cmentarz żydowski w Chmielniku

Synagoga w Szydłowie

Wnętrze synagogi w Pińczowie

Kirkut w Bodzentynie

Wnętrze synagogi w Chmielnku

­C

hmielnik­

położony­jest­na­skrzyżowaniu­tras­Staszów­–­Jędrze-

jów­i­Kielce­–­Tarnów.­Z­miastem­wiążą­się­dzieje­

społeczności­żydowskiej,­czego­świadectwo­stanowią­synagoga­

oraz­dwa­cmentarze­żydowskie.

Synagoga­została­wzniesiona­około­1634­r.­w­centrum­dzielni-

cy­żydowskiej­na­północ­od­rynku.­W­XIX­wieku­pożar­zniszczył­

synagogę,­dlatego­nie­zachowała­się­w­pierwotnym­stanie.­Skle-

pienie­sali­modlitw­podzielone­zostało­szerokimi­gurtami­(pola­

między­nimi­sklepione­zostały­kolebką­poprzeczną)­z­dekoracją­

geometryczną­stiukową.­W­czasie­II­wojny­światowej­w­1942­r.­

Niemcy­wprowadzili­dodatkowy­strop­drewniany­w­sali­modlitw,­

usunęli­ruchomy­wystrój­synagogi­i­rozebrali­balustradę­babińca.­

Gmina­żydowska­w­Chmielniku­posiadała­dwa­cmentarze:­

starszy­z­nich­powstał­w­średniowieczu­przy­północnej­ścianie­sy-

nagogi.­W­związku­z­nakazem­władz­w­XIX­wieku,­Żydzi­zostali­

zmuszeni­do­zaprzestania­użytkowania­tego­cmentarza.­Nowa­ne-

kropolia­powstała­w­1820­roku.­Niestety,­podczas­II­wojny­świa-

towej­naziści­niemal­doszczętnie­zniszczyli­cmentarz.­W­2008­

roku­nekropolię­uporządkowano­i­ogrodzono.­Odzyskane­ma-

cewy­umieszczono­w­ziemi,­a­w­rogu­cmentarza­postawiono­po-

mnik-lapidarium,­składający­się­z­odzyskanych­nagrobków.

Spotkania­z Kulturą­Żydowską­odbywają­się­w­Chmielniku­

corocznie.­Głównymi­atrakcjami­są:­wystawa­obrazów,­muzyka,­

projekcje­filmów,­taniec,­a także­żydowska­kuchnia.

INFORMACJE PRAKTYCZNE:

Punkt Informacji Turystycznej w Chmielniku

Gminne Centrum Informacji

ul. 13 stycznia 17, 26-020 Chmielnik

tel. [phone]

www.chmielnik.com

S

zydłów

Miasto­leży­52­km­od­Kielc­na­Pogórzu­Szydłowskim­sta-

nowiącym­formę­przejściową­pomiędzy­Górami­Święto-

krzyskimi,­a­nizinną­Niecką­Połaniecką.­W­jego­rozwoju­duży­udział­

miała­społeczność­żydowska.­

Już­w­1494­r.­szydłowscy­Żydzi­dostali­przywilej­sprzedaży­trun-

ków,­poszerzony­później­o­zezwolenie­na­ważenie­piwa,­gorzałki­

i­innych­trunków.­W­obrębie­murów­miejskich,­tuż­przy­rynku­za-

chowała­się­renesansowa­synagoga,­stanowiąca­dobrze­zachowany­

obiekt­zabytkowy.

Budynek­o­dwumetrowych­murach­kamiennych,­wzmocnionych­

przyporami,­mógł­spełniać­funkcje­obronne.­Z­zewnątrz­jest­ozdo-

biony­jedynie­prostą­attyką,­z­którą­kontrastuje­drewniana­przybu-

dówka­kryta­gontem.­Tu­na­pięterku­mieścił­się­babiniec-­miejsce­

modlitw­dla­kobiet.­Unikatowym­elementem­jest­zachowany­i­pięk-

nie­rzeźbiony­Aron­ha­Kodesz,­gdzie­przechowywano­Torę.­

­Obecnie­działa­tu­galeria­malarstwa­współczesnego,­a­dzieła­lo-

kalnych­malarzy­dotyczą­przede­wszystkim­zabytków,­architektury­

i­panoramy­Szydłowa.­Można­też­nabyć­drobne­pamiątkowe­judaika.­

W­synagodze­można­oglądać­eksponaty­związane­z­kulturą­żydow-

ską,­a­w­szczególności­księgi­religijne­i­przedmioty­tj.­dwa­kawałki­

zwojów­Tory,­czterometrowy­posąg­Mojżesza­trzymającego­tablice­

z­Dekalogiem,­a­także­osiemnaście­płaskorzeźb­w­brązie,­przedstawia-

jących­sceny­ze­Starego­Testamentu­dłuta­profesora­Gustawa­Zemły.­

Podobnie­jak­w­Chmielniku,­odbywają­się­tutaj­imprezy­związane­

z­kulturą­żydowską,­które­cieszą­się­dużym­zainteresowaniem.­Podczas­

nich­organizowane­są­wystawy­plenerowe,­koncerty­i­spotkania­z­poezją.

INFORMACJE PRAKTYCZNE:

Punkt Informacji Turystycznej w Szydłowie

Gminne Centrum Kultury

ul. Targowa 3, 28-225 Szydłów

tel. [phone], www.szydlow.pl

P

ińczów

Pińczów­leży­na­Ponidziu,­39­km­na­południe­od­Kielc.,­

nad­rzeką­Nidą.­Z­miastem­łączy­się­historia­Żydów,­po-

nieważ­to­właśnie­tu­był­jeden­z­największych­ośrodków­żydowskich­

w­Małopolsce.

Pierwsi­Żydzi­zamieszkiwali­Pińczów­już­w­II­połowie­XVI­wieku.­

Tutejszy­kahał­powstał­pod­koniec­XVI­wieku.­W­1594­roku­Żydzi­

otrzymali­przywileje­i­pozwolenie­na­budowę­bożnicy­(łącznie­wybu-

dowali­trzy:­dwie­murowane,­jedną­drewnianą)­od­właściciela­miasta,­

Zygmunta­Myszkowskiego.­Następnie­zaczęły­powstawać­szkoły­ży-

dowskie,­biblioteki­i­drukarnie.­Żydzi­zajmowali­się­przede­wszystkim­

handlem,­rzemiosłem­i­usługami.­Żydowska­część­mieszkalna­znajdo-

wała­się­przy­rynku­i­w­południowo-wschodniej­części­miasta.­

W­XVIII­wieku­Pińczów­był­jednym­z­ważniejszych­ośrodków­ży-

dowskich­w­Małopolsce.­W­roku­1856­Żydzi­stanowili­70%­ludności­

miasta.­Pińczów­rozwijał­się­w­XIX­wieku­za­sprawą­kapitału­żydow-

skiego­i­jego­inwestycji,­a­były­to:­fabryka­sukna­Rosenberga,­fabry-

ka­wyrobów­bawełnianych­i­farbiarnia­Berensteina.­W­październiku­

1942­Niemcy­deportowali­3000­Żydów­pińczowskich­do­Trebliniki.­

Dziś­nie­ma­już­obywateli­żydowskich­w­Pińczowie.­Zostały­tyl-

ko­wspomnienia­oraz­synagoga,­zrujnowana­w­1942­roku.­Ostatnim­

rabinem­był­tu­(do­1942­r.)­Szapsia­Rapaport.

W­Pińczowie­były­trzy­cmentarze­żydowskie.­Pierwszy­

z­1592­r.­był­za­murami­miasta­nad­rzeką­Nidą.­Drugi­z­I­poł.­

XVII­w.­i­trzeci­z­około­1880­r.­Tereny­dwóch­ostatnich­są­zabu-

dowane.­Ostatni­pogrzeb­odbył­się­w­Pinczowie­w­1942­roku.­

Od­1990­roku,­ocalałe­macowy­są­umieszczane­przy­bożnicy.

Pińczowska­synagoga­jest­jednym­z­najstarszych,­zachowanych,­

zabytków­kultury­żydowskiej­w­Polsce.­Wzniesiona­została­na­prze-

łomie­XVI/XVII­wieku­na­planie­prostokąta­w­stylu­renesansowym.­

Na­sklepieniu­zachowały­się­elementy­stiukowej­dekoracji,­napisy­

hebrajskie­i­fragmenty­malowideł.    

INFORMACJE PRAKTYCZNE:

Centrum Informacji Turystycznej w Pińczowie

Muzeum Regionalne w Pińczowie

ul. Piłsudzkiego 2a, 28-400 Pińczów

tel. [phone]

www.muzeumitpinczow.eu

B

odzentyn

­Położony­jest­w­Górach­Świętokrzyskich,­u­stóp­Pasma­

Klonowskiego,­nad­Psarką­(dorzecze­Kamiennej).­

Wśród­mieszkańców­Bodzentyna­spory­udział­mieli­Żydzi.­W­po-

łowie­XIX­wieku­Żydzi­z­miasteczka­podlegali­dozorowi­bożniczemu­

w­Szydłowcu,­gdzie­chowali­też­swoich­zmarłych.­Sytuacja­zmieniła­

się­w­1866­roku,­kiedy­władze­powiatowe­zezwoliły­Żydom­na­bu-

dowę­cmentarza,­przekazując­kahałowi­plac­nieodpłatnie.­Miejsce­

przeznaczone­na­kirkut,­tzw.­Krakowiec­stanowił­zsekularyzowaną­

własność­kościoła­katolickiego.­18­sierpnia­1867­inżynier­powiatowy­

Alfons­Welke­wyznaczył­granice­i­sporządził­plan­cmentarza.­Na­po-

czątku­XX­wieku­kirkut­ogrodzono,­a­w­1933­r.­Żydzi­zakupili­pole­

w­celu­rozbudowy­cmentarza.­Ostatni­pochówek­odbył­się­w­1942,­

a­po­rozgromieniu­getta,­Niemcy­zdewastowali­kirkut.­Na­obszarze­

2­ha­zachowało­się­około­80­macew,­postawionych­w­latach­1870­-­

1934.­Większość­płyt­posiada­bogate­zdobienia­oraz­inskrypcje­he-

brajskie,­a­na­niektórych­zachowały­się­ślady­polichromii.­

Na­cmentarzu­spoczywa­Dorota­z­Bryczkowskich­Herling-

Grudzińska­-­matka­pisarza­Gustawa­Herlinga-Grudzińskiego.

Oprócz­cmentarza­na­terenie­Bodzentyna­znajduje­się­synagoga.­

Początkowo­stała­tu­drewniana­bożnica­zbudowana­w­końcu­XIX­

wieku,­która­spłonęła­w­1917­roku­i­została­odbudowana­w­latach­

1927-29­jako­murowana,­kryta­gontem.­Uległa­zniszczeniu­podczas­

II­wojny­światowej.­Podczas­okupacji­niemieckiej­utworzono­w­Bo-

dzentynie­getto­dla­Żydów­z­okolicznych­miasteczek.­We­wrześniu­

1942­r.­jego­siedmiuset­mieszkańców­zostało­wywiezionych­do­obo-

zu­zagłady­w­Treblince.

Bezcennym­świadectwem­losu­setek­tysięcy­żydowskich­

dzieci,­którym­nie­dane­było­dorosnąć­jest­„Pamiętnik­Dawida­Ru-

binowicza”­(porównywany­do­słynnego­na­cały­świat­pamiętnika­

holenderskiej­Żydówki­Anny­Frank,­również­ofiary­Holocaustu).­

Dawid­Rubinowicz­był­mieszkańcem­Krajna­koło­Bodzentyna,­

a­następnie­mieszkał­w­budynku­przy­ul.­Kieleckiej­13­w­bodzen-

tyńskim­getcie.­Miał­12­lat,­gdy­wybuchła­wojna,­ale­nie­doczekał­

jej­końca­-­został­wywieziony­do­obozu­zagłady­w­Treblince.

Jego­zapiski­zostały­znalezione­w­latach­50.­w­Bodzenty-

nie­i­wydane­w­1960­roku.­Lakoniczne­notatki­rozpoczynają­się­

21­marca­1940­roku,­a­ostatni­zapis­pochodzi­z­1­czerwca­1942­

roku.­Ten­“Pamiętnik”­został­przetłumaczony­na­wiele­języków.

INFORMACJE PRATYCZNE:

Towarzystwo Dawida Rubinowicza

tel. [phone]

www.bodzentyn.ovh.org

www.bodzentyn.ugm.pl

Kirkut w Starachowicach

Kirkut w Ożarowie

Cmentarz żydowski w Działoszycach

Kirkut w Ożarowie

S

tarachowice

Miasto­leży­w­dolinie­rzeki­Kamiennej­ok.­60­km­od­

Kielc,­otoczone­rozległymi­lasami­-­pozostałością­Pusz-

czy­Świętokrzyskiej.

Mimo­ zakazu­ osiedlania­ się,­ Żydzi­ mieszkali­

w­Starachowicach­już­w­końcu­XVIII­wieku,­podlegając­pod­

kahał­ w­ Iłży.­ W­ 1905­ roku­ wybudowali­ własną­ synagogę,­

a­w­1907­roku­uzyskali­zgodę­władz­na­założenie­odrębnej­gminy.­­

    ­W­październiku­1942­roku­nastąpiła­deportacja­znacznej­

liczby­Żydów­do­obozu­zagłady­w­Treblince.­Pozostałych­wyko-

rzystywano­przy­pracy­w­zakładach­zbrojeniowych­w­Staracho-

wicach,­a­w­lipcu­1944­roku­wywieziono­ich­do­obozu­zagłady­

w­Oświęcimiu.

Na­powierzchni­0,4­hektara­na­ulicy­Pogórze­znajduje­się­

kirkut­założony­w­1891­roku,­na­którym­zachowało­się­około­

dwieście­nagrobków.­

INFORMACJE PRAKTYCZNE:

Centrum Informacji Turystycznej w Starachowicach

Gimnazjum Nr 1

ul. Kielecka 3

27-200 Starachowice

tel. [phone]

ww.starachowice.travel

O

żarów

Miasto­położone­jest­we­wschodniej­części­województwa­

świętokrzyskiego,­w­powiecie­opatowskim,­około­pięt-

nastu­kilometrów­na­zachód­od­Wisły.­

Żydzi­przez­kilka­wieków­stanowili­2/3­mieszkańców­Ożarowa.­

Pierwsza­wzmianka­o­ludności­żydowskiej­zamieszkującej­to­miasto­

pochodzi­z­1616­roku.­W­latach­trzydziestych­XX­wieku­Żydzi­zaj-

mowali­centrum­Ożarowa,­gdzie­trudnili­się­handlem­i­rzemiosłem.

Do­ nielicznych­ śladów­ pozostawionych­ przez­ Żydów­ należy­

osiemnastowieczna­synagoga,­która­została­zrujnowana­w­czasie­woj-

ny.­Później­pełniła­wiele­lat­funkcje­kina,­a­dzisiaj­znajduje­się­tam­

sklep.­Na­obrzeżach­miast­leży­dawny­cmentarz­żydowski.­Dzięki­

Projektowi­Odnowy­Cmentarzy­Żydowskich­w­Polsce­(PJCRP)­kir-

kut­został­odrestaurowany,­a­uroczysta­ceremonia­otwarcia­odbyła­

się­15­października­2001­roku.­Tradycyjnie­na­macewach­męskich­

widnieją­dłonie­w­geście­błogosławieństwa,­księgi,­lew,­ramiona­trzy-

mające­dzban­z­lejącą­się­wodą.­Nagrobki­kobiece­charakteryzowały­

się­wizerunkiem­świec­w­świeczniku­lub­lichtarzu,­złamanym­drze-

wem,­skarbonką­z­dłonią­wrzucającą­doń­monetę.­Ten­cmentarz­jest­

najstarszym­zabytkiem­miasteczka,­jedynym­materialnym­śladem­

obecności­Żydów­w­Ożarowie­od­XVII­wieku,­aż­do­tragicznego­dnia­

zagłady­1942­roku.­W­ożarowskim­getcie­przebywali­Żydzi­z­całej­

Polski,­a­nawet­z­Austrii.­Latem­1942­wywiezieni­zostali­do­obozu­

zagłady­w­Treblince.

INFOMACJE PRAKTYCZNE:

www.ozarow.pl

D

ziałoszyce

Do­dzisiejszych­czasów­pozostało­niewiele­pamiątek­po­

działoszyckich­Żydach­–­są­ruiny­domu­kahalnego­i­sy-

nagogi­wybudowanej­w­1852­r.,­uznawanej­niegdyś­za­najpiękniejszą­

w­Polsce.­Jest­też­kirkut­–­bez­choćby­jednej­macewy­–­za­to­z­symbo-

licznymi­tabliczkami­na­drzewach,­upamiętniającymi­pochowanych­

tam­ludzi.­

Żydzi­osiedlali­się­w­Działoszycach­przynajmniej­od­czasów­pano-

wania­Kazimierza­Wielkiego.­Funkcjonował­tu­tzw.­okręg­bóżniczy,­

czyli­gmina­żydowska,­w­skład,­którego­oprócz­miasta­wchodziło­

kilka­okolicznych­miejscowości.

Kres­działoszyckiej­gminie­żydowskiej­przyniosła­II­wojna­świa-

towa­-­2­IX­1942­do­miasta­przybyli­gestapowcy­z­Miechowa.­Na-

stępnego­dnia­wydano­rozkaz­zgromadzenia­się­wszystkich­Żydów­

w­Rynku­(ok.­10­tysięcy),­skąd­przeprowadzono­ich­na­stację­ko-

lejową­i­wywieziono­gł.­do­Płaszowa­k/Krakowa,­natomiast­dzieci,­

osoby­starsze­i­chore­przewieziono­na­cmentarz­żydowski,­gdzie­3­

IX­1942­roku­oddziały­hitlerowskie­dokonały­masowej­egzekucji­ok.­

1500­Żydów.­

INFOMACJE PRAKTYCZNE:

www.dzialoszyce.pl

Film­„Zabawa­w­chowanego”­(ang.­„Hiding­and­Seeking”)­

nagrodzony­Grand­Prix­na­festiwalu­„Żydowskie­motywy”­opar-

ty­jest­na­prawdziwych­wydarzeniach,­mających­miejsce­w­Bro-

nowie­koło­Działoszyc.­Półtora­roku­przed­zakończeniem­wojny­

w­stodole­Honoraty­i­Wojciecha­Muchów­ukryło­się­trzech­Ży-

dów.­Muchowie­z­narażeniem­życia­przez­18­miesięcy­chronili,­

żywili­i­podtrzymywali­na­duchu­uciekinierów.­Niewiele­bra-

kowało,­a­wszyscy­zapłaciliby­za­to­życiem­-­ich­gospodarstwo­

przeszukali­hitlerowcy,­na­szczęście­nie­znaleźli­schowka­przykry-

tego­stertą­siana.­Autorem­filmu­jest­zięć­jednego­z­uratowanych­

-Menachem­Daum.

PERŁY ZIEMI

ŚWIĘTOKRZYSKIEJ

KULTURA ŻYDOWSKA

Zdjęcia: A. Drzewiecka, Archiwum ROT, Archiwum Urzędu Miasta i Gminy w Chmielniku

Tekst: ROT WŚ

Wydawca:

Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego,

ul. Ściegiennego 2, 25-033 Kielce,

tel. [phone]

www.rot.swietokrzyskie.travel

Projekt Kampania Promocyjna Województwa Świętokrzyskiego współfinansowany

przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.