CHANUKAH

Święta Poświęcenia albo Święta Świateł

ANDRZEJ M. KOBOS

Chanukah są jedynymi świętami judaistycznymi nie wymienionymi w Biblii hebrajskiej. Jest
tak dlatego, iż wydarzenia Chanukah miały miejsce w roku 165 p.n.e, podczas gdy
najpóźniejsze zdarzenia zapisane w tej Biblii datowane są około roku 400 p.n.e. Wydarzenia
te opisane są w Pierwszej i Drugiej Księgach Machabeuszy, które jako znane tylko w wersji
po grecku z I wieku n.e. i przez to "niepewne," nie zostały włączone do kanonu Biblii
hebrajskiej, a traktowane są jako Apokryfy. Są one natomiast zwykle włączane do Biblii
chrześcijańskich.

W IV wieku p.n.e. Aleksander Wielki podbił starożytny Bliski Wschód, w tym starożytny
Izrael, rozprzestrzeniając tam na długo kulturę helleńską i greckie wpływy. Po jego śmierci
zdobyte terytoria przechodziły pod panowanie rozmaitych krajów i władców. Przy końcu II
wieku p.n.e. ziemie i lud Izraela, będące w imperium Seleucusów, dostały się pod władzę
syryjskiego władcy Antiochusa IV Epifanesa. Antiochus nakazał by wszyscy jego poddani
zostali zhellenizowani. Żydzi Izraela zostali stopniowo pozbawieni swobód religijnych i
społeczno-politycznych. Niektórzy opierali się hellenizacji, inni zadoptowali się do kultury
greckiej.

Antiochus zastąpił arcykapłana w Świętej (Drugiej) Świątyni w Jerozolimie przez swojego
marionetkowego kapłana, a w roku 168 p.n.e. zabronił wszelkich żydowskich praktyk
religijnych, włączając zakaz wyznawania Jedynego Boga, obrzezania i przestrzegania praw
dietetycznych. Święta Świątynia w Jerozolimie została sprofanowana krwią świni, a posąg
Zeusa został umieszczony na rytualnym ołtarzu. Armia syryjska pilnowała wypełniania
dekretów Antiochusa, trwanie przy monoteistycznej religii łamane było torturami i zabijaniem
Żydów.

Jednakże w zimie roku 166 p.n.e. w miasteczku Mod'in w Judei, niedaleko Jerozolimy,
miejscowy kapłan, Mattatiasz, zabił wysłannika Antiochusa, wraz z pięcioma synami uszedł
w góry i zorganizował partyzantkę przeciwko garnizonowi syryjskiemu. Po jakimś czasie,
zwycięscy Żydzi pospieszyli do Jerozolimy aby wyzwolić Świętą Świątynię od
hellenizatorów. W roku 165 p.n.e. synowie Mattatiasza i inni zdobyli Świątynię, zniszczyli
greckie bożki, rytualnie oczyścili Świątynię i przekazali ją prawowitym kapłanom
żydowskim.

Według Drugiej Księgi Machabeuszy, uroczystości poświęcania na nowo Świętej Świątyni
służbie Jedynemu Bogu trwały osiem dni - opóźnione obchody święta Sukkot (Szałasów),
uniemożliwione wcześniej przez okupację Świątyni przez Syryjczyków. Uroczystości zostały
nazwane Chanukah - hebrajskie słowo na "poświęcenie" ("dedykowanie").

W tym miejscu tradycja żydowska, w tym Talmud ( Shabbat, 21b), wnoszą interwencję
Boską. Gdy synowie Mattatiasza przygotowywali świętą, wieczną lampę, siedmioramienną
Menorę (1) do zapalenia w Świątyni, stwierdzili, że Syryjczycy zniszczyli byli wszystkie poza
jednym dzbany z rytualnie czystą oliwą. Ten jeden mały dzban zawierał oliwę tylko na jeden
dzień poświęcania. I wówczas nastąpił cud: oliwa ta płonęła przez osiem dni - tyle ile trwało
rytualne oczyszczenie nowej oliwy.

Synowie Mattatiasza zostali nazwani Machabeuszami, w hebrajskim "młoty" (od przydomka
Judy), dla ich oporu potężnym wojskom syryjskim. Machabeusze dowodzili pierwszym
zanotowanym w historii (nie tylko żydowskiej) powstaniem o wolność religijną. Zwycięstwo
w Jerozolimie nie zakończyło walki, ale wkrótce, po śmierci Antiochusa, Żydzi odzyskali
swobody religijne na ziemi Izraela. Juda, wódz Machabeuszy zginął w bitwie, ale jego bracia
zostali arcykapłanami i dali początek erze hasmoneńskiej i dynastii królów hasmoneńskich.

Dominacja syryjska ustąpiła rzymskiej, kiedy w roku 37 p.n.e. wódz Hasmoneńczyków
sprowadził Rzymian na pomoc w walkach wewnętrznych. W roku 70 n.e. konsul rzymski
Tytus podbił Judeę, zburzył Świętą Świątynię i wygnał Żydów z ziemi Izraela. Ocaleli z rzezi
Żydzi zostali wygnani w Diasporę, głównie jako niewolnicy. Wieczna Menora ze Świątyni
została zrabowana do Rzymu i była niesiona w triumfie Tytusa. Scena niesienia Menory
wyrzeźbiona jest do dzisiaj w Łuku Tytusa wzniesionym w najwyższym miejscu Via Sacra w
Rzymie.

* * *

Święta Chanukah, które rozpoczynają się 25. dnia miesiąca Kislev (w grudniu, rzadziej w

listopadzie, zależnie od żydowskiego kalendarza księżycowego), upamiętniają zwycięstwo

Machabeuszy i poświęcenie na nowo Świętej Świątyni Jedynemu Bogu. Dla

przypomnienia cudu z oliwą płonącą w Menorze przez osiem dni, zamiast jednego, święta

te (nazywane też festiwalem) obchodzone są przez osiem dni. Lampki oliwne, dzisiaj

świece, w ośmioramiennych chanukowych menorach, "Chanukiach," są zapalane przy

modlitwie dziękczynnej każdego dnia po zachodzie słońca, poczynając pierwszego od

jednej z prawa (i środkowej "szamasz" - "sługa," od której zapala się inne świece) i

dodając po jednej każdego następnego wieczoru, aż ósmego wieczoru świeci się osiem

świec (zapalanych od lewej strony), plus dziewiąta - szamasz w centrum.

Tradycyjną potrawą chanukową są placki ziemniaczane "latkes," smażone na oliwie, danie
Żydów askenazyjskich z Europy Środkowej, oraz "sufganiyot," rodzaj pączków z galaretką,
przysmak Żydów sefardyjskich. Spożywa się również, kobiety w szczególności, potrawy
mleczne - na pamiątkę Judyty (wdowy z rodu Machabeuszy), która przeszła do obozu wrogów

dla uratowania swego miasta Bethulia. Tam nie tylko sama przestrzegała praw "kaszrut"
(dietetycznych), ale zakochanego w niej syryjskiego wodza Holoferna nakarmiła słonym
serem, a spragnionego spoiła winem, po czym ścięła jego własnym mieczem, wywołując
panikę i ucieczkę wrogów.

Tradycją jest wymiana podarunków, "gelt," jako symboli miłości i przywiązania. Chanukową
grą jest kanciasty bąk, "sevivon" (albo "dreidel" w jidisz), na którego czterech ściankach
wypisane są hebrajskie litery: "nun," "gimel", "hay" i "szin", będące pierwszymi literami słów
"nes gadol hayah szam" - "wielki cud zdarzył się tam." (Obecnie w Izraelu zmieniono literę
szim na pay, od "poh" - tutaj; czyli zmieniono "tam" na "tutaj".) Legenda utrzymuje, iż Żydzi
potajemnie studiujący Torę, mieli w pogotowiu "sevivon" i w wypadku najścia przez
żołnierzy Antiochusa udawali, że w to grają.

Radosne święta Chanukah, ważne w interpretacji talmudycznej, są powszechnie obchodzone
w rodzinach żydowskich. Upamiętniają obronę monoteistycznej wiary i wolności religijnej,
triumf ducha nad przemocą, oraz symbolizują nowe światło w ciemnościach zimy.

1. Siedmioramienna Menora, na pamiątkę sześciu dni Stworzenia i jednego dnia

Szabatu, została opisana przez Odwiecznego Mojżeszowi na Górze Synaj -

Exodus: 25. Menora w Drugiej Świątyni była kopią Menory zniszczonej przez

Babilończyków w roku 586 p.n.e. w Pierwszej Świątyni.

2. "Księga Judyty" (także Apokryf) została napisana prawdopodobnie pomiędzy II a I

wiekiem p.n.e. Istnieje również tzw. "Zwój Hasmoneńczyków," w oryginale

napisany w języku aramejskim, znany od X wieku, który podaje nieco inną w

szczegółach wersję zdobycia Świętej Świątyni i pokonania Syryjczyków. Tekst ten

nie jest włączany do ksiąg modlitewnych. Był on odczytywany w Szabat

Chanukowy w społecznościach żydowskich we Włoszech, w Jemenie i w Ghardaia

na Saharze.

Copyright © 1997-1999

Zwoje