Polska poezja świecka XV wieku

WSTĘP

• Najwcześniejszy znany PL utwór – Bogurodzica

• Poezja XV wieku często nie jest poezją samą w sobie (brak ozdobników, niedoskonała forma, trywialna treść)

• Tematyka lokalna utworów

• To co się rymuje jest wierszem

• Funkcja głównie dydaktyczna

I Rozwój poezji polskiej do XV wieku

• Poezja ludowa (przekaz ustny, folklorystyczna)

• Relikt pogański

• Brak wiadomości o niej

• Pieśni obrzędowe, weselne, żałobne, zw. Z przyrodą, dziewczęce i biesiadne

• Znaczenie magiczne klaskania w dłonie

• Poezja meliczna – do śpiewu

• Pieśni okolicznościowe (znane są pojedyncze wersy lub incipity):

  • O powrocie Kazimierza Odnowiciela

  • O zwycięstwie pod Zawichostem

  • O wojnach z Turkami & Krzyżakami

  • O Krzysztofie Szafrańcu z Pieskowej Skały (rabuś)

• Ballady – tradycja folklorystyczna, nie mogą zostać zaliczone do literatury gdyż ich istnienie pozostaje w sferze domysłów

• Poezja polsko łacińska

  • Przyjęcie chrztu – łacina kościelna

  • Ok. 1090 – utw. Poetycki o św. Wojciechu

  • Wierszowane epitafia (1018 Gniezno)

  • Rozbudowane epitafium na grobie Chrobrego w kat. Poznańskiej ale data oryginalna nie jest pewna

• Leonin – heksametr rymowany w średniówce i na końcu wiersza

• Epigraf – wiersz ryty na budowli lub przedmiocie

• Liryka świecka – Gall Anonim – Kronika 1112-1116, wplecione różne utwory poetyckie

• Wiersze rytmiczne – akcent wyrazowy, równa liczba zgłosek (izosylabizm), rymy.

  • Tren o śmierci Bolesława Chrobrego (carmen lugubre)

  • Pieśni obozowe (cantilenae)

  • Streszczenia bitew (epilogus)

• Wincenty Kadłubek – Kronika

  • Pieśń błagalna mnichów do św. Idziego

  • Dialog po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (alegoria), sprzeczności w życiu człowieka

  • Rymy AACBBC, strofa hymnów kościelnych znana z Sabat mater dolorosa (Stała Matka Boleściwa...)

• XII wiek – Carmen Mauri, pieśń Maura, niedoskonały heksametr bez rymów o Piotrze Włostowiczu, naśladował chanson de geste rycerskie pieśni o czynach

• Epika dydaktyczna – Antipocras (2 poł XIII w) o medycynie tradycyjnej i walce z Hipokratesem, zbliżona do satyry stanowej

• Liryka religijna XIII w o polskich świętych

  • Św Wojciech

  • Św Jadwiga

  • XIV wiek – sentencje do patronów Polski i św Pawła, św Jana, Matki Boskiej

  • Autorzy: Piotr Polak i Jan Łodzia z Kępy

• XIII i XIV w – drobne wiersze o charakterze okazjonalnym

  • Chronologiczne – o zgromadzeniach zakonnych

  • Epitafia dla ważnych duchownych

  • „Pieśń o wójcie Krakowa Albercie” (1320) – bunt przeciwko W. Łokietkowi

  • Oratio a tu multo – pieśń zza grobu

• I poł XIV wieku – Antigameratus (‘przeciw rozpustnikowi’)

  • Dydaktyczno-satyrowy

  • Maniery

  • Ekwiwoki – łacińskie identycznie brzmiące słowa o różnym znaczeniu

• XIV w – drobne teksty

II Poezja polska

• Bogurodzica (XIII w)

• Litania Kyrie Eleison

• Wierszowane spolszczenia Dekalogu

• Pieśni wielkanocne

• XIV/XV w.

  • Pieśni pasyjne – np. godzinki o męce pańskiej

  • Pieśni maryjne – np. „Maryja czysta dziewica”, „Posłał przez Anioły”

• Ok. 10 ściśle religijnych utworów, później ~50 (kolędy, święci, kalendarz liturgiczny etc.) możliwe EWENTUALNIE drobne wiersze świeckie

POLSKA POEZJA ŚWIECKA XV WIEKU

• Wymieszane treści świeckie i religijne

• Utwory świeckie i przykościelne omówione

Zasób i charakter:

• Mało utworów świeckich

• Polska w izolacji geograficznej

• Nie wykształciło się tak dobrze rycerstwo

• Przekaz ustny – mało co było zapisywane

• Pergamin do introligacji – tylko najważniejsze rzeczy spisane bo to drogie

• Burze dziejowe (niszczenie utworów) – wojny, podjazdy, najazdy etc.

• Charakter użytkowy utworów

• Odzwierciedlenie życia współczesnego

• Anonimowe – poza Słotą (ten od chleba, stołu i ładnych lasek), Andrzejem Gałką i Jakubem Parkoszowicem

• Tkwiły w manuskryptach

• Wpływ poezji czeskiej

• Recytatyw epicki – śpiew zbliżony do deklamacji („Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” czy „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku”).

• Poezja dworsko szlachecka i akademicka

• Eschatologiczna – o śmierci

• Satyryczna

• Wiersze erotyczne w formie listów

Gatunki

• Pieśń – większość

• Satyra

• Dialog w formie sporu alegorycznych postaci

• Epigramaty

• Wierszowane listy miłosne

Tematyka

• Poezja obyczajowa

• Wiersze satyryczne

• Utwory okolicznościowe

• Poezja dydaktyczna

• Poezja miłosna

• Eksplicyty i marginalia

• Wiersze mnemotechniczne

DROBNE WIERSZE SATYRYCZNE

• SATYRA NA KSIĘŻY – ok. 1414

  • Przeciwko zepsuciu duchowieństwa

  • Tematyka grzechów stanowych

  • Napisany prawdopodobnie przez zakonnika

  • Krytyka wewnątrzkościelna

  • 5 wersów

  • Wyszydzenie pijących, gorszących księży

• TRAWESTACJE PIEŚNI KOŚCIELNEJ

  • Trawestacja – przeinaczenie

  • „Krystus z martwych wstał jest//Strzelecki zdrajca jest”

  • Pleban Wincenty z Lublina

  • Wyśpiewana publicznie po Wielkanocy w 1483 roku

  • Poruszył publikę, ukaranie winnego

  • Podobne trawestacje w języku niemieckim

• DWORAK SZKODA – 1495 lub 1496

  • Zapisany na kartach Kalendarza Astronomicznego Ambrożego Pampowskiego

  • Określenia 9 stanów, ich wady i zalety

  • Oryginalny zapis nie jest wersyfikowany

  • Rymy wewnętrzne i zewnętrzne

  • Brak większej wartości poetyckiej

• KOLĘDA SIĘ Z ALLELUJĄ ZWADZIŁA – 2 poł. XV wieku

  • Charakter satyryczny i obyczajowy

  • Nie pełni funkcji liturgicznej

  • „świecki” spór alegorycznych postaci – Kolędy i Alleluii o to która jest ważniejsza

  • Krytyka chłopskiego pijaństwa

  • Żartobliwe przedstawienie obyczajów żaków

  • Powstawała w środowisku zakonnym, prawdopodobnie u Benedyktynów

  • Bogate słownictwo

  • Śmiałe porównania do księgi liturgicznej

  • Asylabizm, parzyste rymy

UTWORY OKOLICZNOŚCIOWE I POLEMICZNE

• PIEŚŃ HUSYCKA O KRÓLU ZYGMUNCIE LUKSEMBURCZYKU – XV wiek

  • Druga krucjata

  • Opis ataku na Kutną Hórę

  • Pochodzi ze śląska, czeskie naleciałości

  • Możliwa przeróbka utworu czeskiego

  • Autor mógł być z Moraw

  • Opiewa sukcesy Czechów i niepowodzenie Zygmunta Luksemburczyka

  • Śmiech i drwina z króla

  • Przeznaczony do śpiewu (nuty w rękopisie)

  • Epicki recytatyw

• PIEŚŃ O WIKLEFIE

  • Autor: Andrzej Gałka z Dobczyna

  • Podzielona na 3 części

    • I (1-5) pochwała reformatorów, nauka dla wszystkich narodów

    • II (6-10) historia Kościoła, walka nauki Chrystusa z Kościołem i papiestwem, nawiązanie do legend i obiegowych opinii, zepsucie kościoła przez papieży którymi kieruje szatan, frustracja ludzi (niepokoje moralne etc)

    • III (11-14) środki obrony przed frustracją, uczy rozróżnienia prawdy od kłamstwa, papież = Antychryst, modlitwa o dobrych kapłanów, bo wiedzą że coś się dzieje…

  • Wzorowana na pieśniach husyckich

  • Monorymy

  • Rzadko stosowane wówczas przerzutnie

  • Kontrafaktura - popularna melodia z repertuaru przeciwników (tu: Kościół)

  • Klamra kompozycyjna dwóch apostrof (do ludzi i do Chrystusa)

  • Apostrofy, obelżywe określenia, kontrast prawdy i kłamstwa, cytaty i wyliczenia

  • Jasny i konkretny przekaz

  • Sprawne narzędzie propagandy religijnej

• WIERSZ O ZABICIU ANDRZEJA TĘCZYŃSKIEGO

  • Pamflet społeczno-polityczny

  • Mieszczanie – ci źli, Tęczyński – ten dobry, kontrast

  • Obelżywe i poniżające określenia

  • Ukazanie niegodziwości mieszczan

  • Patos wiersza

  • Liczne wykrzyknienia

  • 5 niemal równowersowych zwrotek

  • Rymy wewnętrzne i zewnętrzne

    • Asonanse – zbliżenie samogłosek

    • Dysonanse – zbliżenie spółgłosek

    • Proch i Popiół na to wyczulona

• SKARGA UMIERAJĄCEGO – odpis ~1463 roku

  • Rękopis w Bibliotece Seminaryjnej w Płocku

  • Żal, skarga

  • 22 zwrotki 4 wersowe

  • ABECEDARIUSZ – zwrotki rozpoczynane kolejnymi literami alfabetu (rodzaj mnemoniki), inna nazwa to akrostych alfabetyczny

  • Podmiot liryczny – człowiek na łożu śmierci

  • Strach i niepewność

  • Żal za zostawianymi dobrami materialnymi

  • Fałszywe współczucie w jego kierunku

  • Rachunek sumienia

  • Pokusa rozpaczy

  • Psychomachia – walka o jego duszę aniołów i demonów

  • Tylko w Bogu nadzieja

  • Żal doskonały i wytrwałość w wierze

  • Przygotowanie do dobrej śmierci (motyw memento mori)

  • Związek z ars bene moriendi czyli sztuką dobrego umierania

  • 3 pokusy – chciwość, zniecierpliwienie i rozpacz

  • Sam dbaj o swoje zbawienie

  • Prawdopodobnie przekład czeskiej pieśni alfabetycznej

  • Jedyny znany utwór o charakterze wizyjnym

  • Wersy między 4 a 16 sylab (przeważają ośmiozgłoskowce)

  • Wiersz zdaniowo-rymowy

  • Pieśń moralizatorska, śpiewana przy zwłokach zmarłego

  • Dwie wersje – płocka i wrocławska

• PIEŚN SANDOMIERZANINA – dwie pieśni dydaktyczno moralizujące, o karze boskiej dla grzeszników

1. [Mękę Bożą spominajmy]

• Pasyjna pieśń katechetyczna

• Na postawie ostatnich słów Jezusa na krzyżu

• Wykłady moralne i alegoryczne

• Kategorie grzeszników

• Prośba o dobra śmierć

• Cytaty w mowie niezależnej

1. [Mamy wszyćcy k temu się dziś brać] lub „Pieśń o gniewie Pańskim”

• Wiersz asylabiczny

• Modlitwa, wierszowane kazanie, apel moralno-polityczny

• Lęk przed gniewem Boga

• Religijna nauka poparta starotestamentowymi przykładami

• Wezwanie do poprawy

• Apel o podjęcie walki z poganami

• Wykorzystanie motywów antycznych

• Liczne środki artystyczne (apostrofy, wyliczenia, rymy, metafory i kontrasty)

• Prawdopodobnie obie napisane przez tą samą osobę, może kapłana (?)

POEZJA MIŁOSNA

• W Polsce brak instytucji feudalnego rycerstwa

• Mało ważna w poezji miłość (Kościół…)

• Autorzy – żacy z Akademii Krakowskiej

• Głównie po łacinie

• Swawolne utwory, krótkie miłosne westchnienia czy wierszowane listy erotyczne

• CHCY JA NA PANNU ŻAŁOWAĆ – XIV w

  • Frywolna poezja żakowska

  • Cantilema lukonesta – pieśń nieprzyzwoita

  • Zapisał ją Mikołaj z Koźla 1416-1417 r.

  • Skarga młodzieńca na oporną pannę

  • Zachęta do igraszek miłosnych

  • Przełamanie oporu

  • Topika aluzyjna w temacie ludowym (na przykład karmienie konia)

  • 7 zwrotek

  • Mało środków stylistycznych

  • Utwór oparty na dwuznaczności

  • Zamiast spodziewanego, sprośnego zakończenia wersu – eufemizm

  • Czechizmy

  • Melodia nutowa – przeznaczone do śpiewu

MNEMONIKA

• Cyzjojany – wierszowane kalendarze, dwuwers na każdy miesiąc

• Sylaby – dni miesiąca, która sylaba wypadała tego świętego święto

• Obiecadło – traktat o ortografii, nie przyjął się bo był niepraktyczny i niekonsekwentny