiorowiska roślinne

1.3.4. Struktura postaci nietypowych, zniekształconych i przejściowych

1.3.5. Cenne przyrodniczo, użytkowo i poznawczo gatunki roślin i zwierząt

powiązane z siedliskiem

1.4. Funkcjonowanie

1.4.1. Ekologia ekosystemu

1.4.1.1. Ekologia ekosystemu znajdującego się we właściwym stanie ochrony 24
1.4.1.2. Ekologia ekosystemu w warunkach degeneracji i regeneracji

1.4.2. Funkcje ekosystemu w krajobrazie

1.4.3. Znaczenie ekosystemów dla podtrzymywania różnorodności biologicznej

1.4.4. Tradycyjne sposoby użytkowania i ich wpływ na siedlisko

1.5. Występowanie, rozmieszczenie i stan zagrożenia w Europie

1.6. Występowanie, rozmieszczenie i stan ochrony w Polsce

1.6.1. Oszacowanie polskich zasobów

1.6.2. Zasięg i rozmieszczenie

1.6. 3. Stan ochrony polskich zasobów i jego zróżnicowanie

1.6.3.1. Trendy ilościowe (zasobów siedliska) i ich przyczyny

1.6.3.2. Stan zachowania struktury i funkcji siedliska przyrodniczego

i jego trendy

1.6.3.3. Narażenie na negatywne zmiany. Perspektywy na przyszłość

1.6.3.4. Syntetyczna ocena stanu ochrony polskich zasobów

2. Praktyczne wytyczne do zarządzania i ochrony typu siedliska przyrodniczego

2.1. Formułowanie celów ochrony

2.1.1. Kryteria „właściwego stanu ochrony”

2.1.2. Wskazówki do formułowania lokalnych celów ochrony

2.2. Możliwości użytkowania gospodarczego

2.2.1. Formy użytkowania służące zachowaniu siedliska i możliwości

ich wspierania

2.2.2. Formy użytkowania które mogą być dopuszczone bez szkody dla

siedliska i ich ograniczenia

2.3. Możliwości i potrzeby działań ochronnych

2.3.1. Przykłady projektów ochrony danego typu siedliska przyrodniczego 49
2.3.2. Zalecenia do stosowania w Polsce metod ochrony

2.3.3. Potencjalne metody ochrony, wymagające przetestowania

2.3.4. Oszacowanie zakresu działań ochronnych potrzebnego do zachowania

polskich zasobów

2.4. Możliwości i potrzeby odtwarzania siedliska w miejscach, gdzie

zostało zniszczone

2.5. Aspekty wymagające szczególnej uwagi przy ocenach oddziaływania

działań i inwestycji na dany typ siedliska przyrodniczego

2.6. Możliwości minimalizowania oddziaływań inwestycji na siedlisko

2.7. Możliwości kompensacji utraty lub pogorszenia stanu zasobów siedliska

3. Zasady monitoringu stanu ochrony siedliska przyrodniczego

3.1. Wskazania do monitoringu lokalnego oceniającego skuteczność ochrony

3.2. Wskazania do oceny stanu ochrony polskich zasobów siedliska

4. Luki w wiedzy

Literatura

Spis treści

Document Outline

Fizjonomia siedliska i jego usytuowanie w terenie
- Kluczowe 3 ekologiczne cechy diagnostyczne
- W sposób syntetyczny wskazuje je roślinność, w tym przede wszystkim współwystępowanie gatunków torfowisk minerotroficznych i ombrotroficznych. Pierwsze nich otrzymują sole mineralne i związki odżywcze z wody kontaktującej się z podłożem mineralnym. Są to w przewadze gatunki mające umiarkowane wymagania co do ilości związków odżywczych i równocześnie tolerujące silne zakwaszenie. W części są to też gatunki o względnie szerokiej amplitudzie ekologicznej, występujące również w innych typach ekosystemów, np. Carex rostrata, która buduje zbiorowisko szuwarowe wokół mezotroficznych jezior, Eriophorum angustifolium, Comarum palustre, Menyanthes trifoliata, Carex nigra, Carex echinata, Carex canescen, Calamagrostis stricta, które rosną także na kwaśnych, stosunkowo ubogich w biogeny torfowiskach niskich. Gatunki torfowisk ombrotroficznych, zasilanych tylko przez jałowe wody opadowe, są zdolne do życia na podłożu skrajnie ubogim w biogeny i równocześnie silnie kwaśnym. Typowe oligotroficzne składniki flory torfowisk wysokich na torfowiskach przejściowych są tylko częściowo reprezentowane. Należą do nich np. Oxycoccus palustris, Drosera rotundifolia, Sphagnum magellanicum, S. rubellum ( fot. 24, 25), przy czym oba gatunki torfowców obficiej rosną tylko na mszarach, których powierzchnia znajduje się stale powyżej lustra wody w torfowisku. Ogólna liczba i ilościowy udział gatunków wysokotorfowiskowych na torfowiskach przejściowych są wyraźnie wyższe w zbiorowiskach mszarnych niż w zbiorowiskach mechowiskowych.
Brzeg A., Kuświk H., Melosik I., Urbański P. 1995. Flora i roślinność projektowanego rezerwatu przyrody „Toporzyk” w Drawskim Parku Krajobrazowym. Bad. Fizj. Pol. Zach., ser, B, 44: 51-76.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
7140 Torfowisak przejsciowe i trzesawiska
PRACA PRZEJŚCIOWA PORADNIK, 1TEMAT PRACY PRZEJŚCIOWEJ, TEMAT PRACY PRZEJŚCIOWEJ
bhp ochrona itp, Przejscie%20autorskich%20praw%20majatkowych
ochrona torfowisk, studia I i II stopnia, ochrona środowiska
Poradnik Ochrona przed porazeni Nieznany
01 32 Poradnik Ochrona przed narażeniam elektromagn
Poradnik Ochrony rąk stosowane podczas pracy z nożycami ręcznymi
Cyfrowe slady mowia Poradnik ochrony prywatnosci s
Poradnik ochrony siedlisk i gatunkow Plywak szerokobrzezek
Poradnik ochrony siedlisk i gatunkow bezkregowce
poradnik ochrona zdjec i opisow produktow
Gleba Torfowa, Ochrona środowiska, gleboznawstwo

więcej podobnych podstron

Poradnik ochrony torfowiska przejsciowe i trzesawiska

Document Outline