223

Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków ...

Dlaczego zażywali środki psychoaktywne?
Cz. I. Rola i znaczenie środków psychoaktywnych
w kulturze: od Pradziejów do początku XX wieku

Why did they use psychoactive drugs? Part I. Role and importance of psychoactive
substances in culture: from prehistory to early twentieth century

Marek Motyka

1,2/

, Jerzy T. Marcinkowski

3,4/

1/

Sekcja Terapii Uzależnień, Wojewódzki Podkarpacki Szpital Psychiatryczny im. prof. Eugeniusza Brzezickiego w Żurawicy

2/

Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski

3/

Zakład Higieny, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

4/

Wydział Studiów Społecznych, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu

Drug use has not always been the behavior deviating from the established
common standards and rules. The article presents the historical conditions
of use of psychoactive substances from the beginnings of humanity to
the first decades of the twentieth century. It presents – regulated by the
sacred sphere – drug use in religious ceremonies, in medicine, in the
course of wars, as well as – since the use of drugs has affected the realm
of the profane – examples of non-medical, generally hedonistic use. The
secularization in use of psychoactive substances gave rise to problems of
their use escalating until modern times.

Key words: history of humanity, culture, psychoactive substances

Zażywanie narkotyków nie zawsze było zachowaniem odbiegającym od
ustalonych powszechnie norm i reguł. W artykule zaprezentowane zostały
historyczne uwarunkowania korzystania ze środków psychoaktywnych od
prapoczątków człowieka do pierwszych dekad XX wieku. Przedstawione
zostało – regulowane przez sferę sacrum – używanie narkotyków
w obrzędach religijnych, w medycynie, w trakcie działań wojennych, jak
również – po przeniknięciu tychże do sfery profanum – pozamedyczne,
zazwyczaj hedonistyczne ich stosowanie. Zeświecczenie zażywania środków
psychoaktywnych dało początek nasilającym się, jak i występującym do
czasów współczesnych, problemom związanym z ich używaniem.

Słowa kluczowe: historia ludzkości, kultura, środki psychoaktywne

Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr Marek Motyka, instruktor terapii uzależnień, nr certyfikatu 205
Sekcja Terapii Uzależnień, Wojewódzki Podkarpacki Szpital
Psychiatryczny im. prof. E. Brzezickiego w Żurawicy
ul. Różana 9, 37-710 Żurawica
tel. [phone], e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

www.phie.pl

Nadesłano: 17.03.2014
Zakwalifikowano do druku: 04.05.2014

Wprowadzenie

Historiaczłowiekawrazzhistoriąsubstancjipsy-

choaktywnychstanowiąnurtynierozerwalniezesobą

związane.Odzamierzchłychczasówśrodkitewywie-

rałyniebagatelnywpływnatworzącąsięwspołecznoś-

ciachludzkichkulturę.Służyłyłącznościzeświatem

pozamaterialnym,spajałyrozproszonegrupywokół

wyznawanegobóstwa,pomagałyprzetrwaćwsytua-

cjachekstremalnych,przynosiłyukojeniewcierpieniu,

apoprzezmity–wktórychjesytuowano–pomagały

zrozumiećobecnośćczłowiekanaZiemiimiejsce,jakie

naniejzajmował.Wniniejszymartykuleprzedstawio-

nezostanąkulturoweaspektyzażywaniasubstancji

onarkotycznymdziałaniuodczasówprahistorycznych,

poprzezŚredniowieczeiokresWielkichOdkryćGeo-

graficznych,doprzełomuwiekówXIXiXX–czasów

niemalzupełnejdesakralizacjiichzażywania.

Zaprezentowanezostanie,regulowanewzamierzch-

łychczasachprzezsferęsacrum,rytualnekorzystanie

zroślinonarkotycznychwłaściwościachwtrakcieobrzę-

dów,wcelachleczniczych,podczasdziałańwojennych,

jakoafrodyzjakóworazjakospecyfikówdopodstępnego

–bądźzupełnielegalnego–pozbywaniasięoponentów.

Zaznaczone zostanie występowanie tychże środków

wówczesnychmitach,podaniachiprzekazachludowych.

Wepocenowożytnejzwróconazostałauwagana

pojawiającą się wielotorowość zjawiska wynikającą

zprzenikaniasubstancjipsychoaktywnychzesfery

sacrum do profanum. Podkreślona została ich rola

wrozwijającejsiędynamiczniefarmacji,wmedycynie

ludowejorazzaprezentowanezostałypoczątkipoza-

medycznegoipozasakralnegozażywaniazarówno

roślinonarkotycznymdziałaniu,jakrównieżwytwa-

rzanychnaichbaziemedykamentów.

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

224

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

Od Pradziejów do Średniowiecza

Substancjeopsychoaktywnymdziałaniusąniero-

zerwalniezwiązanezhistoriączłowieka.Jużusamego

zarania dziejów grupy ludzi, tworzących pierwsze

społecznościplemienne,wykorzystywaływystępujące

wotoczeniuroślinywceluzaspokojeniajednejzpod-

stawowychdlawszystkichżywychistotpotrzeb,jaką

stanowiłgłód.Wczasach,kiedyuprawaziemi,wraz

zhodowlą,niebyłyjeszczeznane,nasipraprzodkowie

żywilisiętymwszystkim,cowzamieszkiwanymprzez

siebieobszarzeudałosięimzebrać,bądźupolować

[1]. Społeczeństwa zbieracko-łowieckie posiadały

obszerną i zarazem szczegółową wiedzę na temat

naturalnych bogactw występujących na zajmowa-

nymobszarze.Byłaonaefektemniezliczonejilości

„testów”dokonywanychnawłasnychorganizmach

poprzez eksperymentowanie – zarówno z nowymi

napotkanymiroślinami,jakinierzadkotoksynami

występującymi w organizmach upolowanych przez

siebiezwierząt.Niebyłytooczywiściedziałaniaza-

mierzone.Przypuszczasięnp.iżodkryciewłaściwości

halucynogennychmuchomoraczerwonegoprzypisać

możnazainteresowaniuurzekającomalownicząurodą

grzyba, który – wśród ówczesnych przedstawicieli

ludzkiegogatunku–mógłwzbudzaćciekawośćpozna-

niawalorówsmakowych[2].Odkryciedodatkowych

–nieoczekiwanych–właściwościwydajesięwtym

wypadkuzrozumiałe.Równieżobserwacjezachowań

zwierząt,pospożyciukonkretnejrośliny,przyczyni-

ły się do wyselekcjonowania gatunków używanych

wokreślonychnadanyczaspotrzebach.Napodstawie

spostrzeżeńniektóreznichwykorzystywanebyłynp.

dozatruwaniagrotówstrzałidzidsłużącychwtrakcie

polowań,bądźwalkplemiennych[3].

Amerykańskipisarz,etnobotanikifilozofMcKen-

na uważa, że pierwsze rośliny o psychoaktywnym

działaniumusząpochodzićzAfryki,ponieważstanowi

onakolebkęludzkości.Towłaśnienapastwiskachtego

prastaregokontynentu,gdzieprzodkowiewspółczes-

negoczłowiekanabywaliwprawęwporuszaniusię

nadwóchkończynach–poprzezichwszystkożerność

–rozpoczęłasięwspólnadrogaczłowiekaorazsub-

stancji,któreposiadaływłaściwościwpływunajego

samopoczucie.McKennauważarównież,żehalucyno-

geny,naktórenatknęlisiępraprzodkowieczłowieka,

miały znaczący udział w wykreowaniu się ludzkiej

świadomości,wuczłowieczeniugatunkuHomo[4].

Byćmożeśrodkipsychoaktywnewżyciuczłowie-

kapojawiłysięprzypadkowo,jednakże–jakprzypusz-

czaprof.Hanausek–porozpoznaniuspecyficznych

właściwościstałysiętrwałyminiezbędnymelementem

funkcjonowaniaówczesnychspołeczności.

Wczłowiekubowiemodzawszewystępowałapo-

trzebaoderwaniasię–choćbynachwilę–odcodzien-

ności,wrazztęsknotązatajemniczymidoznaniami,

niełatwymi do osiągnięcia na drodze naturalnych

możliwościorazpotrzebądoznawaniategowłaśnie

chwilowego zapomnienia i złudnej szczęśliwości

[5].

Pionier polskiej archeologii zajmującej się sub-

stancjamipsychoaktywnymi–JerzyBąbel–uważa,

żewtymwłaśnieokresiedokonywaćsięzacząłpo-

działspożywanychprzezczłowiekaroślinnam.in.te

oleczniczym,jakihalucynogennymdziałaniu[6].

Specyfikapsychoaktywnychefektów,uzyskiwanych

poichzażyciu,wpłynęłanautworzenietrzechpod-

stawowychgrup,doktórychkwalifikowanotedary

przyrody.Pierwszaobejmowaławszelkiezioła,rośliny

ijadyzwierzęce,powodującewystępowaniehalucyna-

cji,omamówwzrokowychorazsłuchowych.Zuwagi

naswojąspecyfikęwykorzystywanebywałyonepod-

czasplemiennychobrzędówdokontaktowaniasięze

światemniematerialnym:łącznościzbogami,duchami

przodków,czyprzewidywaniemprzyszłości.Drugą

grupęstanowiłyspecyfikistymulujące,wywołującesil-

nepobudzenie,nasilająceaktywnośćpsychoruchową,

niosąceodpornośćnabóliwytrzymałośćwtrudnych,

wymagającychnadludzkiegowysiłkudziałaniach.Te

zkoleistosowanebywałygłównieprzezwojowników,

plemionażyjącewwysokichpartiachgórskich,bądź

ludyprzemieszczającesięprzezwielkieinieprzyja-

zneobszary.Trzeciąnatomiasttworzyłysubstancje

o działaniu hipnotycznym, nasennym czy nawet

otępiającym. Już od zarania dziejów używane były

onedoznieczulaniaprzywszelkiegorodzajubólach,

dolegliwościachorazdouspokajania,np.płaczących

dziecilubnadmierniepobudzonychjednostek[7].

ReligioznawcaTomaszSikorazwracauwagęna

to,żekultowewykorzystywanieśrodkówopsycho-

aktywnymdziałaniumogłowystępowaćconajmniej

od IX tysiąclecia p.n.e. Stanowią o tym znaleziska

sztukinaskalnej,odkrytem.in.wpołudniowejAlgierii

wmasywieTassilin’Ajjer,datowanenaczasypomiędzy

IXaVItysiącleciemprzedChrystusem,znaleziska

wTadrahatAcacuswLibii,czywhiszpańskimPlade

PetracoszVtys.p.n.e.,jakiokoło300000petroglifów

sprzed pięciu tysięcy lat we włoskim Valcamonica.

Znaleziska,przyktórychwykorzystywanosubstan-

cjenarkotyczne,odkrytezostałyrównieżwinnych

częściach globu: w krajach Ameryki Środkowej, na

obszarach objętych islamem, pośród wyznawców

hinduizmu,zoroastrian,społeczności,wśródktórych

występowałyznaczącereligiehistoryczne,otradycjach

wedyjskich,hinduskiejtantry,religiachEgiptu,wśród

starożytnychGreków,czynaperyferiacheuropejskie-

gochrześcijaństwa[8].Dlabadaczasztukinaskalnej

iszamanizmuAndrzejaRozwadowskiegoargumen-

tempotwierdzającymwykorzystywaniewpradziejowej

sztuceśrodkówonarkotycznymdziałaniujestpodo-

bieństwowizji,pozostawionychnaskałach,występu-

225

Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków ...

jącychnaobszarachzesobąniespokrewnionych.Jak

zauważaRozwadowski:„Wszyscyludziezażywający

halucynogenymająpodobnewizjenarkotyczne”[9].

Jerzy Gąssowski w pracy Prahistoria sztuki zwraca

uwagęnatzw.fotosfeny–wytworyludzkiegomózgu,

poddanegodziałaniuśrodkównarkotycznych.Podo-

bieństwonaskalnychmalowideł,naktórychwystępują

analogicznerzędypunktów,falistelinie,kręgi,spirale,

słońca,romby,trójkąty,zauważalnejestwodkrytych

stanowiskachsztukinaskalnejnakażdejniemaldłu-

gościiszerokościgeograficznej[10].Znaleziskate

potwierdzająhipotezywysunięteprzezwspomnianego

Rozwadowskiego.

Skarbnicęwiedzy,natematużywaniasubstancji

psychoaktywnychwpradziejach,stanowiąpublikacje

wspomnianego już Jerzego Bąbla. Opisuje w nich,

odkrytewtrakciewykopaliskarcheologicznych,arte-

faktyzwiązanezkultem,bądźzażywaniemśrodków

narkotycznych oraz przywraca opisy pradawnych

wierzeń,obrzędów,pozwalazrozumiećkoegzystencję

praczłowieka i środków posiadających właściwości

zmianypercepcji[1,6,11].

Używanie środków psychoaktywnych

w obrzędach

Wartopodkreślić,żeuzaranialudzkościkażde

zżyjącychplemionposiadałowłasne,charakterystycz-

nedlasiebiespecyfiki,ułatwiającefunkcjonowaniena

zamieszkiwanymobszarzeoraztakie,które–spajając

danąspołeczność–mogłymiećdecydująceznaczenie

dlajejprzetrwaniajakocałości[12].Istotnymjest

również,żewszelkawiedzadotyczącasubstancjipsy-

choaktywnychbyłapilniestrzeżonaprzezówczesnych

szamanów,kapłanów,znachorów,magów,azażywanie

ichpodlegałościśleprzestrzeganejkontroli[3].To

właśnie oni, będąc pod wpływem tychże środków,

przepowiadaliprzyszłość,stawialidiagnozy,łączyli

sięzeświatemzmarłychprzodków.Wizjedelfickiej

kapłankiPytiibyłyefektemtoksycznychoparówze

spalanychziół–m.in.wywołującegohalucynacjebie-

lunia–ulatniającychsięzeszczelinyskalnej,nadktórą

siedziała słynna wieszczka [13]. Z narkotycznych

uniesieńkorzystałyrównieżinneznaneantycznewy-

rocznie,którepodichwpływemodsłaniałyprzyszłość

wświątyniachAmonawEgipcie,TannitwKartagi-

nie,czyZeusawDodonie[14].Substancjąroślinną

wykorzystywaną przez południowoamerykańskich

Indianwcelachwizjonerskichbyłamieszankazwana

ayahuasca

.Majowiepodczasswoichrytuałówużywali

halucynogennych grzybów, natomiast Aztekowie

wyciąguzkaktusa[12].Źródłapodająrównież,że

naterenieMeksykuwtrakcieobrzędówkorzystano

z psychoaktywnych właściwości Salvia divinorum,

zwanejszałwiąwieszczą,bądźszałwiączarownika,

uważaną przez tubylców za roślinę o magicznych

właściwościach. W kulturze hinduskiej zkolei sta-

tus „boskiego daru” – zarówno o magicznych, jak

ileczniczychwłaściwościach–nosiłykonopie.Rośli-

natauważanabyłazaświętegopośrednikapodczas

komunikacji pomiędzy człowiekiem abóstwami

[15].Pośródplemionstarogermańskich,jakiuWi-

kingów,wcelachobrzędowychużywanomuchomora

czerwonego[16].Alkaloidytegogrzyba,wokresie

przedchrześcijańskim,byłypowszechniestosowane,

zwłaszcza przez szamanów, podczas plemiennych

rytuałównaterenieAzji,EuropyiAmerykiPółnocnej

[1].WedługźródełpochodzącychzGrecji,dymem

konopnymodurzalisiętraccykapłani[2].WśródMi-

nojczykówswoistymkultemotaczanoopium,będące

wtejkulturzesymbolemnieśmiertelności,aodurzano

sięnimprawdopodobniepodczasrytuałówkuczcibo-

ginipłodności.PośródEgipcjanprzyjmowanoopium

wtrakcieobrzędówwposzanowaniubogaOzyrysa,

natomiast w antycznej Grecji podczas misteriów

orfickich [6]. WIItysiącleciu przed Chrystusem,

wTurkmenii–prawdopodobniewcelachrytualnych

–używanoprzęślskrzypowatą,Ephedra equisetina,

zawierającąwsobieefedrynę,jakrównieżkorzystano

zpsychoaktywnychwłaściwościkonopnychliści.Przę-

śliużywanotakże,wtymsamymokresie,naobszarze

zachodnichChinpodczasuroczystościpogrzebowych

[9]. Dymem z palonych konopi intoksykowali się

Scytowiepodczasrytualnychoczyszczeńprzeprowa-

dzanychwtrakciegrzebaniazmarłych.Wierzyli,że

pomagająonezjednoczyćsięduchowoztymi,którzy

odeszliwzaświaty,aprzeztoudzielaćimwsparcia

woswajaniusięznową,nieznanąrzeczywistością[1].

Starosłowiańskimplemionomhalucynogennerośliny

służyłydowywoływaniaekstatycznychuniesieńpod-

czasreligijnychobrzędów,m.in.wczasiesłynnejNocy

Kupały,wtrakciektórejdopłonącegoogniawrzucano

wszelkieroślinyzawierającewsobieeteryczneoleje.

Ulatniające się wraz zdymem opary podwyższały

wówczas–doniosływowejchwili–nastrój,dodawały

wigoruniezbędnegodocałonocnychtańców,wywo-

ływaływizjedająceświętującympoczuciejednościze

światempozamaterialnym[14].

W celach leczniczych

Kolejnym, niebywale istotnym aspektem ko-

rzystania z narkotycznych eliksirów, były względy

medyczne.Opium,traktowanejakolekarstwo,stoso-

wanoprzedponad7tysiącamilatpośródSumerów

zamieszkującychMezopotamię.Jegoprzeciwbólowe

właściwościdocenianorównieżwstarożytnymEgipcie

[17].Rozpuszczonewewszelakichpłynachopium

zalecanojakopanaceumdlapłaczącychdzieci,czego

dowodyzachowałysięwegipskimtraktaciemedycz-

nymsprzed1600latp.n.e.[4].WpapirusieEbersa,

pochodzącymzokoło1550r.p.n.e.,odnalezionoopisy

226

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

stosowaniawcelachleczniczychm.in.konopiilulka

czarnego.Przedpięciomatysiącamilatchińskicesarz

ShenNungzachęcałpoddanychdokorzystaniazko-

nopnegozielaprzywszelkiegorodzajupojawiających

się dolegliwościach [18]. W Tebach, przed trzema

tysiącamilat,ukazałsięspecjalnydokumentzawiera-

jącydokładneinstrukcjedotyczącestosowaniaopium

dołagodzeniabólu[19].Słynnistarożytnilekarze

–GalenzRzymuiHipokrateszGrecji–wykorzysty-

waliwcelachleczniczychsokznacinanychmakówek.

Pozostawilioniposobiepionierskiewówczasopisy

działaniamedykamentówsporządzonychprzezsie-

bie,wrazzopisamidolegliwościprzeciwkoktórymje

stosowali[20].ClaudiusGalenuszPergamus–czyli

wspomnianyGalen–rezydującynadworzecesarza

MarkaAureliusza,jakojegoosobistylekarz–nader

często aplikował w swoich lekarskich praktykach

opium,odktóregorównieżsamniestronił.Źródło-

weprzekazydonoszą,żenadmiernestosowanietego

medykamentu doprowadziło – poprzez codzienne

używanie–dowytworzeniasięuzależnieniausłyn-

negorzymskiegowładcy[12].PoGalenienatomiast

doczasówwspółczesnychpozostałaGalenika–jedna

zgałęzifarmacji–zajmującasięsporządzaniemleków

z ziół i roślin [16]. O leczniczych właściwościach

pochodnychmakuwspominaliwswoichprzekazach

m.in.św.AmbrożywIVwieku,MarcellusEmpiri-

cusnaprzełomieIViVwieku,czyIzydorzSewilli

wwiekuVII.WśródMuzułmanówzapomocąmaku

usiłowanoleczyćbezpłodność.Praktykitestosowane

sąunichdoczasówwspółczesnych[1].WChinach,

jużprzeddwomatysiącamilat,doznieczulaniapod-

czas chirurgicznych zabiegów stosowano konopie

indyjskie.Wzmiankioichwykorzystaniuwystępu-

ją również wksięgach pisanych w sanskrycie oraz

dziełachstworzonychprzezstarożytnycharabskich

lekarzy [5]. Wprekolumbijskiej Ameryce kapłani

iuzdrowicielezalecaliliściekrzewuErythroxylon coca

dowzmacnianiazębów,dziąseł,nabólebrzucha.Na-

parywytwarzaneztejroślinypodawanoastmatykom,

asporządzonąspecjalnąmaściąłagodzonooparzenia

iwszelkiegorodzajuranynaciele[20].

Za szczególny postęp w medycynie, a ściślej

wanestezjologii,uznajesiędokonanieBernardynów

zklasztorunaMonteCasinosprzedniemaltysiącle-

cia.Używajączłożonejmieszankiroślinopsychoak-

tywnychwłaściwościachspreparowaliwywar,którym

nasączanogąbkisłużącedousypiania,bądźznieczula-

nia,przedinwazyjnymizabiegamileczniczymi[16].

PerskilekarzifilozofAvicenna,żyjącynaprzełomieX

iXIwieku,wnapisanymprzezsiebiedziele,znanym

jakoKanonmedycyny,umieściłhalucynogennybieluń

pośródroślinoleczniczymdziałaniu.Miksturata,sto-

sowanawŚredniowieczuprzezówczesnychmedyków

dousypianiaprzedoperacjami,składałasięzwyciągu

zlulkaczarnego,szczwołuplamistegoorazLactuca

virosa

– sałaty jadowitej, niegdyś rośliny uprawnej

–znanejjużwstarożytnymEgipcie–którejmleczny

sokwykorzystywanojakosubstytutopium[7].Na

terenieEuropynatomiast,roślinyopsychoaktywnych

właściwościach, m.in. szalej jadowity, lulek czarny,

pokrzyk wilcza jagoda, czy wspomniany wcześniej

bieluńdziędzierzawa,znalazłyszerokiezastosowanie

wmedycynieludowej[3].

W trakcie działań wojennych

Walkaoprzetrwanie–związanazezdobywaniem

terenówłowieckich,pożywienia,awkońcupodbo-

jami obszarów zapewniających dostatniejsze, bądź

bezpieczniejsze życie – miała niebagatelny wpływ

namodyfikacjęśrodkóworazsposobówpozwalają-

cych na zdobywanie przewagi nad przeciwnikami.

Zdecydowanie istotną rolę pełnili tutaj szamani,

magowieiczarownicyposiadający,nieznanereszcie

współplemieńców,niezwykłezasobywiedzynatemat

możliwości, jakie osiągnąć można było po zażyciu

określonychroślin,bądźteżmiksturznichsporządzo-

nych.Pełniącynierzadkofunkcjeprzywódczecelowo

zalecali ich przyjmowanie przed walką – po to, by

dodaćwojownikomwigoru,uwolnićodstrachu,uod-

pornićnaból,zmęczenie,lubwzbudzićagresjęoraz

pozbawićwszelkiegowspółczuciailitościdlawroga.

Specyfikiteprzyjmowanozarównoprzedwalką,jak

idlaświętowaniazwycięstwa,czywtrakcieobrzędów

grzebaniazmarłychpoległychwboju[21].Zzapisów

w Rygwedach – jednej z najstarszych ksiąg Ariów,

którzyokoło2000latprzedChrystusemzaczęliza-

siedlaćpółnocno-zachodnieIndie,wynika,żepośród

arystokracjiwojskowejizwykłychżołnierzyzażywanie

psychoaktywnychspecyfikówstanowiłonieodłączny

elementwtrakcieobrzędówkuczcibogaSoma.Naj-

częściejkorzystalionizsomyisury–napojówodurza-

jących–wskładktórychwchodziłyprawdopodobnie

psychoaktywnegrzyby,wywaryzmakuorazrośliny

owłaściwościachzbliżonychdokonopi[21].

Wpołudniowoamerykańskichkręgachkulturo-

wychhalucynogennynapójajuca–wytwarzanyzro-

ślinyMimosa hostilis–stosowanopośródszykujących

siędobitwy,wtrakcieplemiennychpotyczek[12].

W północno-zachodniej Afryce wojownicy używali

khat

–roślinycelowouprawianejdlapsychoaktywnej

katyny–silniepobudzającegoalkaloidu,znanegojuż

przedpięciomatysiącamilatwChinach.Zaczasów

panowaniaZaratustry,przedbliskotrzematysiącami

lat, wojownicy stosowali napój bhang wytwarzany

zkonopnychliści.WkulturzeMajów,ToltekówiAzte-

kówpsychoaktywnekaktusyPeyoteużywanodoprzy-

gotowanianapoju,którywypijanopodczasrytualnych

mordów dokonywanych na schwytanych wrogach.

Opiumnatomiast,jakpotwierdzajątekstyźródłowe,

227

Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków ...

używanebyłowarmiiAleksandraMacedońskiego.

Sam, wielki zdobywa, uchodził za zdecydowanego

entuzjastęmakowychwyciągów,natomiastzażywanie

przezjegożołnierzyopiumowychkulekprzedwalką

regulowanebyłoodgórnyminakazami[21].

NordyccywojownicyBerserkowiewypijaliprzed

bitwą wywary – do sporządzenia których używano

rozmaitych psychoaktywnych darów świata fauny

iflory–wyzwalającewnichniepohamowanąfurię

itłumiącewszelkistrach[22].Przypuszczasię,że

słynna furia przystępujących do ataku Wikingów

byłaefektemspożyciam.in.muchomorów,bądźteż

innych odurzających roślinnych ekstraktów [11].

SkrajnyodłamIslamu–Asasyni–którychzadaniem

było zabijanie wrogów wiary, korzystali zarówno

zkonopnegooleju,jakpochodzącegozmakuopium

[23].SłynnypodróżnikMarcoPolowswoichopowieś-

ciachdrobiazgowoopisałkontaktyzesłynnąsektą.

Jej mistrzowie, wprowadzając młodzieńców w stan

odurzenianapojemzopium,anastępniemanipulu-

jącichprzeżyciami,wmawialiimtymczasowąwizytę

wraju.Niezwykłedoznania,jakieimwtymczasie

zapewniano,sprawiały,żestawalisięonigotowinawet

naśmierć,byletylkowtomiejscemócpowrócić[24].

Słowoassasin–zabójca,któreprzeniknęłodojęzyka

francuskiego, wywodzi się od arabskiego hashisha-

sishin

,określającegoczłonkatejżesekty,odktórego

również–jakprzypuszczająbadacze–możepocho-

dzićsłowo„haszysz”,określającekonopnyolej.Przy

jegopomocyroztaczanorównież,przedówczesnymi

muzułmańskimikadetami,rajskierozkosze,czekające

ich,oilegotowibędą–jakimwmawiano–poświęcić

swe życie w walce za jedyną i słuszną wiarę [25].

UschyłkuŚredniowieczafrancuskibiologipodróżnik

PierreBelonzwróciłuwagęnastosowaniepośródtu-

reckichwojskopium–napodobieństwoinnycharmii

–wceluprzezwyciężeniastrachupodczaswojennych

zmagań[5].

Narkotyczne trucizny

Wszelkiesubstancjepsychoaktywne,uzyskiwa-

ne ze świata fauny i flory, wykorzystywane bywały

równieżwmniejchlubnychcelach.Doświadczenia

z efektami ubocznymi, uzyskiwanymi po zażyciu

roślin o psychoaktywnym działaniu, doprowadziły

dowykorzystaniaichspecyficznychwłaściwościjako

tajnej,niezwyklegroźnejbroni.Jużprehistoryczne

plemionaużywałyroślinonarkotycznymdziałaniudo

zatruwaniastrzałidzid.Kwestiąistotnąbyłojedynie

uzyskanieodpowiedniosilnegostężeniaspecyfiku,

któregomoc–nawetprzyzranieniu–doprowadzić

mogła do śmierci przez uduszenie, bądź porażenie

mięśniasercowego[13].Ludypierwotne,przemiesz-

czającesięhordamiwposzukiwaniupożywienia,za-

nimjeszczepowstałorolnictwo,używałyichzwłaszcza

wtedy,gdyprzyszłoimzmierzyćsięnaswejdrodze

znapotkanymprzeciwnikiem[14].Zatrutymistrza-

łamizostalizaatakowaniMahometanie,którzyw700

rokun.e.przekroczyligraniceIndii[3].Narkotyczny

likier,sporządzonyzowocówpokrzykuwilczejjago-

dy,posłanypodstępnieDuńczykomprzeztoczącego

znimiwojnęDuncana–księciaSzkotów–przychylił

szalęzwycięstwawywołującwśródprzeciwnikówsilną

śpiączkę[16].

Opisyzastosowaniawyciągówztrującychroślin,

m.in.zlulkaczarnego,cykuty,czypiołunu,znaleźć

możemywstarożytnympapirusieEbersasprzedtrzech

ipółtysiącalat.

Wodkrytej,podczaswykopalisknaterenieNi-

niwy, bibliotece asyryjskiego króla Assurbanipala

znaleziono dowody na stosowanie przez Asyryj-

czykówwVIIw.p.n.e.wyciągówztrującychroślin.

Właściwościroślinnetegotypuznanebyłyrównież

Chińczykom,copotwierdzajązapiskizzielnikaPen-

King

napisanegookoło2700rokup.n.e.[3].Opisy

trującegodziałaniaroślinznaleźćmożemyrównież

wtekstachsanskryckich,tzw.Wedach,naglinianych

tablicachSumerów,Babilończyków,czypochodzących

zEgiptupapirusach.TowłaśniewstarożytnymEgip-

cieiGrecjiosobomskazanymnaśmierćpodawano

dowypiciatrujące,roślinnewywary.Lostakispotkał

m.in.Sokratesa,któremupodanodospożyciakielich

szaleju jadowitego, zwanego również cykutą [13].

Truciznatawykorzystywanabywałatakżewcelach

skrytobójczych,przypozbywaniusięosóbniewygod-

nych,oponentów,rywali,czykonkurentówdotronu.

Spośród ponad osiemdziesięciu rzymskich cesarzy,

jedynieniespełnatrzydziestuznichzmarłośmiercią

naturalną[16].RzymskatrucicielkaLokusta–będąca

nausługachNerona–doswoichprocederówużywała

m.in. czarnego lulka i psychoaktywnych grzybów

[3].Uprawąnarkotycznychroślinzajmowałsiękról

PergamonuAttalosIIIFilometorrządzącywlatach

163-133p.n.e.Tworzoneprzezsiebiemiksturyprze-

syłałdospożyciawszelkimniewygodnymmuperso-

nom.Podobneumiejętnościposiadałaegipskakrólowa

KleopatraVII(69-30p.n.e.),czerpiącawiedzęnaten

tematbezpośrednioodosóbwtajemniczonych,wtym

od–wspominanejprzezHoracjuszawdzieleEpodon

Liber

–trucicielkiKanidii[13].

Innym, mrocznym dowodem wykorzystywania

roślinonarkotycznymdziałaniu,sąopisy–znanych

zarówno w Starożytności, jak i w Średniowieczu

–sądówbożych,zwanychordaliami.Wtrakcietego

swoistegorytuałuosobomoskarżanympodawanodo

spożyciatrujące,narkotycznerośliny.Wychodzonotu

zzałożenia,żejeżeliwczłowiekuniemażadnejwiny,

toBógWszechmogącyuchronigoodśmierci.Dopiero

w1215rokuKościółKatolickizabroniłtegoproce-

deru [13]. Podobne praktyki miały miejsce wśród

228

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

afrykańskich plemion, wśród których przeżycie po

wypiciutrującegowywaru–wanalogicznychsądach

przyorzekaniuowinie–stanowiłodowódniewinności

skazańca[16].

Silnestężeniepsychoaktywnychmedykamentów

wykorzystywanotakżedopierwszych,legalnychak-

tóweutanazji.Osobyzamieszkującegreckąkolonię

Marsylię, po przekroczeniu 60 roku życia, mogły

odbieraćsobieprzyichpomocyżycie.Pozatymkażdy

obywatelstarożytnejGrecji,poprzedłożeniuprzeko-

nywujących dowodów konieczności odejścia z tego

świata,posiadałmożliwośćotrzymaniasporządzonej

wtymcelutruciznyodprzedstawicieliwładzy[3].

OpisyuroczystegoucztowanianaKeos,wtrakciektó-

regoczęstowanostarcówsilnądawkąopium,przeno-

szącegoichdoHadesu,opisywałrównieżHerakleides

zPontuwIIw.p.n.e.Autorpraktykioweokreśliłjako

zwyczaj, któremu przez długie lata hołdowano na

obszarzetejgreckiejwyspy[6].Zażywaniedużych

ilościopium,poprzezłagodzenie,anawetzanikanie

nieustającegobólu,stosowanowuporczywychboleś-

ciachdołagodnegoprzejścia,poprzezsen,dokrainy

zapomnienia–królestwazmarłych[9].

WśródplemionAmeryki,zanimdotarłydoniej

okrętyKrzysztofaKolumba,narkotykiwykorzysty-

wane bywały do odurzania ludzi, z których skła-

danoofiaryprzeznaczonebóstwom[14].Podobne

postępowała sekta Tungów, czcząca boginię Kali,

która–dooszołomieniaosóbofiarowanychkrwawej

bogini–używałanasionhalucynogennegobielunia.

Sproszkowanezielepodawanebyłoprzyszłymofiarom

wposiłkach,poktórychniemalbezoporupoddawali

sięmakabrycznymrytuałom.Podobnezastosowanie

roślinatamiałauIndianżyjącychniegdyśnaterenie

dzisiejszejBogoty.Narkotykdodawalionidonapo-

jówwprowadzającychwodrętwienieżonyzmarłych

wojownikówoczekującenaspalenieżywcemwrazze

zwłokamimęża[26].WEuropiedziałaniepsycho-

aktywnychroślinznajdowałozastosowaniewtrakcie

przeprowadzaniaegzekucji,jakteżkorzystanozich

właściwości podczas torturowania, przy wszelkich

działaniach,którychcelembyłouzyskanieodskazań-

cówoczekiwanychzeznań[16].

Psychoaktywne afrodyzjaki

Roślinyopsychoaktywnychwłaściwościachwy-

korzystywano także w magii miłosnej. W kulturze

europejskiejdziewczynapragnącawstąpićwzwiązek

małżeńskirzucałaprzezramiękonopneziarnawypo-

wiadającjednocześniewłaściwekutemuzaklęcia[6].

PośródRzymianzkoleizamocnyafrodyzjakuznawa-

nomak.Roślinątąposługiwanosięrównieżwmagii

płodności;byłajednymzatrybutówbogińotaczających

opiekąkobiety,m.in.HeryiArtemidy[1].WŚred-

niowieczupopularnościącieszyłysięeliksirymiłosne

przyrządzane m.in. z konopi indyjskich, pokrzyku

wilczejjagody,bieluniaczymuchomora,wywołujące

–poprzyjęciudoorganizmupodpostaciąlewatywy,

dopochwowo,lubjakomaściwcieranejwskórę–silne

podniecenie,iluzjeizamroczenie[3].Pośródafrykań-

skichplemionposiadającahalucynogennewłaściwości

roślinaTabernanthe ibogauznawanajestciąglezasilny

podniecający środek, który – poprzez pobudzenie

wydzielaniaferomonów–sprzyjautrwalaniuwięzi

pomiędzypartnerami[4].Równieżjakoafrodyzjaki,

jeszczeodczasówstarożytnych,dużąpopularnością

ciesząsięspecyfikiwykonanezkantarydyny–natural-

nejsubstancjiwystępującejumuchhiszpańskichoraz

worganizmachniektórychchrabąszczy.Kantarydyna,

którejwiększedawkiwywołaćmogąm.in.silnehalu-

cynacje,wmałychilościachstosowanabywa–również

współcześnie–dopobudzeniaseksualnegoorganizmu.

Medykamentyzniejwytwarzanezalecanoirozprowa-

dzanopodpostaciąnaparów,wyciągów,nalewek,czy

maści[27].Halucynogennegobielunia,doprzyrzą-

dzeniamiłosnychmikstur,używaliprawdopodobnie

mieszkańcydawnychIndii,natomiastnaterenachkra-

jówbasenuMorzaŚródziemnego,zwłaszczawGrecji,

wykorzystywanokorzeńoszałamiającejidziałającej

nasenniemandragory[26].Innąrośliną,stosowaną

wmagiimiłosnej,byłalulecznicakraińska–Scopolia

carniolica

–rzadkaroślinawystępującam.in.naPod-

karpaciu. Starodawne czarownice wykorzystywały

jejkorzeńikłączadowarzenianapojówmiłosnych

uznawanychwówczaszaniezwykleskuteczne.Zatzw.

miłosnepobudzenieodpowiadałyzawartewroślinie

alkaloidy, zwłaszcza atropina i L-hyscojamina [7].

Popularny na ziemiach polskich napar z lubczyka,

pobudzającydomiłosnychigraszekorazsłużącydo

rozkochiwaniawsobiewybranejosoby,używanybywał

jużwstarożytnymRzymie[28].

Środki narkotyczne w mitach, podaniach

i legendach

Również kulturowe przekazy zawarte w poda-

niachimitachodnosząsiędonarkotycznychdoznań,

bądźteżużywaniaśrodków,któretakowewywoływały.

PośródprastarychSłowianduszeludzkiepośmierci

przenosiły się do Wyraju – krainy dusz i ptaków

–wktórejzapożywieniesłużyłimchlebwyrabiany

zhalucynogennegosporyszu[29].Wmitologiigre-

ckiej m.in. Kirke – córka bogini Hekate – podczas

sporządzania wywaru wywołującego u ludzi zapo-

mnieniewykorzystywałatajemniczepsychoaktywne

zioła[30].SymbolemboginiDemeterzkoleibyłmak,

podobniejakMorfeuszaiHypnosa–bogówsnuizapo-

mnienia–natomiastduszezmarłych,przeprawiające

sięprzezStyks,równieżmijałyrozciągającesięnad

jegobrzegamirozległemakoweuprawy.Znalezione

w wykopaliskach, na obszarach zamieszkiwanych

229

Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków ...

niegdyśprzezSumerówiAsyryjczyków,figurkiprzed-

stawiające boginie, także posiadają przyozdobione

makówkamigłowy[9].Zeskandynawskimbogiem

Odynem kojarzono natomiast inną, znaną halucy-

nogenną roślinę – muchomora. W euroazjatyckich

podaniachimitachgrzybytepochodziłybezpośrednio

z boskiego nasienia, a przekazywane były ludziom

poprzezspadającenaziemiępioruny.Wierzyliwto

Grecy, Rzymianie, Beduini, Hindusi, mieszkańcy

OceaniiorazIndianie.

Zprzekazamidotyczącymipochodzącegozmaku

opium możemy się spotkać zarówno w Biblii, jak

iwTalmudzie [6]. W jednej z najstarszych ksiąg

hinduizmu–Atharva Veda–zielekonopnewliczone

zostałodogrupyświętychroślin,natomiastspoży-

wanienapojuznichsporządzanego,zwanegobhang,

przypisywanobóstwuSziwie[18].Podobnieboskie

przymiotyprzypisywalimuchomorowiczerwonemu

przodkowieIrańczyków–Ariowie–jużna3500lat

p.n.e.Ichhymny–kuczcibogaSomamieszkającego

wgrzybie–przetrwałyzapisanedoczasówwspółczes-

nych[5].OdconajmniejXIIIwiekuperuwiańscyIn-

kowieczcililiściekoka.Wierzylioni,żeświętaroślina

zostałaimprzekazanaprzezbogów,którymskładano

zatendardziękczynnehołdy.Wtrakcieobrzędów

wdychalionioparyzespalanychliści„boskiejkoki”

[31].Natomiastwnaszejkulturze,naterenachPolski,

LitwyiRosji,zachowałysięzwyczajeprzyrządzania

wwigilijnywieczórpotrawsporządzonychzkonopi

dla nawiedzających w tym czasie domostwa dusz

przodków[6].Innąpraktyką,którejpoczątkisięgają

pierwszychSłowian,apielęgnowanądoczasówwspół-

czesnych, jest spożywanie w okresie świątecznym

potrawzmaku.Kluskizmakiem,makówka,kutia

iwszelkieinnejadło,doktóregosypanoobficiema-

koweziarna,przyrządzanowzamierzchłychczasach

zmyśląoduchachprzebywającychwkrainieśmierci

[1].

Przypuszcza się również, że opisywane w po-

daniach ludowych wizerunki krasnali, olbrzymów,

skrzatów leśnych – noszących czapki w kształcie

grzyba – to halucynogenne wytwory powstałe po

zażyciumuchomoraczerwonego.Jednymzefektów

intoksykacjitymgrzybemjestpojawieniesięwraże-

nia mikro- imakroskopii; przedmioty występujące

wotoczeniumogąwydawaćsięznaczniewiększelub

niezwykle małe. Zjawisko to zostało wykorzystane

m.in. przez pisarza Daniela Defoe w opowieściach

opodróżachGuliwera.Elfy,gnomy,dziwnestworze-

niaiprzedmiotyprzemawiająceludzkimgłosem,to

takżeefektinspiracjidoświadczeniamipozjedzeniu

muchomora.Tezkolei,przedstawionezostałyprzez

LewisaCarrollawznanychprzezwszystkich„Przy-

godachAlicjiwkrainieczarów”i„Alicjipodrugiej

stronielustra”.Niektórzybadaczestojąrównieżna

stanowisku,żemitycznewizjezaświatów–Walhalli,

OgroduHesperyd,PólElizejskich,Avalonu,Edenu,

czySzklanejGóry–mogłypowstaćwłaśniepodwpły-

wemalkaloidówtegokolorowegogrzyba[6].

W medycynie naturalnej

Nie wypada pominąć – popularnego zarówno

wŚredniowieczu,jakRenesansie–używaniaroślin

opsychoaktywnych właściwościach w medycynie

czerpiącej bezpośrednio z darów natury. Stosowa-

nieichniebyłowówczaszjawiskiemmarginalnym.

Używaniewszelkiegorodzajuziół,wywarówznich

sporządzanych, suszonych ekstraktów roślinnych,

aplikowanychprzywszelkichdolegliwościach,posiada

swojąbogatąprzeszłość.Łączysięonorównieżniero-

zerwalniezfascynacjąludziżyjącychwŚredniowieczu

iRenesansiemagią,czarami,kontaktamizsiłaminie-

czystymi[27].Tegotypupraktykamizajmowałysię

zazwyczajkobiety,posiadająceszerokąwiedzęnatemat

wykorzystywaniaroślinnychwłaściwości.Wdawnej

Polsce nazywano je guślarkami, bądź wiedźmami.

Zichumiejętnościkorzystalizarównonajbiedniejsi,

jakinajbogatsiprzedstawicielespołeczeństwa.

W opublikowanej w 1621 roku przez Roberta

Burtona „Anatomy of Melancholy” autor potwier-

dza ich obecność niemal w każdej miejscowości.

Wieszczbiarze,białeczarownice,zamawiacze,zakli-

nacze,znachorzy,totylkoniektóreokreśleniaosób

zajmujących się ziołolecznictwem, zebrane i użyte

przezautorawtekście[30].Zmedycynynaturalnej,

zaczerpniętejwprostodkobietnazywanychwiedźma-

mi,korzystałprawdopodobniewybitnydoktorepoki

Odrodzenia Paracelsus podczas pisania rozprawy

na temat kobiecych dolegliwości. Każda guślarka,

znachorka, czy nazwana zwyczajnie „baba”, była

jednocześnieakuszerką,atewykorzystywaływszelkie

rośliny–wtymwieleonarkotycznychwłaściwościach

–doznieczulania,pobudzaniaiprzywracaniacho-

rymzdrowia.Wielokrotniezdarzałosię,żezielarskie

praktykiwymykałysięspodkontroliidochodziłodo

nieoczekiwanychwydarzeńzwiązanychzprzeżyciami

ludzibędącychpodwpływemtychżemedykamentów.

Stąd też prawdopodobnie wzięły się pomówienia

ówczesnychuzdrowicielekoczary,wykorzystywanie

nieczystychmocy,sprowadzanienieszczęścia.Lecz-

niczestosowanieroślin,którychefektemubocznym

byłyniezrozumiałewizjebądźzachowania–taktrud-

nedozrozumieniaprzezniektórych–sprowadziło

na nie szereg prześladowań, okrutnych i mających

miejsceprzezcałestulecia[27].Doziółtajemnych

inieprzewidywalnychzaliczanom.in.pokrzykwil-

cząjagodę(Atropa beladonna),mandragoręibieluń.

Oneteżstanowiłypodstawędostworzeniatzw.maści

czarownicsłużącejdolatania,którapowtarciuwciało

faktycznie„przenosiła”winnywymiar,wdodatku

230

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

pozostawiająctakrealnewspomnienia,żerzekome

wiedźmygotowebyłypodprzysięgąpotwierdzaćswoje

„loty”.WokresieInkwizycjikończyłosiętodlanich

zazwyczajśmierciąnastosie[26].

Wpomówieniachoczary,jakigenezietzw.po-

lowańnaczarownice,prawdopodobniesporyudział

przypisać należy halucynogennemu sporyszowi.

Niektórzywspółcześnibadaczeuważają,żewłaśnie

zatrucie spowodowane tymże zbożowym pasoży-

tem mogło sprowadzić na dziewczęta mieszkające

wSalemwizje,poktórychtakszczegółowopotrafiły

przedstawiaćdowodydemonicznegoopętania[30].

Oprześladowaniach,jakiemiałytammiejsce,możemy

dowiedziećsięzniezliczonychźródeł.Liczneszykany

imakabrycznylos,jakigotowanoosobompomawia-

nymoczary,prawdopodobnieznaczącowpłynęłyna

procedury lecznicze tego typu. Ziołolecznictwo co

prawdaprzetrwało,jednakżeniewtakimwydaniu,

jakmiałotomiejscewopisywanymokresie.

Niezwyklecennymźródłem,opisującympraktyki

występującewmedycynieludowej,zroślinąpsycho-

aktywnąomniejspektakularnychefektach,jestpraca

SaryBenetowejz1936rokupt.„Konopiewwierze-

niachizwyczajachludowych”.Autorkaprezentuje

wniejwyjątkowoszerokizakresstosowaniategopsy-

choaktywnegoziela,m.in.dopozbywaniasięzapo-

mocądymukonopnego„robaków”zzepsutychzębów,

leczeniafebry,konwulsji,łagodzeniabóluporodowego,

likwidowaniabrodawek,usuwaniakołtunaorazwielu

innych,zarównopopularnych,jakirzadkospotyka-

nychprzypadłości[32].Znaczącąwartośćmajątakże,

przedstawioneprzezSzot-Radziszewską,opisyzaży-

waniapsychoaktywnychroślinpośródmieszkańców

wsi polskich, oparte na podstawie przypadkowych,

bądźteżcelowychdoświadczeńznimi.Dotegotypu

praktyk wchodziło m.in. wypijanie obfitych ilości

sokuzborówkibagiennej,dająceupojeniepodobnedo

alkoholowego,spożywaniekłączatatarakuwywołują-

cegohalucynacje,pobudzającegoihalucynogennego

kopytnika, będącego jednocześnie lekarstwem na

różnegorodzajuschorzenia,czypodawanienaparu

zmakówekdzieciom,jakośrodkanasennego[33].

Substancje psychoaktywne w historii

nowożytnej

Początekerynowożytnej–łączonyzupadkiem

Konstantynopolaw1552rokuorazokresemwielkich

odkryćgeograficznychwdrugiejpołowieXVIwieku

–obfitowałniezwykledynamicznymrozwojemuży-

wania środków psychoaktywnych. W okresie tym

dziejespecyfikówopsychoaktywnychwłaściwościach,

wrazzesposobamiiokolicznościamiichużywania,

rozpatrywaćmożnawkilku,zdecydowanieodrębnych

obszarach.Pierwszyodnosisiędościślemedycznych

aspektówwykorzystywanianarkotyków–zwłaszcza

opium–przezosobyposiadająceodpowiedniedotego

celukwalifikacje.Drugi–któregozarysomówiono

powyżej–dotyczyśrodkówodurzających,znanych

wmedycynieludowej,używanychprzezzielarzy,zna-

chorów,którychstosowaniemiałocharakterzbliżony

do prastarych zabiegów magicznych, określanych

mianemzabobonów,guseł,zamawiańiczarów[27].

Trzecim obszarem – którego nie sposób pominąć,

aktórywtymokresiezdecydowanierozpocząłsięwy-

łaniać–byłopozamedyczneipozasakralnezażywanie

narkotyków.

Kronikarzehiszpańscy,spisującywswoichrela-

cjach dzieje podboju Ameryki Południowej, często

przedstawialiroślinyohalucynogennychwłaściwoś-

ciach,którychzażywanieudałosięimzaobserwować

nanowoodkrytymlądzie.Niezwyklecennymźród-

łemwiedzynatematzarównoroślin,jakiobrzędów,

wktórychbyłyoneużywane,jestnapisanawlatach

1529-1590HistoriaGeneraldelasCosasdeNueva

Espagna.RównieżwwydanymwRzymiew1651roku

dzieleoroślinachleczniczych,napisanymprzezhi-

szpańskiegolekarzaT.Hernandeza,znajdująsięopisy

–wrazzrysunkami–psychoaktywnychroślinwyko-

rzystywanych przez Azteków: kaktusaAnhalonium

Lewinii

, halucynogennych grzybów oraz podobnie

działającychlianololiuqui[5].

Występującepośródodkrywanychkultursakralne

używaniepsychoaktywnychsubstancji,pozderzeniu

zcywilizacjąZachodu,wprowadzającąwdotychczaso-

wytradycyjnysystemwartościiwierzeńistnychaos,

stanowićzaczęłoobszarzanikający,bądźteżzaczęło

ulegaćniezwyklesilnejdegradacji[6].Miałotomiej-

scem.in.wAmerycePołudniowej,wktórejdotychcza-

sowezażywanieśrodkówodurzającychocharakterze

obrzędowymzaczęłotracićswójsakralnycharakter.

Zwłaściwościtychbowiemcorazczęściejzaczynali

korzystać odkrywcy Nowego Świata [5]. Los taki

spotkałm.in.czczonenatamtymobszarzeliścieze

świętegodlatubylcówkrzewukoka,którezaczęłybyć

poszukiwanymtowaremwłaśniewczasachpodróży

hiszpańskich konkwistadorów do Peru. Stymulują-

ce efekty działania rośliny zaczęto wykorzystywać

wceluzwiększeniawydajnościniewolnikówpracu-

jącychwtrudnychwarunkachwkopalniachsrebra.

Właściwości środka zostały lepiej poznane, kiedy

podczasoblężeniaprzezIndianboliwijskiegomiasta

LaPazw1781roku,garnizonwnimstacjonujący,po

wyczerpaniuzapasów,przetrwałprzyżyciuiwpełnej

sprawnościbojowejdziękiliściomkoki.Wzwiązku

zzademonstrowanąświatuodżywcząienergetyzującą

mocąroślinywysnutopropozycję,abywykorzystać

ją dla ochrony europejskiej biedoty przed głodem.

Liściekrzewu,jakośrodekpodnoszącywytrzymałość,

używanebyłyrównieżprzezmarynarzypodczasdłu-

gotrwałychitrudnychwypraw[31].

231

Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków ...

W 1860 roku niemiecki chemik A. Niemann

wyizolowałzliścikokialkaloid–znanywspółcześnie

podnazwąkokaina–iwkrótcezaczętoodkrywaćnowe

jegowłaściwości,zarównoanestezjologiczne,jakipo-

budzające[23].WStanachZjednoczonychwwieku

XIXzażywaniekokainybyłopowszechniestosowanym

i akceptowanym zjawiskiem; można ją było nabyć

wbarach,aptekachiwszelkichdrogeriach.Używano

jejprzyprodukcjimedykamentówprzeciwkoastmie

ikatarowisiennemu,stosowanojąnawetwleczeniu

osóbuzależnionychodalkoholuinarkotyków.Produ-

kowanaod1886rokuCoca-Colaprzez17latzawierała

wswoimskładziewyciągzliścikoka[20].Zkolei

korsykański farmaceuta A.Mariani wykorzystywał

jejwłaściwościdoprodukcjisłynnegowówczesnych

czasachorzeźwiającegowinaVin Mariani[12].We

Francjikokainaużywanabyłazwłaszczaprzezelitę

– lekarzy, chemików, farmaceutów – będących na

bieżącozwszelkiminaukowyminowościami;fascy-

nowałysięniąrównieżśrodowiskaartystyczne.Przez

długiczasuważano,żerozsądnejejstosowanie,np.

nieczęściejniżtrzyrazywtygodniu,niedoprowadzi

do jakichkolwiek konsekwencji zdrowotnych [23].

Eskalacja zażywania kokainy, zarówno w Europie,

jak i Ameryce Północnej, nastąpiła po roku 1885,

porozpoczęciulegalnejsprzedażyprzezcieszącesię

popularnościąkoncernyfarmaceutyczne[12].Zyg-

muntFreuduschyłkuXIXwiekustosowałkokainędo

leczeniadepresji,stanówwyczerpaniaipośródosób

uzależnionychodopiatów.Eksperymentowanoznią

również,jakolekiem,m.in.przybólachgłowy,histerii,

hipochondrii,zaburzeniachprzewodupokarmowego,

czyimpotencji.Wówczesnychreklamachzachwycano

się jej właściwościami jako środkiem zastępującym

jedzenie,dodającymodwagi,czywyzwalającymkra-

somówczeumiejętności[34].

Konopie, dotychczas znane na ternach Europy

iAzji,zktórychuzyskiwanomarihuanęihaszysz,

zostałyprzewiezioneiceloworozsiewanewwiekach

XVIiXVIInaterenachNowegoŚwiata.Przezkolej-

nestuleciacałerzeszebadaczyzbierałyiopisywały

doświadczenia odnoszące się do ich leczniczych

właściwości [15]. Wszelkiego rodzaju przetwory,

wytworzonenabaziekonopi,zaczętostosowaćjako

skutecznyśrodekprzeciwbólowy,nasenny,łagodzący

nudnościipobudzającyłaknienie.Narkotykuużywa-

norównieżwchorobachpłuc,chorobiereumatycznej

ipodagrze.Łagodzonozajegopomocądolegliwości

psychiczne[17].Niektórzypodkreślaliszczególne

korzyścizastosowaniamarihuanypodczasradzenia

sobiez„chorobliwymprzygnębieniem”[25].

Marihuanaiolejhaszyszowywzbudziłyrównież

zainteresowaniepośródznacznieszerszegogrona,niż

tylkomedycyiosobychore.Jednązwcześniejszych

relacji,opisującychrekreacyjneużyciekonopi,sąfrag-

mentydziennikaangielskiegokupcaimarynarzaTho-

masaBowreyazpodróżywokoliceBengaluwlatach

siedemdziesiątychXVIIwieku.Francuskipodróżnik

JeanChardin,wswoichrelacjachzwyprawydoPersji

wroku1711,równieżzwróciłuwagę,żewtamtej-

szych kawiarniach mężczyźni raczą się wywarem

konopnymzwanymbhang,wktórym„[…]szukają

ucieczkiodtroskiulgiwichnieszczęsnejdoli”[31].

Opisy zażywania przetworów konopnych pozosta-

ły również po gronie intelektualistów francuskich

zpołowyXIXwieku.Odwołaniadoliterackichopisów

narkotycznychsesjiparyskiego„Klubuhaszyszystów”

zlat1845-1849możemyodnaleźćwewspółczesnych

publikacjach[15].

Niebezpieczne konsekwencje pojawiające się

uużytkownikówpochodnychkonopizostałydostrze-

żonewXVIII-wiecznejFrancji.Jużwówczaswydano

tamszeregdekretówzabraniającychkorzystaniaztego

narkotyku.W1840r.opublikowanazostałaprzezpsy-

chiatręMoreaupracanaukowaopisującazaburzenia

umysłowespowodowanepaleniemhaszyszu[35].

Zprezentowanychwniniejszejpracynarkotyków,

środkiem, który w medycynie nowożytnej znalazł

bodajżenajszerszezastosowanie,jestopiumpocho-

dzącezmaku.Szersząwiedzęnajegotematprzywiózł

zkrajów arabskich do Europy szesnastowieczny

szwajcarskilekarzParacelsus.Opium,nazywaneprzez

niego„kamieniemnieśmiertelności”,traktowałjako

uniwersalnyleknawszelkiegorodzajudolegliwości.

ŻyjącywXVIIwieku,wysocecenionylekarzangielski

TomaszSydenhamuznawałjezajednozważniejszych

medykamentów.PraktykującywwiekuXVIIIThomas

Doverwprowadziłdofarmacjitzw.proszekDovera

– działający przeciwbólowo i łagodzący uporczywy

kaszelpreparatnabazieopium[27].Odjegocza-

sówspecyfikizawierającewsobietennarkotykbyły

powszechniedostępnewaptekachdlakażdego,kto

tylko miał chęć i potrzebę wypróbowania głośnego

panaceum. W wieku XIX, już w wolnej sprzedaży,

nabyćmożnabyłopowszechniestosowaneśrodkina

bazieopium,m.in.Laudanum–nalewkęalkoholową

naopium,morfinę,apodkoniecstulecia–heroinę.

Tenostatnispecyfikznalazłzastosowaniejakośrodek

przeciwbólowy, uspokajający, jak również w scho-

rzeniach układu oddechowego – astmie i gruźlicy.

Wykorzystywanogorównieżdoleczeniauzależnia

odalkoholuimorfiny[28].

W wydanej w Polsce w 1794 roku Farmakopei

Kościuszkowskiejzalecanostosowaniepochodnych

makum.in.przybiegunce,konwulsjach,krwiopluciu,

czkawce,gruźlicyiinnychschorzeniach[12].

Opiumprzezdługielatabyłouznanymspecyfi-

kiemprzeciwbólowym,jednakżerelacjeXVIII-wiecz-

nychpodróżnikówpokrajachBliskiegoiŚrodkowe-

go Wschodu niemal zawsze zawierały informacje

232

Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 223-233

oopiumistach–ludziach,którzyużywalitegośrodka

w celach niemedycznych. Już wówczas zauważono

destrukcyjnedziałanieużywki,aludzizniejkorzysta-

jącychuznawanozazepsutychmoralnie.Zpoczątkiem

XIXstuleciaryzykozwiązanezdługotrwałymzażywa-

niemopiumbyłopowszechnieznane.Wtymokresie,

jakpodajeR.Davenport-Hines:„[…]środowiskanar-

komanówniebyłyjeszczewidocznejakoistotnaczęść

cywilizacjieuropejskiej,alepojawiałysięwrelacjach

zkrajówislamuidziałałynazachodniąwyobraźnię”

[31].Używanieopiumdocelówpozamedycznych,

dotychczascharakterystycznedlakrajówarabskich

iChin,zaczęłozyskiwaćcorazwiększąpopularność

–zarównowEuropie,jakiwAmeryce.Wwieluan-

gielskichmiastachludnośćstosowałanarkotykjako

alternatywędlaalkoholu.WNowymŚwieciefunkcjo-

nowały–zasprawązwłaszczachińskichemigrantów

–palarnieopium,wktórychcorazszerszerzeszezwo-

lennikównarkotykuszukaływinhalowanymdymie

zapomnienia.Corazwięcejużytkownikówpopadać

zaczęłowtrudnedoopanowaniauzależnienie[27].

OdlatdwudziestychXIXwiekupostawymiesz-

kańcówZachoduwobecnarkotykówzaczęłyulegać

przemianom. Wpływ miało tu wiele czynników,

jednakżezafaktyistotnenależyuznaćwyizolowanie

z opium alkaloidu – morfiny, który bardzo szybko

zdobywałuznanienietylkowmedycznychkręgach,

natomiastdwiedekadypóźniej–wzrostpopularności

haszyszujakoregularnejrozrywkifrancuskiejbohemy.

Niebagatelne znaczenie w postrzeganiu substancji

psychoaktywnych miał również postęp naukowy;

konopiewzbudzałyniegasnącezainteresowaniepo-

śródbrytyjskichmedyków,natomiastwynalezienie

–anastępnieudoskonalenie–strzykawkizmieniło

diametralnie sposób przyjmowania wielu środków.

Wkolejnychlatachnarkotykiznalazłytakżezastoso-

waniewświatowycharmiach.Używanoichzarówno

wceluutrzymaniawiększejsprawnościigotowości

bojowej,jakijakośrodkówprzeciwbólowych.R.Da-

venportwswojejpracypodaje:„Amerykańskawojna

secesyjnazlat1861-1865,wojnaaustriacko-pruska

zroku1866orazfrancusko-pruskazlat1870-1871

znacznie przyczyniły się do wzrostu uzależnień

wśródwalczącychżołnierzy”[30].Corazliczniejsze

doniesieniaozgubnymwpływiezażywaniasubstan-

cjizmieniającychnastrój–zbiegiemczasu–zaczęły

budzićobawyprzedautodestrukcjąspołeczeństwa.

PodkoniecXIXwiekuzwracanojużuwagęnaróż-

nicepomiędzytymi,którzyzażywalinarkotykiwcelu

zwiększeniawydajnościpracy,atymi,którzyużywali

ichdlaprzyjemności.Wspołeczeństwachzachodnich

zauważono narodziny nowych, ważnych trendów.

Pierwszyznich,torosnącezainteresowaniesubstan-

cjamipsychoaktywnymipośródelityspołeczeństwa,

natomiastdrugi,tozażywanienarkotykówjakowyraz

buntuwobecspołecznychkonwenansów.Niepokojące

doniesieniawpłynęłynapowstanieRuchunaRzecz

WstrzemięźliwościwStanachZjednoczonychoraz

pierwszedebatyiustaleniadotyczącewprowadzenia

prohibicji[31].W1906rokuamerykańskiKongres

wprowadził przepisy, na mocy których zabroniono

dodawania środków narkotycznych do produktów

spożywczych.Zakończyłasięeranajwiększegoprospe-

ritydlaproducentówCoca-Coli,wszelakichsyropów

ciotkiWinslow,kordiałówGodfrey’aicałejresztyspe-

cyfików,zawierającychwskładziewyciągizliścikoka

lubopium[27].W1914r.zostaławycofanazhandlu

kokaina,zawyjątkiemniewielkichdawekprzepisywa-

nychprzezlekarzywcelachterapeutycznych[34].

W1928r.wWielkiejBrytaniizacząłobowiązywać,

namocyprawa,zakazpaleniakonopnychprzetworów.

W1930r.wszesnastustanachUSArównieżpodjęto

decyzjeodelegalizacjihandlumarihuaną[18].

Podsumowanie

Desakralizacjaużywaniaśrodkówpsychoaktyw-

nych,korzystanieznichwtzw.rekreacyjnychcelach,

bez jakichkolwiek ograniczeń narzuconych wcześ-

niejprzezwzględykulturowe,stanowićzaczęłodla

człowiekaobszarniezwykletrudnydoopanowania.

Rosnącewniepokojącymtempierzeszeosóbuzależ-

nionych, wykorzystywanie słabości ludzkiej wobec

środkówodurzającychprzeznarkotykowychbaronów,

gangitrudniącesięichdystrybucjąiwojnytoczone

pomiędzynimiopanowanienaddecydującymisięna

używanieodurzającychmedykamentów,dezintegracja

powszechnieprzestrzeganychnormiwartości,egoizm

iprzerażającanarkomańskasamotność–towewspół-

czesnymświeciezjawiskaściślezwiązanezużywaniem

specyfikówzmieniającychnastrój.

Wciąguostatniegostuleciaokazałosię,żemożli-

wościczłowiekawobecsprawowaniakontrolinadko-

rzystaniemześrodkówpsychoaktywnychsąznacząco

ograniczone.Rozwójnauki,awrazznimpojawiającesię

możliwościmodyfikacjidotychczasowychnarkotyków,

bądźteżtworzeniecałkiemnowychspecyfikówwlabo-

ratoriach,omocywielokrotnieprzekraczającejdotych-

czasowewłaściwościwystępującewznanychroślinach,

stanowiąobecnieniezwykleintratnybiznes.Sposoby,

jakimiproducenciprzyciągajądosiebienowych,po-

tencjalnychużytkowników,bywająniesłychanieatrak-

cyjne–czymbudządużezainteresowanie,zwłaszcza

wśródosóbmłodych,ambitnych,próbującychbądź

dostosowaćsiędo„pędzącego”niezwykledynamicznie

życia,bądźteżpragnącychodtego„pędu”nachwilę

odpocząć.Dlaczęściznich,jakwiemyzpowszechnie

znanychstatystyk,spotkaniez„bogami”–poprzez

spożywaniezich„stołu”–kończysięjednaknasamym

dniemrocznego,nieprzyjaznegoiokupionegoniewy-

obrażalnymcierpieniem,narkomańskiegopiekła.

233

Motyka M, Marcinkowski JT. Dlaczego zażywali środki psychoaktywne? Cz. I. Rola i znaczenie środków ...

1. BąbelJT.Środkipsychoaktywnewkulturachmegalitycznych

EuropyŚrodkowej.Zarysproblematyki.[w:]Ideamegalityczna

wobrządkupogrzebowymkulturypucharówlejkowatych.

LiberaJ,TuniaK(red).IAiEPANiIAUMCS,Lublin-Kraków

2006:171-193.

2. Rudgley R. Alchemia kultury. Od opium do kawy. PIW,

Warszawa2002.

3. HerbertM,Jagiełło-WójtowiczE.Znajomośćroślintrujących

naprzestrzeniwieków.FarmPrzNauk2009,6:47-90.

4. McKennaT.Pokarmbogów.Okultura,Warszawa2007.
5. Hanausek T, Hanausek W. Narkomania. Studium

kryminologiczno-kryminalistyczne.WydPraw,Warszawa

1976.

6. BąbelJT.Wniebowzięci,czylijaknawiązaćkontaktzbogami.

WiedzaiŻycie2009,10:22-27.

7. SzumowiczE.RoślinypsychoaktywnewystępującewPolsce.

Qfant 2011, 11: 7-12. http://www.qfant.pl/qfant11-2/

(10.03.2014).

8. Sikora T. Użycie substancji halucynogennych a religia.

Nomos,Kraków1999.

9. Krzemińska A. Przejścia po przęśli. Polityka 2009, 4:

74-76.

10. GąssowskiJ.Prahistoriasztuki.Trio,Warszawa2008.
11. Bąbel JT. Wikingowie i halucynogeny. ALBO albo. Probl

PsycholKultury2003,2:69-83.

12. SeinAnandJ.Zaryshistoriistosowaniawybranychśrodków

psychoaktywnych.PrzLek2009,6:330-332.

13. OżarowskiA.Trująceroślinydawniejidziś.Panacea2006,

2:30-31.

14. Jędrzejko K, Roszczyk W. Lekomania – przyczyny

ikonsekwencje.[w:]Człowiekiuzależnienia.JędrzejkoM,

Sarzała D (red). Aspra-JR, Pułtusk-Warszawa 2010:

95-98.

15. KuntzH.Narkotykiiuzależnienia.Parpamedia,Warszawa

2009.

16. ProkopowiczD.Medycynapodróży,roślinytrujące,zwierzęta

jadowite.EkonŚr,Białystok2007.

17. Knapik W. Uzależnienia jako problem cywilizacyjny XXI

wieku.UR,Kraków2010.

18. NiewiadomskaI,StanisławczykP.Narkotyki.KUL,Lublin

2004.

19. Woronowicz TB. Geneza, terapia, powrót do zdrowia.

Parpamedia,Warszawa2009.

Piśmiennictwo / References

20. Marciniak K. Etymologia i charakterystyka narkotyków.

[w:] Narkotyki. Organizacja przestępczości i systemy

przeciwdziałania. Raczkowski K (red). Wyd Akad Prof,

Warszawa2009:135-193.

21. JędrzejkoM.NarkotykiinarkomaniawWojskuPolskim.

Aspra-JR–AH,Warszawa-Pułtusk2004.

22. BąbelJT.Wikingowieiwilkołaki.ALBOalbo.ProblPsychol

Kult2003,1:63-72.

23. Cungi Ch. Stawić czoło uzależnieniom. PAX, Warszawa

2007.

24. BartlettWB.Asasyni.Dziejetajemnejsektymuzułmańskiej.

KsiążkaiWiedza,Warszawa2004.

25. WanatW.Narkotykiinarkomania.Odlotdonikąd.Iskry,

Warszawa2006.

26. KmiećK.Roślinynarkotycznejakomotywekslibrisu[w:]

Historialekównaturalnych.Roślinyodurzającewpolskiej

literaturze naukowej XIX wieku. Kuźnicka B (red). IHN

PAN,Warszawa2007:131-162.

27. FrieskeK,SobiechR.Narkomania.Interpretacjeproblemu

społecznego.IWZZ,Warszawa1987.

28. Syroka A. Po przyjemność do apteki. [w:] O rozkoszach

wszelakich…Odprzyjemnościdoekstazywkontekstach

kultury.Łeńska-BąkK,SztandaraM(red).UO,Opole2011:

127-136.

29. Bąbel JT. Reinkarnacja. Z dziejów przedchrześcijańskiej

Europy.Eneteia,Warszawa2009.

30. AlexanderD.Czarownice,wróżbici,szamani.ŚwiatKsiążki,

Warszawa2008.

31. Davenport-Hines R. Odurzeni. Historia narkotyków

1500-2000.WAB,Warszawa2006.

32. BenetowaS.Konopiewwierzeniachizwyczajachludowych.

TowNaukWarsz,Warszawa1936.

33. Szot-RadziszewskaE.Stosowanieroślinowłaściwościach

odurzającychwpolskiejtradycjiludowejwXIXiXXwieku.

[w:] Historia leków naturalnych. Rośliny odurzające

wpolskiejliteraturzenaukowejXIXwieku.KuźnickaB(red).

IHNPAN,Warszawa2007:83-102.

34. SzukalskiB.Kompendiumwiedzyośrodkachuzależniających.

IPiN,Warszawa2005.

35. ŁuczakE.Przemianywrozwojuzjawiskanarkomanii.WSH,

Pułtusk2004.