Renata Nowakowska

Kształtowanie Środowiska

I rok drugiego stopnia

OCHRONA TORFOWISK WYSOKICH W SIECI NATURA 2000

Torfowiska wysokie, są to skrajnie ubogie w związki pokarmowe i skrajnie kwaśne środowiska związane z wodami opadowymi. Uzależnienie od opadów ogranicza możliwość ich występowania tylko do obszarów o przewadze, bądź względnej równowadze opadów i parowania. Przez Polskę przebiega południowa granica zasięgu torfowisk wysokich. Ich występowanie ograniczone jest do pasa Polski północnej. W rozproszeniu spotyka się je w górach, na wschodzie kraju i bardzo rzadko w systemach pradolin wielkich rzek Polski środkowej.

Zbiorowiska roślinne torfowisk wysokich budowane są przez bardzo nieliczną, ekologicznie bardzo wyspecjalizowaną grupę roślin, głównie torfowce, krzewinki, zielne byliny o trawiastym pokroju, sporadycznie gatunki krzewiaste i drzewiaste. Torfowiska wysokie cechuje makro- i mikromorfologiczne zróżnicowanie powierzchni złoża torfu i odpowiadające temu jakościowe i przestrzenne zróżnicowanie siedlisk i roślinności. Fitocenozy należą do różnych klas zbiorowisk. Najbardziej torfotwórczy charakter mają specyficzne dla torfowisk wysokich zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea, porastające mikrosiedliska określane jako kępki. Narastanie złoża torfowego kończy się, gdy bilans wodny torfowiska (dopływ i odpływ) zostanie zrównoważony.

Geograficzne położenie i rzeźba terenu Polski powodują, że między poszczególnymi regionami w kraju istnieją wyraźne różnice klimatyczne, w efekcie czego na torfowiskach wysokich, oprócz gatunków wspólnych, rosną także gatunki typowe dla atlantyckiej, borealnej lub kontynentalnej części Europy. Powoduje to florystyczno-geograficzne zróżnicowanie krajowych zbiorowisk mszarnych, które jest podstawą poniższego, regionalnego podziału na podtypy:

• 7110-1 Niżowe torfowiska wysokie

• 7110-2 Sudeckie torfowiska wysokie

• 7110-3 Karpackie torfowiska wysokie

Torfowiska wysokie należą do siedlisk wymagających ochrony w obszarach Natura 2000 w Polsce. Projekt sieci Natura 2000 w Polsce opracowała w czerwcu 2003 r. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska i Instytut Ochrony Przyrody. Celem programu Natura 2000 jest zachowanie tylko wybranych siedlisk przyrodniczych i siedlisk wybranych gatunków zwierząt i roślin.

Najliczniejsze w Polsce są niżowe torfowiska wysokie. Występują głównie na Pomorzu, Pojezierzu Mazurskim i Suwalskim, mniejsze skupienia są na Wysoczyźnie Białostockiej i Pojezierzu Łęczyńsko - Włodawskim, prawdopodobne stanowiska w Borach Dolnośląskich. Poza tymi regionami występują pojedyncze i rozproszone stanowiska.

Jednym z chronionych obszarów są torfowiska bałtyckie, które należą one do niżowych torfowisk wysokich. Przekraczają one nawet 100 ha lecz są stosunkowo nieliczne. Torfowiska tego typu występują tylko w przymorskiej strefie, gdzie osiągają południową granicę swego występowania, wyznaczoną przez warunki klimatyczne. Aby skutecznie ochronić zasoby wysokich torfowisk bałtyckich w Polsce, potrzebne są:

• sprawne i silne mechanizmy odpierania presji na eksploatację nowych torfowisk

• źródło sfinansowania potrzebnych zadań ochrony czynnej; przede wszystkim blokowania antropogenicznych odpływów z torfowisk

• monitoring skuteczności ochrony.

Natura 2000 dostarcza wszystkich potrzebnych mechanizmów. W szczególności, ze względu na priorytetowy charakter siedlisk przyrodniczych 7110 i 91D0, stwarza ona możliwość sfinansowania potrzebnych zadań ochronnych ze środków Unii Europejskiej.

Lista proponowanych obszarów Natura 2000, przesłana przez Polskę do Komisji Europejskiej w 2004 r. obejmowała znaczną część torfowisk bałtyckich w województwach: zachodniopomorskim i pomorskim. Na obszarach proponowanych do projektu Natura 2000 znalazło się 17 obiektów: Świdne Bagno, Mrzeżyno, Roby, Dźwirzyno, Słowińskie Błota, Janiewickie Bagno, Bagno Kusowo, Brzezińskie Bagno, Wielkie Błoto k. Wierzchowa, Malechowskie Błota, Zaleskie Bagna, Kluki, Ciemińskie Bagna, Krakulice (część), Jeziorka Chośnickie, Kurze Grzędy i Staniszewskie Błoto. Natomiast w województwie warmińsko-mazurskim tylko 2 torfowiska (Braniewo i Mechacz Wielki) zostały przyjęte do sieci. Podobna była sytuacja w województwie podlaskim, gdzie do sieci Natura 2000 zgłoszone zostało torfowisko Czerwone Bagno, wraz z całym Biebrzańskim Parkiem Narodowym.

Poprawę ujęcia torfowisk bałtyckich w sieci Natura 2000 przyniosło poszerzenie listy proponowanych obszarów. Do sieci weszły: Olszanka - Wilcze Uroczysko - Święta, Warnie Bagno, Łazy, Karsibórz Świdwiński, Bagno Ciemino, Torfowisko Pobłockie, Czarne Bagno, Łebskie Bagno, Las Górskowski, Wierzchucińskie Błota, Budwity, Bieńkowo, Gązwa, Bobrowe Bagno, Krasna Gruda, Skieblewo oraz Imszar. Rozszerzenie to oznacza, że w sieci Natura 2000 znalazły się wszystkie lepiej zachowane torfowiska bałtyckie, jakie są znane w Polsce. W dalszych etapach tworzenia sieci pozostanie co najwyżej wprowadzenie do niej torfowisk zniekształconych, ale podlegających działaniom renaturalizacyjnym (dotyczy to szczególnie torfowiska Bielawa) oraz ewentualnie nowo odnajdywanych, cennych przyrodniczo obiektów.

W Wigierskim Parku Narodowym również występują niżowe torfowiska wysokie. Występują tu zarówno torfowiska bałtyckie jak i torfowiska mszarne, które są szerzej rozpowszechnione. Torfowiska mszarne związane są z mniejszymi nieckami wytopiskowymi, zarastającymi zbiornikami dystroficznymi i innych specyficznych, pod względem hydrologicznym, konfiguracjach terenu.

Na terenie parku, torfowiska wysokie występują dość licznie. Spotykane są one przy istniejących jeziorach dystroficznych, pokrywają całkowicie zarośnięte jeziora tego typu, oraz spotykane są w kompleksach kontynentalnych borów bagiennych. Są to dobrze zachowane, choć niewielkie obszary, z aktywnymi procesami torfotwórczymi.

Torfowiska wysokie występują także w Sudetach. Największe kompleksy żywych torfowisk wysokich lub pojedyncze, duże obiekty, znajdują się w Górach Izerskich, Karkonoszach, w Górach Bystrzyckich, w Masywie Śnieżnika (jednak praktycznie wszystkie po stronie czeskiej) oraz w Jesionikach, leżących jednak w całości poza granicami Polski. Również w Górach Stołowych w przeszłości znajdowało się większe skupienie torfowisk, jednak praktycznie wszystkie zostały zdegradowane na skutek działalności człowieka i obecnie znajduje się tam jeden obiekt, który jednak powinien zostać zaliczony do siedlisk torfowiskowych podlegających regeneracji.

Fragmentem największego zespołu torfowiskowego w polskich Sudetach jest „Torfowisko pod Zieleńcem”, które zostało objęte ochroną rezerwatową. Rezerwat przyrody obejmuje obszar między garbami Kołodzieja oraz Czyżówki i składa się z dwóch części: północnej - Topielisko i południowej - Czarne Bagno. Obecnie rezerwat zajmuje powierzchnie 231,88 ha. Na terenie rezerwatu poprowadzona jest ścieżka przyrodnicza ukazująca istotne aspekty i zagadnienia życia na torfowisku.

Torfowisko pod Zieleńcem jest to miejsce gdzie występują endemiczne gatunki flory i fauny, a także znajdują się tu liczne stanowiska reliktowych i chronionych  roślin. Torfowisko pod Zieleńcem słynie z wybitnych walorów krajobrazowych.

Torfowiska polskich Karpat, w przeciwieństwie do torfowisk sudeckich, nie tworzą większych kompleksów, z wyjątkiem torfowisk podhalańskich. W poszczególnych jednostkach fizjograficznych rożna jest geneza torfowisk i ich zasilanie w wodą. Można wyróżnić zarówno torfowiska powstające droga lądowienia zbiorników wodnych (Tatry), jak i paludyfikacyjne - powstające na skutek bezpośredniego zabagniania podłoża mineralnego (Tatry, pozostałe pasma). W Tatrach torfowiska występują w przedziale wysokościowym regla górnego (1250-1600 m), i sporadycznie w reglu dolnym. W pozostałych pasmach - w reglu dolnym lub w piętrze pogórza. Jedynie torfowiska podhalańskie zajmują większe powierzchnie, w pozostałych pasmach są niewielkie (do około 30 ha). Torfowiska wysokie Tatr i Bieszczadów objęte są ochroną w parkach narodowych, torfowisko w Kotlinie Nowotarskiej chronione jest w rezerwacie „Bór na Czerwonem”.

Na uwagę zasługują torfowiska znajdujące się wzdłuż Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozciągają się one od Chyżnego poprzez Czarny Dunajec, aż do Nowego Targu. Znajduje się tu 16 torfowisk wysokich. Są to największe i najcenniejsze przyrodniczo obszary torfowisk wysokich nie tylko w południowej Polsce, ale i Europie Środkowej. Torfowiska usytuowane są na europejskim dziale wodnym Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Obejmują obszar 1100 ha. Największe z nich to Puścizna Wielka o powierzchni około 500 ha, a najmniejsze, obejmujące niespełna 6 ha, położone jest w pobliżu Ludźmierza. Duże znaczenie dla torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej ma otoczenie pasmami górskimi - Tatrami, Beskidami, w tym Gorcami, i w niedalekim sąsiedztwie - Pieninami, które wpływają m.in. na warunki klimatyczne całego rejonu oraz budują niezwykle urokliwy widok roztaczający się na te piękne pasma górskie. Takie położenie niewątpliwie dodaje Torfowiskom Orawsko-Nowotarskim atrakcyjności krajobrazowej, a one same, mimo swojej pozornej jednostajności, fascynują niedostępnością i tajemniczością. Ponadto torfowiska zamieszkuje bogata fauna bezkręgowców i kręgowców, a także można znaleźć tam rośliny, które są przystosowane do niedostatku składników odżywczych.

Wszystkie torfowiska wysokie, które nie są naruszone i w pełni funkcjonują powinny być bezwzględnie chronione, przede wszystkim przez zachowanie optymalnych dla nich warunków wodnych i troficznych. Dotyczy to również torfowisk będących własnością osób prywatnych.

Najlepszą i najskuteczniejszą ochroną torfowisk żywych jest objęcie ich ochroną obszarową jako rezerwaty przyrody lub ewentualnie użytki ekologiczne. Obiekty takie, w naturalnych warunkach środowiskowych, będą podlegały spontanicznemu rozwojowi, a także pozwoli na naturalny bieg procesów ekologicznych. Żywych obiektów bezwzględnie nie należy nawozić, odwadniać, eksploatować, zalesiać umieszczać lizawek dla zwierzyny, dokonywać wyrębu lasu na znacznych powierzchniach (przy odpowiedniej konfiguracji terenu może to spowodować szybszy odpływ wody z otoczenia torfowiska i w konsekwencji obniżenie poziomu wody w samym złożu torfowym).

Należy pamiętać, że sieć Natura 2000 jest zbiorem obszarów wyznaczonych według jednolitych kryteriów w całej Unii Europejskiej tak, by zachować na nich siedliska przyrodnicze i gatunki, które zostały uznane za „ważne dla Europy”. Każdy z obszarów może być też chroniony w inny sposób - na wielu z nich gospodarka człowieka nie musi być w ogóle ograniczana, a niekiedy nawet dla zachowania ekosystemów półnaturalnych wspiera się pewne jej formy (np. ekstensywne rolnictwo). Jednak ochrona musi być po prostu skuteczna, co jest weryfikowane w ramach obowiązkowego monitoringu.

Literatura

1. Pawlaczyk P., Jermaczek A. 2004. NATURA 2000 - narzędzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarów Natura 2000. Warszawa.

2. Siedliska NATURA 2000 w Wigierskim Parku Narodowym. Wody słodkie i torfowiska.

3. Torfowiska wysokie typu bałtyckiego w projektowanej sieci Natura 2000 w Polsce. Raport roboczy. Świebodzin, grudzień 2003.

4. Wysokie torfowiska bałtyckie w Polsce. Program ochrony. Październik 2007.

5. natura2000.gdos.gov.pl

6. przyroda.polska.pl

7. www.kp.org.pl

8. www.wigry.win.pl

9. www.wroclaw.pios.gov.pl

---