Biskupi, lennicy, żeglarze

Gdańskie studia z dziejów średniowiecza nr 9, 2003

Krzysztof Maciej Kowalski (Gdańsk)

WYPOSAŻENIE KOŚCIOŁA ZAMKU

GNIEWSKIEGO W POCZĄTKACH XV W.

Przedstawiony poniżej przyczynek do dziejów kultury religijnej śre-

dniowiecznego Gniewu został poświęcony w całości opisowi i analizie wy-
posażenia gniewskiego kościoła zamkowego.

Wyposażenie wnętrza tej krzyżackiej świątyni dwukrotnie uwzględnio-

no w tekście Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens

1

. Księga ta sta-

nowi nieocenione wręcz źródło do poznania wielu aspektów działalności
Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Także w zakresie inwentaryzacji wnętrz
sakralnych, znajdujących się w siedzibach obronnych, przynosi ona wiele
istotnych szczegółów, które znacznie wzbogacają obraz zasobności Zako-
nu. Systematycznie i precyzyjnie sporządzone zestawienia obiektów po-
zwalają na odtworzenie liczby przedmiotów wypełniających kościół (zin-
wentaryzowano, przede wszystkim w I połowie XV w., sprzęty kościelne
m.in. w Barcianach, Brodnicy, Człuchowie, Dzierzgoniu, Elblągu, Gniewie,
Golubiu, Szczytnie i Tucholi). Przyjęta w formularzu inwentaryzacyjnym
kolejność przedstawienia sprzętów i przedmiotów wskazuje na hierarchię
ich znaczenia i wartości, obowiązującą w dokumentacji archiwalnej pań-
stwa krzyżackiego na początku XV w. Lakoniczny zapis przedmiotów tylko
w pewnych przypadkach umożliwia ustalenie ich lokalizacji we wnętrzu
świątyni i w jej zakrystii, także dlatego, że zostały prawie całkowicie po-
minięte milczeniem sprzęty służące do przechowywania.

Poszczególne elementy wyposażenia gniewskiego kościoła zamkowego

uporządkowano w inwentarzach z l. 1416 i 1422 w kilku niewydzielonych

41

1

Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. v. W. Ziesemer, Danzig 1921.

grupach. Pierwsza grupa obejmowała precjoza, czyli przedmioty wyko-
nane z cennych kruszców, ogdrywające podstawowe funkcje w liturgii.
Drugą grupę stanowiły księgi liturgiczne. Do trzeciej grupy, najliczniej-
szej, należały szaty liturgiczne i ich akcesoria. Do czwartej grupy zali-
czono pozostałe obiekty wyposażenia niezbędne do oświetlenia kościoła,
ozdobienia ołtarzy, jak również małe sprzęty (cleyne gerethe), ważne
w służbie liturgicznej.

Zapisy inwentarza z 1422 r. nawiązują do kolejności przyjętej w inwen-

tarzu z 1416 r. Późniejszy inwentarz był sporządzony z całą pewnością we-
dług pierwszego, przy dokładnej jednak kontroli aktualnego w 1422 r.
stanu wyposażenia.

Pierwszy inwentarz z 1416 r., spisany za czasów komtura gniewskie-

go Pawła von Rusdorffa, zawierał informacje o 162 określonych przedmio-
tach, a ponadto o pewnej nie wyrażonej liczbie małych sprzętów, według
autora spisu nie zasługujących na dokładne podanie nazwy. Natomiast in-
wentarz z 1422 r., z czasów tutejszego komtura Michała Küchmeistera, nie
pozostawia już dzisiejszemu badaczowi takich wątpliwości, bowiem precy-
zyjnie wyróżniał 191 elementów, prawdopodobnie z autopsji rozpoznane-
go wnętrza kościelnego.

Obaj inwentaryzatorzy posługiwali się językiem o różnym stopniu do-

kładności w opisie przedmiotów. Oto jak wyglądały różnice w terminach
oznaczających elementy wyposażenia, które przedstawili autorzy tekstów
(pierwsza nazwa z 1416 r., druga z 1422 r.): buchse – buchse (Büchse, pusz-
ka), crucze – crucze (Kreuz, krzyż), sacramentum – sacramentum (Sakra-
ment, sakrament), heiligethum – heligthum (Heiligtum, relikwia), mon-
strancie – monstrancia (Monstranz, monstrancja), benichen – beynen
(Beine, tu: nogi), toffel – toffil (Tafel, tablica, relikwiarz tablicowy), heupt,
houpt – heupt (Haupt, tu: herma), kossen – kossin (cussinus, poduszka,
podstawka, pulpit na książkę), ampulle – ampolle (ampulla, ampułka), ro-
uchvas, rouchfas – rouchvas (Rauchfaß, kadzielnica), ledechin – ledechin
(Lade, skrzynka), alter – alter (Altar, ołtarz) messebuch – messebuch
(Meßbuch, mszał), mettynbuch – mettenbuch (matutinale, księga służąca
do wczesnej mszy św.), salter – salter (Psalter, psałterz), collectarium – col-
lectarium (Kollektenbuch, księga kolekt), gradualium – gradualium (Gra-
dual, graduał), notularium – notulare (Brevier, brewiarz), martrirlogium
– martirologium (martyrologium, martyrologium), asinarium – azinarium
(Buch zum Kirchengesang, śpiewnik kościelny), korrockel – corragkil
(Chorrock, komża), ornat – ornat (Ornat, ornat), kasil, kasel, casel – kasil
(Ornat, Meßgewand, ornat), rocke – ragke (Rocke, sutanna), kappe – kappe
(Kappe, kapa), kelch – kelch (Kelch, kielich), snuer – snur (Schnur, sznur),

42

crone – crone (Krone, korona), pfofernveidern – pfofefedern (Pfauenfedern,
pawie pióra), albe – albe (Alba, alba), lectionum – lectionum (lectionarium,
lekcjonarz), vestenkasel – vastenkasil (Fastenkasel, ornat postny), requiem-
kasel – requiemcasil (Requiemkasel, ornat żałobny), banclaken – banglac-
ken, teppe – tepte (Teppich, dywan), luchter – luchter (Leuchter, świecznik),
stande – stande (Stellfaß), decke – degke (Decke, pokrycie), borthe – borte
(Borte, bursa), palle – palle (Palle, palla), pockel – pockel (Buckel, wypukła
ozdoba metalowa), antependium – antependium (Antependium, antepen-
dium), angularium – angularium (Ecke an den Antependien, narożnik
w antependium), hoen alter – hogen alter (Hochaltar, ołtarz główny), attlas
– adlas (Atlas, atłas), cleydung – cleydung (Altarbekleidung, pokrycie ołta-
rza), corporale – corporale (Korporal, korporaż).

Oba inwentarze różniły się między sobą nieznacznie dokładnością

opisu. Nieco pełniejszy był, w niektórych przypadkach, drugi inwentarz.
Jeśli w 1416 r. zapisano np.: eyn buchse czum sacramento, to w drugim
znalazła się jeszcze informacja o materiale, z którego został ten przedmiot
wykonany: 1 buchse czum sacramento kopperin (czyli o miedzi). Podobnie
przy opisie tabliczek relikwiarzowych tylko drugi zapis zawierał określe-
nie holczynne, czyli drewniane. Niewielkie różnice zachodziły również
przy określeniach materiału i barwy, np. przymiotnik jedwabny w pierw-
szym inwentarzu zapisany jako sidyn, a w drugim sydin; cynowy jako czy-
nynne i czeninne; biały jako wiese i vis, a drugi raz jako weyse; złoty jako
gulden i goldin. Język niemiecki w pierwszym inwentarzu określono jako
duwtsch, a w drugim dutsch, natomiast język łaciński odpowiednio: latten
i latinisch.

Grupa przedmiotów należących do precjozów, wykonanych przeważ-

nie z cennych metali, opisana była w obu inwentarzach na początku.
Składała się z następujących obiektów: puszka, krucyfiks, monstrancja,
hermy, relikwiarze, kadzielnice. Interesujące, że w tej pierwszej grupie
nie umieszczono informacji o kielichach, które wpisano dopiero między
szatami liturgicznymi. Warto dodać w tym miejscu informację o specjal-
nym wyodrębnieniu w drugim inwentarzu osobistego wyposażenia kom-
tura (zapewne Michała Küchmeistera), a więc: ornat, kielich i jedną parę
srebrnych ampułek. Wszystkie wymienione kielichy nie zostały bliżej
scharakteryzowane, zachodzi więc podejrzenie, że nie były one wykona-
ne ze srebra pozłacanego, tylko z drewna.

Pierwsze miejsce w kościele gniewskiego zamku zajmowała puszka

(eyn buchse czum sacramento kopperin), w której przechowywano hostie.
Mimo zaledwie miedzianego materiału zastosowanego do jej wykona-
nia znajdowała się ona, ze względu na swoją funkcję, w najważniejszym

43

miejscu, czyli w środku ołtarza, przynajmniej w czasie uroczystości. Na co
dzień puszka chroniona była, wraz z innymi kosztownymi naczyniami litur-
gicznymi, w nie uwzględnionym w inwentarzach tabernakulum, umiesz-
czonym zapewne we wnęce w północnej ścianie prezbiterium. Za puszką,
określaną także w innych źródłach jako cyborium, wpisano krzyż relikwia-
rzowy (crucze mit heilgenthum silberyn). Prawdopodobnie stał on na środ-
ku ołtarza głównego (obok puszki). O jego rozmiarach nie wiadomo nieste-
ty nic pewnego. Ze względu na rangę kościoła w zamku komtura krzyż mógł
mieć jednak dużą wartość, kto wie czy nie z tego samego warsztatu złotni-
czego, w którym powstał zachowany do dzisiaj znakomity krzyż relikwia-
rzowy należący do kościoła św. Krzyża w Tczewie. Gniewski kościół zam-
kowy zasobny był w monstrancje. Inwentarz z 1416 r. odnotował cztery
egzemplarze, a inwentarz z 1422 r. już tylko trzy obiekty. Zróżnicowane
opisy wskazują, że gniewskie monstrancje reprezentowały typ relikwiarza-
ostensorium oraz typ monstrancji eucharystycznej. Z tym pierwszym typem
można identyfikować z dużym prawdopodobieństwem eyne lange mon-
stranczie czu dem sacramento mit heiligethum, z drugim dwie monstrancje
określone jako 1 cleyne monstranczie off dreen benichen oraz 1 cleyne mon-
stranczie. Trudniejsze jest zapewne zaklasyfikowanie obiektu zapisanego
jako eyn driekechte monstrancie, nie wymienionego w 1422 r. Tylko w in-
wentarzu z 1416 r. wymieniono sente Huperten bilde silberyn vorguld. Ten
przedmiot był bez wątpienia relikwiarzem figuralnym przedstawiającym
postać św. Huberta. Inną kategorią relikwiarzy były tablice relikwiarzowe
wykonane ze srebra, rzadziej ze złoconej miedzi lub drewna. W Gniewie
przechowywano dwie holczynne toffiln mit heilgethum. Nie jest wykluczo-
ne, że tworzyły one dyptyk relikwiarzowy. O wizerunkach tego obiektu
także nie możemy nic bliższego powiedzieć, do czasów obecnych zachował
się jedynie słynny dyptyk relikwiarzowy elbląskiego komtura Thilona von
Lorich z 1388 r. Bardzo interesującą kategorią relikwiarzy średniowiecz-
nych stanowiły hermy, czyli relikwiarze w kształcie głów postaci świętych.
W Gniewie znajdowały się także hermy, niestety bliżej nie opisane. Wiemy
tylko, że prawdopodobnie na ołtarzu głównym spoczywały 2 heupt of czweyn
sidynnen kossen (czyli dwie hermy na jedwabnych poduszkach) oraz 1 sil-
beryn vogult houpt (srebrna złocona herma). Czwarta herma, eyn heupt,
wraz ze skrzyneczką zawierającą relikwie, 1 ledechin mit heiligethum,
umieszczona była na ołtarzu św. Krzyża. Do obiektów kosztownych zaliczo-
no również dwie kadzielnice: srebrną (eyn silberyn rouchvas) i mosiężną
(1 messinges rouchfas). Tej srebrnej nie odnajdujemy już w inwentarzu
z 1422 r. Cennymi przedmiotami były także ampułki; w Gniewie używano
dwóch par srebrnych ampułek, z których jedna była pozłacana.

44

Jak wynika z obu inwentarzy, w kościele zamku gniewskiego korzy-

stano w czasie pełnienia służby liturgicznej z wielu ksiąg o różnym prze-
znaczeniu. Wpisano je po precjozach. Podstawową rolę odgrywały, tak
jak w innych palcówkach sakralnych, mszały. Obok trzech wielkich
mszałów (grosse messebucher) wykazano także dwa małe mszały, okre-
ślone w starszym inwentarzu dodatkowo jako sünderliche, które zapew-
ne służyły w obrzędach sakramentu pokuty. Poza mszałami funkcjo-
nowało w kościele zamku w Gniewie osiem innych kategorii ksiąg:
3 mettenbucher (niezbędne przy odprawianiu wczesnej mszy świętej),
salter (dwa psałterze, prawdopodobnie w języku łacińskim oraz 1 salter
halb duwtsch und halb latten, zawierający zarówno teksty w języku ła-
cińskim, jak i niemieckim), 2 collectaria (księgi kolekt ze zbiorami mo-
dlitw kościelnych), 2 gradualia (oficjalne księgi zawierające melodie
chorałowe), decretales (zbiory przepisów prawa kanonicznego), 1 notu-
larium (brewiarz), 1 martirlogium (martyrologium rzymskie, czyli ze-
stawienie uznawanych przez Kościół męczenników i innych świętych),
wreszcie asinarium (bardzo często zapisana w Das Grosse Ämterbuch
księga z pieśniami kościelnymi). W Gniewie zarejestrowano prawie wy-
łącznie księgi liturgiczne, wyjątkiem były jedynie niezidentyfikowane
bliżej dekretały. W inwentarzach nie wykazano ani jednej Biblii, a także
dzieł z zakresu hagiografii, historii Kościoła, czy przede wszystkim ho-
miletyki.

Po księgach znalazły się w inwentarzach szaty liturgiczne. W spisach

umieszczono informacje o 12 komżach w 1416 r. i zmniejszonej ich licz-
bie do 7 w 1422 r. Interesujące, że tylko o komżach napisano, w jakim
znajdowały się stanie, a mianowicie dobrym i złym (12 gemeyne korroc-
kel gut und bose). Dość dokładnie oznaczono barwy i funkcje ornatów.
Wyróżniono więc ornaty białe, zielone i czerwone, ornaty służące w cza-
sie nabożeństw postnych i żałobnych, ornaty dla księży i kapelanów.
Szczególnie cenne były ornaty wyszywane złotem (np. 1 guldin stucke
kasil und rocke). Dwa ornaty były prawdopodobnie niezwykle kosz-
towne: pierwszy, jedwabny, ozdobiono złotymi koronami, drugi, rów-
nież jedwabny, wizerunkiem pawich piór (1 seydin gyldynnen cronen
... item eyn rot sydin ornat mit pfofenveidern). Poza komżami i ornatami
wzmiankowano jeszcze alby dla kapłanów i diakonów, kapy, sutanny
i sznury.

Następna grupa przedmiotów to elementy wyposażenia ołtarzy.

Wśród tych obiektów uderza przede wszystkim, widoczna w obu inwen-
tarzach, różnica w liczbie świeczników. Jeśli w pierwszym z nich poja-
wił się tylko jeden eyn nottdorfft luchter in der kirchin, to w drugim

45

odnajdujemy informacje o dwunastu: item 2 grose erynne luchter, item
8 czenynne luchter und 2 cleyne erynne luchter (a więc cztery obiekty
z brązu lub mosiądzu i osiem cynowych). Wyodrębniono wiele przed-
miotów niezbędnych w czasie liturgii mszy świętej: bursy, pałki, korpo-
rały, antepemdia i angularia. Dokładnie określono, że angularia były
ozdobione wielkimi złoconymi guzami, natomiast bursa – małymi zło-
conymi guzami. Wymieniono także m.in. brązowy lub mosiężny kocio-
łek oraz portatyl (1 lediger altersteyn), poza tym dwie cynowe konewki
(2 czynynne kenchen) – wszystkie te przedmioty pojawiły się dopiero
w 1422 r. Trudna do ustalenia jest liczba ołtarzy kościoła zamkowego.
W obu inwentarzach znalazły się wzmianki o ołtarzu głównym i trzech
innych, przy okazji wyliczania antependiów, burs i pałek – w spisie
z 1422 r. tekst ten brzmiał następująco: antependia von den hogen alter
totum duplex mit pallen, item 1 duplex borte mit eyner pallen und mit
eyner cleydunge czu 3 alteren. Powyżej zarejestrowano już hermę zwią-
zaną z ołtarzem św. Krzyża. Niewykluczone, że ołtarz ten należał do
tych trzech później wzmiankowanych. Prawdopodobnie w kościele
funkcjonowały cztery ołtarze o nie ustalonej jednak dokładnie lokaliza-
cji i tytułach.

Poza przedmiotami ołtarzowymi odnotowano jeszcze m. in. 6 dywa-

nów, cynowe naczynie o pojemności

1

/

2

tony (z przykrywą), jak również

żelazny wypiekacz do opłatków (hostii?), określony jako ablatenysen
(Oblateneisen). Osobne funkcje przedmiotów w roku kościelnym zostały
tylko jeden raz opisane przy wykazaniu jedwabnego welonu o nieokre-
ślonej barwie, służącego do nakrywania krzyża w Wielki Piątek (1416 r.:
1 sydin kossen czum crucze des frietages). W obu inwentarzach nie za-
mieszczono informacji o dzwonach i dzwonkach mszalnych, a także o ta-
bernakulum.

Wielką zagadkę stanowi oczywiście wygląd zarejestrowanych w in-

wentarzach przedmiotów. Prawdopodobnie pozostaną one na zawsze nie
odgadnięte. Można jedynie, w oparciu o zachowane obiekty sztuki śre-
dniowiecznej funkcjonujące niegdyś w świątyniach państwa Zakonu
Krzyżackiego w Prusach, pokusić się o przybliżoną tylko rekonstrukcję
obrazu wyposażenia kościoła zamku gniewskiego. Relacje, uwiecznione
w przedstawionych wyżej bogatych źródłach historycznych, pozwalają
jednak z całą pewnością na identyfikację świetności omawianego wnętrza
sakralnego. Dokładne jednak ustalenie rangi wyposażenia gniewskiego
obiektu będzie możliwe dopiero po przeprowadzeniu badań porównaw-
czych nad wystrojem wszystkich obiektów sakralnych zarejestrowanych
niegdyś w Das Grosse Ämterbuch.

46

Bibliografia

Źródła:
Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. von W. Ziesemer, Danzig

1921.

Opracowania:
Szczepkowska-Naliwajek K., Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego,

Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–
Łódź 1987.

Weiss H., Kostümkunde. Geschichte der Tracht und des Geräthes vom 14ten

Jahrhundert bis auf die Gegenwart, Abt. 1: Das Kostüm vom 14ten bis
zum 16ten Jahrhundert, Stuttgart 1872.

Aneks:

I

Inwentarz koscioła zamku gniewskiego sporzadzony

7 czerwca 1416 r.

Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. von W. Ziesemer, Danzig
1921, s. 743.

Czum irsten dy kirche: eyn buchse czum sacramento, 1 crucze mit heilige-
thum, eyne lange monstranczie czu dem sacramento mit heilgethum, Sente
Huperten bilde silberyn vorguld, eyn drieckechte monstrancie, 1 cleyne
monstrancie mit corporalen heiligethum, 1 cleyne monstrancie off dreen
benichen, 1 cleyne monstrancie dorinne 2 toffeln mit heiligethum, 2 heupt
off czweyn sidynnen kossen, 1 silberyn vorgult houpt, 2 par silberynnen am-
pullen, eyne ist vorgult, eyn silberyn rouchvas, 1 messingesrouchfas, 1 lede-
chin mit heiligethum und eyn heupt unvorworcht in des heiligen cruwezis
alter, 3 grose messebucher und 2 sunderliche cleine messebucher, 3 mettyn-
bucher, 2 salter, 2 collectaria, 2 gradualia, decretales angesmyt obir 4° decre-
talium, 1 notularium, 1 martirlogium, 1 asinarium, 1 salter halb duwtsch
und halb latten, 12 gemeyne korrockel gut und bose, 2 gute korrockel vor dy
pristerherren, item 1 totum duplex ornat rot sammit, kasil und rocke. 1 gul-
den stucke kasil und rocke, 1 totum duplex kappe, 4 kelche, 2 par snüre,
1 sidyn ornat mit guldynnen cronen, kasil und rocke, item eyn rot sydin
ornat mit pfofenveidern, casel, kappe und racke von unszer vrauwen. eyn

47

wis ornat, kasel und kappe, 3 alben czu totum duplex mit gulde bestalt,
3 ornat vor die priesterherren, 1 feriale und 2 nowem lectionum, item 4 ornat
vor die caplan und 1 vastenkasel, 2 requiemkasel, item 5 gemeyne kappen,
9 banelaken, 6 teppe, 1 sydin kossen czum crucze des frietages, eyn notdorfft
luchter in der kirchin. 1 czynynne stande mit decken und folger von

1

/

2

ton-

nen. 1 silberyn vorgult borthe mit eyner pallen totum duplex, 2 angularia mit
grosen pokeln vorgult, 1 borte mit cleynem pockeln vorgult und mit eyner pal-
len, 2 antependia von attlas mit pallen und 3 par wieser angularia syden,
3 dekken totum duplex, 2 antependia vor den hoen alter totum duplex mit pal-
len, 1 duplex borthe mit eyner pallen mit aller cleydunge czu dreen alter, 6 cor-
poralia und sust ander cleyn gerethe.

II

Inwentarz koscioła zamku gniewskiego sporządzony

17 marca 1422 r.

Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. von W. Ziesemer, Dan-
zig 1921, s. 745.

In der kirchen uff dem huwsze: item 1 buchse czum sacramento kopperin,
item 1 crucze mit heilgethum silberyn, 1 lange monstrancia czum saqcramen-
to mit heilgethum, item 1 cleyne monstrancia mit 3 beynen, item 2 loczynne
toffiln mit heilg thum, item 2 heupt uff 2 sydin kossin, item 1 par silberinner
ampollen vorgold, item 1 messingrouchvas, item 1 ledechin mit heilgethum
und 1 heupt unvorworcht in des heiligen crucis alter, item 3 grosse messe-
bucher, item 3 mettenbucher, 2 salter, item 2 collectaria, 2 gradualia, 1 notu-
lare, 1 martilogium, 1 azinarium, item 1 salter halb dutsch und halb lati-
nisch, item 7 corragkil gut und bose, 2 corragkil vor die priesterherren. item
1 totum duplex ornat rot samot kasil und ragke, item 1 goldin stogke kasil
und ragke, item 1 totum duplex cappe, item 2 kelche, item des kumpthurs
ornat mit eyme kelche und 1 par silberynner ampullen, item 2 par snure,
item 1 sydin ornat mit goldin cronen, casil und ragke, item 1 rot sydin ornat
mit pfofenfedern, kappe, casil und rogke. item 1 grune ornat casil und rogke
und 1 rote kappe casil und rogke. item 1 weyser ornat von unser frawen casil
und rogke, item 2 gesaczte rogke vor die jungen, item 3 alben mit golde
beslagen czum totum duplex, item 3 ornat vor die priesterherren, 1 feriale
und 2 novem lectionum, item 4 ornat vor die cappelan, item 1 vastencasil
und 2 requiemcasil, item 5 gemeyne cappen und czwu jungencappen, item

48

9 banglaken und 1 pulbdegke, item 6 tepte, 1 sydin kossen czum heiligen
crucze des frytages, item 2 grose erynne luchter, item 8 czenynne luchter und
2 cleyne erynne luchter, item 2 ledige alben vor die diaconen. item 1 czeninne
stande vor

1

/

2

tonnen, item 2 angularia mit pockeln vorgold, item 1 borte mit

pokeln vorgold an eyner palle, item 2 antependia vor den hogen alter totum
duplex mit pallen, item 2 antependia von adlas mit pallen und 3 par weyser
angularia sydin, item 3 degken totum duplex, item 1 borte mit eyner pallen
und mit eyner cleydunge czu 3 alteren, item 1 semiduplex borte mit eyner
palle mit czween cleynen antependia, item 2 pallen tegelich uff iczlichem
alter mit borten und antependia, item 1 ablatenysen und 2 czynnyne ken-
chen, item 1 hungertuch, 3 hanttucher und 6 corporalia. item 1 cleyner, item
2 cleyne messebucher.

Die Ausstattung der Schlosskirche in Mewe zur Zeit

des Deutschen Ordens

Der vorliegende Beitrag zur religiösen Kultur des mittelalterlichen Mewe

ist vollständig der Ausstattung der dortigen Schlosskirche, im Lichte der zwei
Inventare vom Anfang des 15 Jh. gewidmet. Das erste Inventar, zur Zeit des
Komturs Paul von Rusdorff 1416 erstellt, berichtet von 162 identifizierten
Gegenständen, und von einer unbestimmten Anzahl kleiner Geräte. Das zwei-
te Inventar von 1422, der Zeit des Komturs Michael Küchmeister, führt präzi-
se 191 Elemente der Kirchenausstattung an. Einzelne Elemente wurden in
den beiden Inventaren in einigen nicht ausgesonderten Gruppen zusammen-
gestellt. Die erste Gruppe umfasste Preziosen aus kostbaren Erzen (eine
Pyxis, ein Kruzifix, eine Monstranz, Hermen, Reliquiare, Weihrauchfässer),
die zweite – liturgische Bücher (Missalien, Psalter, Kollektare, Gradualien,
Dekretalien, Breviere, Martyrologien), die dritte – liturgische Gewänder
(Messhemden, Ornate, Alben, Schleier, Soutanen und Schnuren, interessan-
terweise wurden in dieser Gruppe Messkelche erwähnt), die vierte schließlich
– Elemente der Altarausstattung (Leuchter, Bursen, Vela, Korporalien,
Antependien, Angularien, einen Weihrauchkessel, ein Portatile, Kannen),
sowie Teppiche, Gefäße, ein Hostienbackgerät, und einen Schleier zur Bedeck-
ung des Christuskreuzes am Karfreitag. In den beiden Inventaren fehlen
Informationen zu den Glocken und Messschellen, sowie zum Tabernakel. Die
in den aufschlussreichen Inventaren festgehaltenen Berichte lassen die Pracht
des besprochenen Kircheninneren im 15 Jh. vollkommen identifizieren.