SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW

Jest to najdawniejsza staropolska "satyra stanowa" autorstwa anonimowego szlachcica, obrazująca konflikty rodzące się w ówczesnej rzeczywistości ekonomicznej polskiej wsi. Powstała w drugiej połowie wieku XV, a najstarszy zachowany zapis pochodzi z 1483 roku. Wiersz liczy 26 wersów i zawiera nie pozbawiony elementów humorystycznych opis bystro podpatrzonej przez autora przebiegłości wieśniaka, wszelkimi sposobami uchylającego się od pańszczyźnianych obowiązków. W istocie utwór ten należałoby określić raczej jako "satyrę na chytrych kmieci i naiwnych panów".

Chytrze bydlą¹ z pany kmiecie,
Wiele się w jich siercu plecie.
Gdy dzień panu robić mają,
Częstokroć odpoczywają.
A robią silno obłudnie:
Jedwo² wynidą pod południe,
A na drodze postawają,
Rzekomo pługi oprawiają;
Żelazną wić³ doma słoży,
A drzewianą na pług włoży;
Wprzągają chory dobytek,
Chcąc zlechmanić⁴ ten dzień wszytek:
Bo umyślnie na to godzi,
Iż sie panu źle urodzi.
Gdy pan przydzie, dobrze orze -
Gdy odydzie, jako gorze⁵;
Stoji na roli, w lemiesz klekce:
Rzekomoć mu pług orać nie chce;
Namysłem⁶ potraci kliny,
Bieży do chrosta⁷ po jiny;
Szedw⁸ do chrosta za krzem⁹ leży,
Nierychło zasię wybieży.
Mnima-ć każdy człowiek prawie¹⁰,
By był prostak na postawie¹¹,
Boć sie zda jako prawy wołek¹²,
Aleć jest chytrzy¹³ pachołek.

Objaśnienia

¹żyją, postępują; ²ledwo; ³łańcuch u pługa; ⁴przepróżniaczyć; ⁵jak najgorzej; ⁶rozmyślnie; ⁷w zarośla; ⁸poszedłszy; ⁹za krzakiem; ¹⁰prawdziwie; ¹¹z pozoru; ¹²prawdziwy wół; ¹³przebiegły, podstępny.