14. POLSKA POEZJA ÅšWIECKA XV WIEKU - Rozmowa Mistrza Polikarpa ze ÅšmierciÄ…, Skarga umierajÄ…cego, Cantilena inhonesta.
Opracowała Marysia Biernacka
WSTĘP
- Ars bene moriendi (sztuka dobrego umierania):
* przyjęcie sakramentów
* spowiedź
* komunia
* żal za grzechy
* spisanie testamentu, by zapewnić byt rodzinie
* długie umieranie
-Wizerunek śmierci w Średniowieczu:
*rozpadające się ciało
*danse macabre (taniec śmierci)
*śmierć z kosą/ widłami
*legenda o trzech żywych i trzech zmarłych
-Pokusy diabelskie - temptationes diaboli- (to dotyczny np. Skargi umierajÄ…cego):
*pokusa zwÄ…tpienia (t. de fide)
*pokusa desperacji (t. de speratione)
*pokusa niecierpliwości (t. de inpatienta)
*pokusa pychy i samouwielbienia (t. de vana gloria)
*pokusa chciwości (t. de avaritia)
-Psychomachia: wewnętrzna walka dobra ze złem
-Ubi sunt? - gdzie są czyny (zmarłych) wielkich ludzi?
-Ważni autorzy średniowiecznych tekstów o śmierci:
*św. Augustyn
*św. Cyprian
*św. Ambroży
*św. Bernard z Clairvaux
ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ÅšMIERCIÄ„ (De Morte Prologus)
-średniowieczny dialog moralistyczno- dydaktyczny
(a dokładniej: spór, czyli altercatio, który wyróżnia się wierszowaną formą literacką, występują -najczęściej dwie postaci, widoczny jest duży nacisk na konflikt między rozmówcami, personifikacje (np. cnót))
-powstały na początku XV wieku (ok. 1463 roku)
-możliwe, że dialog wzorowany jest na XII wiecznym „Dialogu Å›mierci z czÅ‚owiekiem”, lub XIV wiecznej „Rozmowie pewnego mistrza imieniem Polikarp ze ÅšmierciÄ…”
-obszerność dzieła: 498 wersów (wyjątkowo dużo, jak na średniowieczne utwory)
-motyw danse macabre (korowód ludzi różnych stanów z kościotrupem na czele = egalitaryzm wobec śmierci)
-w rękopisie płockim brakuje zakończenia, które znamy z późniejszych przekładów ruskich
-komizm postaci (Mistrz wchodzi w rolę ucznia, błazna)
-dialog rozpoczyna się apostrofą do Boga, z prośbą o danie siły, która pomoże głoszącemu w wykładaniu opowieści
-zwrot do audytorium (kultura oralna) wskazuje na to, że dialog mógł być wystawiany lub recytowany
-tematyka utworu:
Polikarp „mÄ™drzec wieliki, mistrz wybrany”, prosiÅ‚ Boga, aby dane mu byÅ‚o ujrzeć Åšmierć, bo bardzo byÅ‚ ciekaw, jak ona wyglÄ…da. Kiedy wszyscy ludzie opuÅ›cili koÅ›ciół, on pozostaÅ‚ i modlÄ…c siÄ™ żarliwie, prosiÅ‚ Boga o spotkanie ze ÅšmierciÄ…. Pan Bóg zadośćuczyniÅ‚ jego proÅ›bie i nagle przed oczyma Polikarpa zjawiÅ‚a siÄ™ Åšmierć.
-Śmierć:
*kobieta, rozkładające i rozpadające się ciało, krew płynąca z oczu, odpadający nos
*zrodziła się wraz z grzechem popełnionym przez Adama i Ewę
*kpi z mistrza
*mówi o swojej potędze
*jej główny atrybut to kosa (której nie wypuszcza z rąk)
*zdolność do uśmiercania ludzi i zwierząt dostała od Boga
*przechwala siÄ™ swoimi triumfami, wymienia swoje ofiary (enumeracja)
*jej obowiÄ…zkiem jest zabijanie ludzi
*nie jest zainteresowana dobrami materialnymi, cieszy ją śmierć potępionych
*nie zna litości
*nie można się przed nią uchronić
*motyw ubi sunt? -> gdzie oni sÄ…? (Goliat, Kajfasz) -> wszyscy kiedyÅ› umrÄ… i nic po nich nie zostanie, *bez znaczenia czy byli biedni, czy bogaci
*lekceważąco odpowiada na pytania Mistrza, jest poirytowana
-Mistrz Polikarp (postać komiczna ze względu na odwrócenie ról)
*mimo, że jest mędrcem czuje się głupi przy Śmierci (ta nazywa go wiłą -> błaznem)
*boi się kosy, blednie na widok śmierci
*nie panuje nad swoim ciałem podczas rozmowy
*brak zdolności racjonalnego rozumowania
*zamienia się u ubogiego żaka
*rozmawia leżąc na ziemi, z twarzą zwróconą ku podłodze
*zadaje niegodziwe mędrca pytania:
1. pochodzenie śmierci
2. czy można ją przekupić darami?
3. z kim będzie się przyjaźniła, jeśli wszystkich zabije?
4. co można sądzić o lekarzach, medycynie? czy chronią przed śmiercią?
5. czy mistrz Polikarpus może uchronić się przed śmiercią np. pod ziemią lub w murowanej twierdzy?
*nie potrafi pojąć, że Śmierć ma nieograniczoną władzę nad życiem istot żywych
-Charakterystyka Mnichów:
*autor najwięcej uwagi poświęca mnichom, ta część tekstu nie znajduje odpowiednika w pierwowzorze łacińskim, dlatego można przypuszczać, że autor znajomość życia monastycznego posiadł z autopsji
*źli mnisi: zbiegowie zakonni, ukrywają swój stan duchowny, prezentują sztuki akrobatyczne na koniu, używają charakteryzacji
*dobrzy mnisi: ideał życia zakonnego w klasztorze, dostąpią prawdziwej radości po śmierci, nie muszą się obawiać kosy, Bóg im wynagrodzi w niebie ich skromność i ubóstwo
-Elementy satyry stanowej
*stereotypowe przedstawienie różnych stanów (plebanie, sędziowie, karczmarze)
SKARGA UMIERAJÄ„CEGO
1. przekaz płocki (pieśń)
*najprawdopodobinej zapis z pamięci powstały w 1463 roku
*abecedariusz (kolejne strofy zaczynajÄ… siÄ™ na kolejnymi literami alfabetu)
*(brakowaÅ‚o strofy „S” ale zostaÅ‚a później dopisana)
*uderzajÄ…ce podobieÅ„stwo z czeskim utworem „ O rozdeleni duse z telem”
* monolog moribunda (człowieka na łożu śmierci)
-tematyka utworu:
Umieranie człowieka uchwycone w momencie, gdy na łożu śmierci doznaje cierpień fizycznych oraz duchowej męki. Moribund boi się, że nie zagwarantował duszy zbawienia i teraz, kiedy ta ma opuścić ciało, jej los jest niepewny
-Sytuacja Moribunda:
*żałuje, że musi zostawić dobra materialne zgromadzone za życia
*przy łożu widzi rodzinę, która tylko czeka na jego majątek
*czuje się oszukany przez świat
*zapomniał o Bogu, wierze, krótkości życia, oddał się fałszywej rzeczywistości
*nie dawał jałmużny biedny, nie przyjmował komunii, nie dotrzymywał ślubów
*„czÅ‚owiek- każdy”
-psychomachia umierajÄ…cego:
*Anioł Stróż karci duszę za błędy, daje wskazówki jak może się ocalić od potępieina
*przybycie kapłana
*spowiedź
*skrucha
*namaszczenie zmarłego
*przekazanie majÄ…tku dzieciom
*spłata długów
2. przekaz wrocławski (dialog)
-podział na kwestie (Infirmus (chóry), Homines (słuchacze), Angelus (anioł), św. Piotr oraz dusza
-tekst przystosowany do wystawiania na scenie (świadczą o tym glosy, czyli uwagi na marginesie)
-czas powstania: 1461-1470
-tekst wzbogacony o pieśń „Dusza z ciaÅ‚a wyleciaÅ‚a”
-treść uporządkowana znaczeniowo, nie jak abecedariusz, ze zględu na litery
-utwór wyraźnie dzieli się na dwie części
- Sytuacja moribunda:
*dialog Chorego z otaczającymi go ludźmi
*lament w obliczu nieuchronnej śmierci
*żal z powodu opuszczenia dóbr doczesnych
*narzekanie na zwodniczość „faÅ‚szywego Å›wiata”
-psychomachia
*ludzie (już nie Anioł) podpowiadają choremu co ma robić, by dusza poszła do nieba
*przywołanie kapłana
*spowiedź
*żal za grzechy
*namaszczenie
*złożenie ofairy za duszę
*spisanie testamentu
*nie ma gdzie szukać pomocy
*prosi o zapalenie gromnicy
*nie ma wiernych przyjaciół
*nadzieję pokłada jedynie w Bogu
*Chory krzyczy, że widzi przed sobÄ… trzy zÅ‚e duchy, które wypominajÄ… mu jego grzechy i stawiajÄ… sidÅ‚a jego duszy (której zarzuca, że „tanio sprzedaÅ‚a siÄ™ zÅ‚emu duchowi”)
*Anioł przypomina mu, że grzeszył za życia, zapomniał o obietnicach złożonych przy chrzcie
pieśń „Dusza z ciaÅ‚a wyleciaÅ‚a”
-charakter dydaktyczny
-rozmowa św. Piotra (który pełni rolę przewodnika po zaświatach) z duszą
-akcja rozgrywa się na zielonej łące (miejscu między niebem a piekłem)
-liryka sytuacyjna z elementem dialogu
-kontynuacja sceny umierania
-celem pieśni jest sprowadzenie słuchacza na właściwą drogę
-stosowana przez kaznodziejów jako exemplum
CANTINELA INHONESTA
-tzw. piosenka nieprzystojna
-żakowski wiersz erotyczny
-najwcześniejszy polski tekst o tematyce miłosnej
-napisany ok. 1416 roku przez Mikołaja z Koźla
-zapis cechuje pomieszanie form czeskich z polskimi
-siedem trójwersowych strof
tematyka utworu:
tekst rozpoczyna się skargą młodzieńca na pannę, która nie chciała odbyć z nim stosunku płciowego. następnej części podmiot liryczny stara się ją jednak przekonać do zbliżenia, aby w końcowej części poinformować odbiorcę, że cel został osiągnięty.
*dwuznaczne aluzje w tekście (np: pierzyna= stosunek płciowy)
*zrozumiała dla odbiorcy symbolika
*konstrukcja utworu oparta jest o zróżnicowany sylabizm