Tytuł i data powstania
Metamorfozy, albo Złoty osioł to najbardziej znane i wpływowe dzieło Apulejusza, zachowane w całości i obejmujące 11 ksiąg. Nie znamy oryginalnego tytułu ani daty powstania dzieła. Większość rękopisów nie podaje na początku tytułu dzieła, podają go jednak przy poszczególnych księgach w postaci Metamorphoseon liber I (II, III itd.), z czego wnioskuje się, że nazywało się ono Metamorphoses (Przemiany) lub Metamorphoseon libri. Tytuł "Złoty osioł" przekazał św. Augustyn w Państwie Bożym. W Polsce dzieło jest znane jako Metamorfozy, Przemiany lub Złoty osioł, tytuł przekładu Edwina Jędrkiewicza brzmi Metamorfozy, albo Złoty osioł. Czas powstania utworu określa się na postawie wzmianek w księdze XI o pobycie autora w Rzymie po studiach w Atenach i jego wtajemniczeniu w misteria Izydy - możliwe, że Metamorfozy powstały przed powrotem Apulejusza do Afryki, tj. przed 155-156 r.
Pochodzenie utworu i gatunek literacki
Metamorfozy są romansem antycznym, gatunkiem ukształtowanym wśród Greków w okresie hellenistycznym a następnie przeniesionym na grunt rzymski. Treść utworu Apulejusz zaczerpnął z zaginionego greckiego utworu Lucjusza (Lukiosa) z Patraj, żyjącego prawdopodobnie w II w, w kilku księgach. Na tym samym utworze co Apulejusz oparł swój własny, krótszy utwór (w jednej księdze) Lukian - zachowane dzieło Lukiana nosi tytuł Lucjusz w osła zamieniony (Lukios e onos). Prawdopodobnie wspólnym źródłem dzieł Lukiosa z Patraj i Apulejusza były w większości zaginione Historie milezyjskie (Milesiaka) Arystydesa z I w. p.n.e. Rzymianie znali Milesiaka także z zaginionej łacińskiej przeróbki Lucjusza Korneliusza Sisenny Milesiae fabulae z I w. p.n.e. Zależność utworu Apulejusza od utworu Lukiosa znamy dzięki przekazowi bizantyjskiego filologa Focjusza. U Lukiosa i Lukiana nie występują treści zawarte w XI księdze Metamorfoz Apulejusza, tj. rozwiązanie utworu polegające na powrocie głównego bohatera do ludzkiej postaci dzięki łasce Izydy, stanowiące podstawę mistycznej interpretacji utworu.
Treść utworu
"Oto opowiem ci milezyjską modłą bajeczki rozmaite i połechcę twe łaskawe mi uszy wdzięcznym bajdurzeniem - jeśli tylko nie wzgardzisz przeczytaniem tego papirusu egipskiego, nilowej trzciny kończystością pisanego. Wszystko to zaś, abyś się nacudował ludzkich losów i postaci przemianom w kształty inne i powrotowi we własne dzięki odwrotnemu rzeczy splotowi" - w ten sposób, w potocznym i barwnym stylu, Apulejusz rozpoczyna Metamorfozy, informując czytelnika, że jego romans będzie nawiązywać do Opowieści milezyjskich i zapowiadając oś fabuły utworu, którą jest przemiana głównego bohatera, Lucjusza, w osła.
W księdze pierwszej narrator, którym jest główny bohater utworu, przedstawia się jako Grek, Tesalczyk, pochodzący od Plutarcha i filozofa Sekstusa, który poznał łacinę dzięki pobytowi w Rzymie, przepraszając zarazem za "coś obcego lub gminnego" co mogłoby przez to uderzyć czytelnika. Deklaruje, że "a zresztą same te przemiany języka już stylowi tych przemiennych historii, o których mowa, są odpowiednie". Opowieść rozpoczyna opisem swojej podróży w interesach do ojczystej Tesalii - w podróży spotyka dwóch ludzi rozmawiających o czarownicach, z których słynęła w Grecji Tesalia. Jeden z nich uważa opowieści o tesalskich czarownicach za bajki, drugi, pochodzący z Eginy kupiec Arystomenes, przekonuje, że wkrótce podróżni na własne oczy przekonają się w Tesalii o działaniu czarownic. Opowiada historię swojego kompana Sokratesa, który, obrabowany przez rzezimieszków, poznaje Meroe, "starkę wprawdzie, ale mocno jeszcze jurną", która "przygarnęła go do łoża".
Styl i język
Język Apulejusza jest poprawny. Na początku Metamorfoz [I 1] autor usprawiedliwa się retorycznie z niepoprawności swojej łaciny, pisząc że nie jest ona jego językiem ojczystym, że na dobre i z dużym trudem wyuczył jej się dopiero w Rzymie. Mimo tego nie ma w dziele Apulejusza żadnych językowych nieporadności. Przeciwnie, Apulejusz jest mistrzem w operowaniu stylem - potrafi w zależności od okoliczności używać tak stylu prostego (sermo milesius), jak i stylu ozdobnego (genus floridum), doskonale dopasowywać styl wypowiedzi do sytuacji i osób mówiących: np. pełnym ludowych zwrotów stylem wulgarnym wypowiadają się rozbójnicy, wyszukaną retoryką posługują się prawnicy w czasie procesów, trafnym użyciem patosu jest modlitwa Apulejusza do Izydy.
Umiejętność posługiwania się wieloma stylami Apulejusz osiąga także dzięki umiejętnemu posługiwaniu się się bogatym słownictwem. Posługuje się grecyzmami (także składniowymi), wieloma wyrazami ludowymi, zgodnie z panującą w II w. modą archaizmami i wyrazami staroświeckimi. Wszystkie je przeplata i łączy, wyrazy wzniosłe umieszczając obok wulgarnych, archaizmy obok neologizmów, wyrazy ludowe obok wytwornych - co sprawia, że styl Metamorfoz określić można jako "mozaikowy".
Recepcja
Metamorfozy wywarły znaczny wpływ zwłaszcza na literaturę średniowieczną i renesansową. Zwłaszcza wiele nowel Boccaccia opiera się na poszczególnych epizodach dzieła Apulejusza.