Modele swietosci w kulturze europejskiej OK

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Modele świętości w kulturze europejskiej.
Przedstaw konkretne przykłady tekstów kultury.

Bibliografia podmiotu

• Biblia, Stary i Nowy Testament

•

• Gall Anonim,

Gall Anonim,

Kronika

•

• Wincenty Kadłubek,

Wincenty Kadłubek,

Kronika polska

•

• Legenda o św. Aleksym

•

• Kwiatki świętego Franciszka

z Asyżu

•

• Pieśń o Rolandzie

•

• Jan Józef Szczepański,

Jan Józef Szczepański,

Przed nieznanym trybunałem.

•

• Jan Twardowski,

Jan Twardowski,

wiersze

•

• Eliza Orzeszkowa,

Eliza Orzeszkowa,

Gloria victis

Temat nie jest szczególnie trudny, ale wymaga pewnej orientacji w sprawach religii –
dobrze byłoby na przykład wiedzieć, czym różni się osoba święta od błogosławionej.
Najwięcej materiału literackiego i najwięcej wzorów życia w świętości znajdziesz w epo-
ce średniowiecza. Ale okazuje się, że epoka nam bliska, wiek XX również obfituje
w przykłady życia, które mogą stać się dla wielu wzorcem do naśladowania i które inni
(Kościół) uznają za święte. Do Ciebie należy decyzja, czy skupisz się wyłącznie na
literaturze średniowiecza, czy odwołasz się również do literatury i kultury współczesnej.

Inne możliwości sformułowania tematu:

• Odwołując się do tekstów literatury parenetycznej, omów popularyzowane przez nią

wzorce osobowe.

• Odwołując się do literatury z różnych okresów literackich, zilustruj pogląd, że śre-

dniowiecze jest epoką ciągle żywą i inspirującą.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Wariant 1

Zacznij od próby zdefiniowania pojęcia świętości. Słownik języka polskiego określa ją
jako cechę przypisywaną bóstwom i osobom wtedy, gdy chcemy dać wyraz ich najwyższej
ocenie religijnej. Można na nią zasłużyć w jeden sposób: czyniąc wokół siebie dobro
i zachowując nienaganną postawę moralną. Z kolei Mały słownik teologiczny podkreśla,
że samo spełnienie tych warunków nie jest wystarczające: niezbędna jest też łaska Boga
(tzw. łaska uświęcająca), która na ową świętość zezwoli.

Nie wnikając w teologiczne niuanse i spory, należy przyznać, że w naszej tradycji

religijnej kult świętych jest mocno zakorzeniony, a ich postacie otaczane są ogromnym
szacunkiem i czcią. Barwne portrety świętych spotkać można nie tylko w na poły ludo-
wych opowiadaniach, przekazywanych z ust do ust, ale również w literaturze. Na spe-
cjalną uwagę zasługuje fakt, że wizerunki świętych, które w niej odnajdujemy, są bardzo
zróżnicowane, co świadczy o tym, że do świętości człowiek może zmierzać różną drogą.

Wariant 2

Nawiąż do ideałów epoki, która ma najbogatszy dorobek w dziedzinie literatury parene-
tycznej – średniowiecze. To wówczas literatura wykształciła przeznaczony do naślado-
wania wzorzec parenetyczny świętego. Świętość była ówczesnym ideałem życia, do któ-
rego dążyli wszyscy, tak jak dziś jest nim kariera. Ale okazuje się, że także w czasach
nam bliskich – w wieku XX można znaleźć liczne przykłady na to, że ideał świętego
życia jest nadal obecny w kulturze.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Strategia rozwinięcia

Biblia

Opisuje życie wielu osób, uznanych później za święte. Pierwsi czczeni święci w chrześcijań-
skiej Europie to apostołowie. Wybrany przez Boga do świętości człowiek często musi zmie-
rzyć się z samym sobą, pokonać swój lęk, ból, grzech, wykonać olbrzymią pracę, by wreszcie
dostąpić tej najwyższej dla chrześcijanina radości i godności. Właśnie taką drogę przebył
Paweł z Tarsu, znany później jako św. Paweł. Żył w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, był
faryzeuszem, nosił imię Szaweł i z zaangażowaniem prześladował nową wiarę, która zata-
czała coraz szersze kręgi. Był obecny przy ukamienowaniu św. Szczepana – czy człowiek –
oprawca mógł chociażby przypuszczać, że kiedyś zostanie powołany do świętości? A jednak
stało się – jasność, która go nagle oślepiła, całkowicie zmieniła jego życie. Najpierw był
wielki lęk przed niezwykłym, niewytłumaczalnym zdarzeniem, a później praca, poświęce-
nie, udział w wielu misjach. Postać św. Pawła jest dowodem na to, że świętość to wielki
wysiłek i mordercze zaangażowanie – często na przekór przeciwnościom.

Świętość, stała się też udziałem jednej z najpopularniejszych postaci kobiecych z No-

wego Testamentu – Marii Magdaleny. Była kobietą upadłą, pogrążoną w grzechu. Spotka-
nie z Chrystusem i otwarcie się na Jego głos sprawiło, że stała się innym człowiekiem.

Średniowiecze

Średniowiecze wykształciło specjalny typ literatury, który opisywał żywoty świętych. To
hagiografia (słowo pochodzi z greckiego: hagios – święty i graphein – pisać). Najsłyn-
niejszym dziełem hagiograficznym europejskiego średniowiecza jest Złota legenda Ja-
kuba z Voragine (Legenda aurea). Jest ona znana również jako Żywoty świętych lub
Historie lombardzkie. Powstała w roku 1266, została napisana po łacinie. Niemal od
razu zaczęto ją przekładać na różne języki europejskie. Polskiego tłumaczenia docze-
kała się już w XIV w., ale obejmowało ono tylko jej fragmenty. Całość przełożono dopie-
ro w XX w. (w r. 1922, a dokonał tego Leopold Staff). Złota legenda nie jest najstarszym
zabytkiem gatunku. Za pierwszy utwór hagiograficzny uważa się tekst Vita Antonii (Żywot
Antoniego), napisany przez św. Antoniego już w IV wieku. Wzór życia w świętości stał się
w tej epoce jednym z najistotniejszych wzorców przeznaczonych do naśladowania. War-
to posłużyć się tutaj jeszcze jednym terminem: literatura parenetyczna – to literatura,
która prezentowała wzorce przeznaczone do naśladowania. Święty był, obok rycerza
i władcy, jednym z najpopularniejszych bohaterów tej literatury.

Święty Aleksy

Ciekawym tekstem parenetycznym, przedstawiającym życie świętego jest Legenda o św.
Aleksym. W polskiej wersji językowej jest ona utworem wierszowanym. Datuje się ją na
rok 1454, ale ten rękopis nie jest oryginałem, lecz kopią dawniejszego wzoru. On z kolei
powstał w V – VI w. i pochodził aż z Syrii. Do Europy Zachodniej przywędrował około
wieku X i od tej chwili zaczęły pojawiać się jego różne redakcje.

Tekst ukazuje jakże inny od znanych nam z Biblii ideał życia świętego. Jego egzy-

stencja podporządkowana jest nie walce za wiarę, lecz ascezie, na którą jednostka decy-
duje się w imię miłości do Boga. W życiu człowieka, który ją wybiera, nie ma miejsca na
jakąkolwiek radość czy nawet zwykłą życiową wygodę. Odmawiając sobie prawa do
radości, asceta kwestionuje to wszystko, co uważamy za naszą codzienność i normalność.

Bohater Legendy…, jest synem rzymskiego księcia. Rodzice czekali na jego narodzi-

ny przez wiele lat – jest wyczekany, wytęskniony, wyproszony u Boga. Dorasta w dobro-
bycie, ale jego życiowe ideały wykraczają daleko poza przyjemności, jakie mógłby mu
dać majątek i uprzywilejowana pozycja społeczna. Przysięga Bogu czystość – tuż po
swoich zaślubinach opuszcza piękną, młodą żonę, swoje dobra rozdaje ubogim, a sam
wyrusza na żebraczą tułaczkę po świecie.

Nie skarżąc się, znosi nędzę, trud i niewygody – ofiarowuje je na chwałę Bożą – aż

wreszcie, po kilkunastu latach wraca pod ojcowski dach. Ale nikt, nawet żona, nie rozpo-
znaje w nim dawnego panicza. Zresztą on się wcale o to nie stara. Jego schronieniem staje
się nędzna komórka pod schodami, żywi się odpadkami a butni słudzy ojca nie szczędzą
mu razów i upokorzeń („każdy nań pomyje…lał”). Tak egzystuje przez szesnaście lat, aż

Bibliografia przedmiotu

• Teresa Michałowska, Średnio-

wiecze. Interesujące rozdziały na
temat literatury hagiograficznej.

• Władysław Tatarkiewicz, Histo-

ria filozofii (tom I).

• Z pewnością znajomość prądów

filozoficznych epoki średniowie-
cza wzbogaci Twoją wypowiedź
pod względem intelektualnym.
Zwróć uwagę na to, że dwaj naj-
więksi filozofowie tej epoki rów-
nież zostali świętymi: św. Au-
gustyn i św. Tomasz!

• Aron Guriewicz, Kategorie kul-

tury średniowiecznej. Autor tej
książki próbuje przybliżyć
współczesnym tę odległą epo-
kę poprzez wyjaśnienie katego-
rii, jakimi myślano i posługiwa-
no się w średniowieczu. Podkre-
śla, jak ważną rolę odgrywała
wówczas sfera sacrum w co-
dziennym życiu;

• Mieczysław Szymczak (red),

Słownik języka polskiego Znaj-
dziesz tu definicję pojęcia świę-
tości.

• Karl Rahner, Herbert Vorgrimler,

Mały słownik teologiczny. Poję-
cie świętości w rozumieniu reli-
gii katolickiej

• Michał Głowiński, Teresa Kost-

kiewiczowa, Aleksandra Oko-
pień-Sławińska, Janusz Sławiń-
ski: Słownik terminów literackich.
Wyjaśnienie pojęć: literatura
parenetyczna i hagiografia.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

wreszcie umiera. I oto staje się cud: w Rzymie same rozdzwaniają się wszystkie dzwony,
a opary, które wydziela ciało zmarłego, mają uzdrowicielską moc. Dopiero wtedy jego
rodzina uświadamia sobie, kim naprawdę był pogardzany żebrak – asceta i nie może
posiąść się ze zdumienia.

Kwiatki świętego Franciszka…

Zupełnie inny model świętości ukazują Kwiatki św. Franciszka z Asyżu.

To dzieło jest zbiorem historii o pełnym cudów życiu św. Franciszka i jego uczniów.

Przekaz, który się zachował do naszych czasów, nie jest oryginałem, lecz tłumaczeniem
z łaciny na język toskański i pochodzi z drugiej połowy IX w. Zawiera 53 Kwiatki, czyli po
prostu opowiadania. Jego fragmenty szybko zaczęto przekładać na język polski, ale jako
całość utwór został przyswojony polszczyźnie dopiero w XIX w. przez Leopolda Staffa.

Wzorzec świętości, jaki przekazuje ten tekst, daleki jest od rezygnowania z życia. Św.

Franciszek zwraca się ku światu z miłością i radością, bo to właśnie miłość jest podstawą
wiary. Według niego kochać należy każdą żywą istotę, bo nawet ta najdrobniejsza jest
dziełem Bożym. Z tego przekonania bierze się typowy dla franciszkanizmu kult przyro-
dy i poczucie, że my także do niej należymy. Wobec Boga wszystkie stworzenia są tak
samo ważne (ewangeliczna cnota równości). By zaakcentować ten pogląd, franciszka-
nizm określa zwierzęta mianem naszych mniejszych braci.

Miłość przybrała tu także kształt pochylania się nad drugim człowiekiem – zwłaszcza

tym, który cierpi, jest chory czy ubogi. Podać komuś takiemu rękę, pomóc, poświęcić się dla
tych, którzy potrzebują (np. pracując wśród trędowatych), znaczy: naprawdę kochać Boga.

Bardzo ciekawy w myśleniu franciszkańskim jest stosunek do dóbr materialnych.

Ubóstwo jest jedną z zalecanych cnót, lecz absolutnie nie dla ascezy. Po pierwsze –
stanowi wyraz solidarności z najbiedniejszymi i jest ilustracją biblijnej zasady równości.
Po drugie – daje człowiekowi wolność wewnętrzną. Ktoś, kto nadmiernie troszczy się
o sprawy majątkowe, staje się ich niewolnikiem. Pieniądze przesłaniają mu cele ducho-
we, troska o ich pomnażanie pochłania i energię, i czas. Człowiek traci możliwość cie-
szenia się urodą świata. Jednostce powinno więc wystarczyć to, co rzeczywiście jest jej
niezbędne do życia – reszta wręcz przeszkadza.

Istotną kwestią jest porównanie tych dwóch, krańcowo odmiennych modeli świętości.
Bohater Legendy o św. Aleksym w swojej epoce mógł imponować. Trudno odmówić

mu siły woli, a nawet heroizmu. Jednak z dzisiejszej perspektywy jego postawa sprawia
wrażenie mało użytecznej dla świata, a nawet krzywdzącej innych. Bohater zamknął się
w swojej ascezie i niemal stracił kontakt z rzeczywistością. Unieszczęśliwił najbliższych:
rodziców, którzy za nim tęsknili i nie wiedzieli, co stało się z ich synem i żonę, której
złamał życie (wstrząsający wiersz K. Iłłakiewiczówny: Opowieść małżonki św. Alekse-
go). Ten model świętości daleki jest więc od człowieka i nie współbrzmi z życiem. Bar-
dzo trudno byłoby nam dzisiaj go dziś zaakceptować.

Natomiast przesłanie zawarte w Kwiatkach św. Franciszka… jest wciąż aktualne.

Prawdy, które przekazuje, są proste i piękne (ewangeliczna zasada braterstwa, ubóstwa
i równości). To niezwykła lekcja humanizmu, który może przekonać ludzi żyjących w róż-
nych czasach i kręgach kulturowych. Poetycki i pełen czaru styl sprawia, że utwór czyta
się z prawdziwą przyjemnością.

Święty Wojciech i święty Stanisław

Dwaj najpopularniejsi w średniowieczu polscy święci to święty Wojciech i święty Stanisław.
Ich historie można poznać z polskich kronik średniowiecznych – Galla Anonima i Wincen-
tego Kadłubka. Św. Wojciech pochodził z Czech i był biskupem, został zamordowany przez
pogan. Bolesław Chrobry, na którego dworze Wojciech jakiś czas przebywał, wykupił jego
ciało i pochował w Gnieźnie, dając tym samym początek kultu św. Wojciecha w Polsce.

Drugi słynny polski święty to Stanisław, biskup, który odważył się sprzeciwić Bolesławowi

Śmiałemu i został zamordowany. Wincenty Kadłubek opisuje historię cudownego zrośnię-
cia się jego ciała. Omawiając te dwie postacie warto wykorzystać wiadomości z historii.

Święty Maksymilian Maria Kolbe

Obraz świętości, będący harmonijnym połączeniem heroizmu i miłości do drugiego
człowieka, odnajdujemy we współczesnym zbiorze esejów Jana Józefa Szczepańskie-

Przydatne pojęcia

• Asceza:

Asceza:

Asceza: gr. asketes – ćwiczący.
Dobrowolne i stałe ograniczanie
własnych życiowych potrzeb
w celu osiągnięcia doskonało-
ści duchowej.

• Beatyfikacja –

Beatyfikacja –

Beatyfikacja – uznanie osoby
za błogosławioną;

• Hagiografia:

Hagiografia:

Hagiografia: gr. hagios = świę-
ty; grapho = piszę. Oznacza
żywoty świętych, pouczające
opowieści o ich losach i szla-
chetnych czynach. Gatunek ten
był popularny w średniowieczu.
Najsłynniejsze dzieło – Legen-
da aurea (Złota legenda) Jaku-
ba z Voragine.

• Kanonizacja –

Kanonizacja –

Kanonizacja – uznanie osoby
za świętą;

• Parenetyka –

Parenetyka –

Parenetyka – gr. parenesis –
pouczanie. Dział literatury,
przedstawiającej gotowe wzorce
osobowe do naśladowania. Po-
pularyzował różne ważne spo-
łecznie ideały, np. ideał rycerza
– Pieśń o Roladzie, ideał władcy
– Kronika Galla Anonima. Nale-
żące do niej utwory są najczę-
ściej opowieściami biograficz-
nymi albo traktatami wycho-
wawczymi (mają cel
edukacyjny). Uprawiana od sta-
rożytności – dzieła Platona
(Uczta) czy Kwintyliana (Kształ-
cenie mówcy).

• Sacrum –

Sacrum –

Sacrum – Dziedzina spraw,
związanych ze świętością, du-
chowością, religią.

• Teocentryzm –

Teocentryzm –

Teocentryzm – gr. Theos –
Bóg. Pogląd, według którego
najważniejszą rzeczą na świecie
jest Bóg i religia (znajdują się
w jego centrum).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

go Przed nieznanym trybunałem. Trwa koszmar drugiej wojny światowej. Dymią komi-
ny obozów koncentracyjnych. Czy w tych warunkach można w ogóle myśleć o człowie-
czeństwie? Każdy zrobiłby wszystko, żeby tylko przeżyć. Każdy przeżyty dzień to suk-
ces – jutro można przecież zostać straconym. I nagle, w tej atmosferze walki
o przetrwanie, ocalenie siebie – nawet na krótko, skromny zakonnik, ojciec Kolbe
dobrowolnie decyduje się oddać życie za innego człowieka. Argument, który popycha
go do tego celu, jest pozornie prosty: tamta osoba jest ojcem rodziny, ma dzieci, któ-
rym jest potrzebna, by dalej mogły łatwiej żyć – ojciec Kolbe jest samotny. Ale czy
takie myślenie da się w ogóle objąć ludzkim rozumem? Jak bardzo trzeba kochać
Boga, żeby poświęcić własne życie dla drugiej stworzonej przez niego istoty! Jak wiel-
kim trzeba być człowiekiem – ile trzeba mieć w sobie odwagi, wiary w to, że ten drugi
to nie jakaś obojętna nam istota, ale nasz prawdziwy brat. W roku 1971 ojciec Maksy-
milian Maria Kolbe został uznany za osobę błogosławioną a w roku 1982 papież Jan
Paweł II ogłosił jego kanonizację.

Inne współczesne modele świętości

To nie jedyny utwór współczesny, który powraca do świętości. Niezwykle ważna jest
poezja Jana Twardowskiego – księdza, który zachwycony jest franciszkańskim ideałem
życia i nawiązuje do niego w swoich wierszach. Można w nich wyczytać zachwyt nad
światem stworzonym przez Boga, kult przyrody i miłość do wszelkiego stworzenia. Oka-
zuje się, ze świętość w dzisiejszych czasem może być również tematem interesującego
filmu, np. Faustyny – to film o jednej z najpopularniejszych współczesnych polskich świę-
tych. Mówiąc o stosunku współczesnych do idei świętości, z pewnością należy wspomnieć
o Janie Pawle II, który tę ideę bardzo promuje. Podczas swojego pontyfikatu wyniósł na
ołtarze wiele osób, których życie było godne naśladowania. Z aktualności – obecnie
trwają starania o beatyfikację naszego narodowego bohatera z czasów PRL-u, księdza
Jerzego Popiełuszki.

Świętość w służbie ojczyzny

Jednym z wątków, który można poruszyć przy tym temacie, jest powiązanie świętości
i miłości do ojczyzny. Często zdarza się tak, że narodowy bohater urasta do rangi ideału
do naśladowania. Wspomnij o scenie śmierci Rolanda z średniowiecznej Pieśni o Ro-
landzie. Jest ona wyraźnie stylizowana na śmierć Chrystusa, po to, aby zaakcentować
rangę śmierci za ojczyznę. Zdarza się też, że kanonizuje się władców wyróżniających się
szczególną dobrocią dla swoich poddanych, patrz: święta Jadwiga i ostatnio wyniesiony
na ołtarze cesarz Austrii Franciszek Józef. Innym przykładem może być Gloria victis
Elizy Orzeszkowej. W tym utworze na świętą stylizowana jest postać przywódcy powsta-
nia styczniowego Romualda Traugutta. Podobną wymowę ma śmierć wspomnianego
już księdza Popiełuszki walczącego z komunistycznym terrorem i zamordowanego przez
funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa.

Strategia zakończenia

Czy świętość jest ideałem naszych czasów? Wydaje się być całkowicie abstrakcyjna
i oderwana od rzeczywistości. Ale gdy się bliżej zastanowimy nad jej prawdziwym zna-
czeniem, którym jest miłość nie tylko do Boga, ale również – miłość do drugiego czło-
wieka, ideał ten staje się nam o wiele bliższy i łatwiejszy do zrozumienia. Pontyfikat
Jana Pawła II jest szczególnie bogaty w beatyfikacje i kanonizacje, a osoby, które wyno-
si na ołtarze, najczęściej budzą niekłamaną sympatię: Trudno nie czuć jej do ojca Alber-
ta Chmielowskiego (święty), który szerząc idee franciszkanizmu, zakładał schroniska
dla bezdomnych i ubogich, trudno nie polubić matki Teresy z Kalkuty, która nie bacząc
na swój niemłody już wiek, pracowała wśród nieuleczalnie chorych w Indiach. Wielkość
ich uczynków doceniają wszyscy – nawet niewierzący. Może więc ideał świętości wcale
się nie przeżył, lecz ewoluuje w kierunku humanizmu? Z pewnością musisz na koniec
zaprezentować własne zdanie.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Zdefiniowanie pojęcia, określenie głównych wątków tematu.

Kolejność prezentowanych argumentów

średniowiecze

• świętość w duchu augustyńskim (asceza) – Legenda o św. Aleksym;
• świętość w duchu franciszkańskim – miłość do życia i świata.
• polscy święci prezentowani na łamach kronik

współczesne realizacje

• poświęcenie dla drugiego człowieka (ojciec Kolbe)
• idee franciszkańskie w poezji księdza Twardowskiego

Wnioski

Aktualność pojęcia świętości, jego ewolucja w stronę humanizmu.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Kazimiera Iłłakiewiczówna, wiersz: Opowieść mał-

żonki św. Aleksego; spojrzenie na kwestię ascezy od
strony porzuconej małżonki.

• ks. Jan Twardowski, utwory: Do św. Franciszka,

Mrówko ważko biedronko, Powitanie

• Stanisław Grochowiak, wiersz: Św. Szymon Słupnik

– niekonwencjonalne życie ascety jest skazane na
niezrozumienie przez tłum.

• reprodukcja Drzwi Gnieźnieńskich (przedstawiona

jest na nich historia świętego Wojciecha)

• reprodukcja karty XV-wiecznego wydania Legendy

o św. Aleksym (kserokopia z podręcznika)

• fragmenty filmu Faustyna

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

W twórczości którego z polskich poetów XX wieku – oprócz ks. Jana Twardow-
skiego – wyraźnie zaznacza się nurt franciszkański?

Proponowana odpowiedź

Ten nurt jest widoczny w twórczości Leopolda Staffa. Już w okresie Młodej Pol-
ski poeta zwalczył dekadenckie nastroje i zaczął szukać franciszkańskiej harmo-
nii ze światem. Zauważył – jak inni myśliciele z tego kręgu – piękno i wartość
zwykłego, codziennego bytowania. Nurt takiego myślenia i odczuwania pogłę-
biał się wraz z jego poetycką dojrzałością. Staff stał się niezmordowanym piewcą
urody świata – najdoskonalszego Boskiego dzieła. Te fascynacje szczególnie
widoczne są w tomikach: Ptakom niebieskim (1905), Gałąź kwitnąca (1908) i Bar-
wa miodu (1936). Aby uatrakcyjnić wypowiedź, zacytuj fragment wiersza Świt
(z Barwy miodu):

(…) Co krok zdejmuje podziw i ogarnia trwoga!
Świat tak bliski, a obcy, jest zdumiewający
jak dla dziecka w kołysce jego własna noga! (…)

Filozofia, którego ze średniowiecznych myślicieli jest najbliższa postawie, jaką
prezentował św. Aleksy?

Proponowana odpowiedź

W postawie św. Aleksego odbija się filozofia św. Augustyna. Wg niego człowiek
jest nieszczęśliwy już z założenia, ponieważ jego natura przynależy zarówno do
porządku duchowego (w tym jesteśmy podobni do aniołów), zaś częściowo do sfery
cielesnej (tu jesteśmy podobni do zwierząt). Życie ludzkie jest więc wieczną walką
– ścieraniem się tych przeciwnych sfer, a człowiek, który pragnie osiągnąć szczęśli-
wość wieczną, musi powściągać swoją cielesność.