1

Materiał piśmienniczy wykorzystany w przekazie tekstu Pisma Świętego

W starożytności stosowano wiele materiałów jako powierzchni do pisania. Napisy, które miały być
trwałe, były wykuwane w kamieniu. Używano do tego celu piaskowca, marmuru, wapienia, ale też
twardszych minerałów, jak granit czy bazalt. Ważniejsze teksty zapisywano też na arkuszach
miękkiego metalu, czego przykładem może być Zwój Miedziany z Qumran. Bardziej praktycznym
materiałem były tabliczki pokryte woskiem. Często materiał piśmienniczy bazował na bogactwie
naturalnym danego kraju. I tak w Mezopotamii na początku podstawowym materiałem do
zapisywania były tabliczki wykonane z gliny. Egipt wykorzystywał papirus rosnący w delcie Nilu,
czyniąc z niego jeden ze swoich głównych produktów eksportowych. Dzięki temu papirus stał się
najpopularniejszym materiał piśmienniczym starożytności. W czasach rzymskich ustąpił miejsca
pergaminowi wyrabianemu ze skór zwierzęcych.

1. Kamień
Kamień jako materiał piśmienniczy służył do zapisywania tekstów o różnym charakterze: od
monumentalnych inskrypcji, poprzez napisy dekoracyjne (grafitti), epitafia, ustawy państwowe,
umowy, po kroniki historyczne.
W starożytnym Izraelu wykuto w kamieniu kilka inskrypcji monumentalnych, z których należy
wymienić przede wszystkim inskrypcję z kanału Siloe. Znane są też inskrypcje epitafijne na
kamieniu w dolinie Cedronu w Jerozolimie. Wskazywały one na miejsce grobu, wymieniały imię
właściciela (por. Iz 22,15), a niekiedy zapisywały przekleństwa, jakie miały spaść na tego, kto
naruszyłby miejsce spoczynku zmarłego. W zależności od rodzaju inskrypcji napis mógł być
wykuty w kamieniu za pomocą dłuta (por. Hi 19,24; Jr 17,1) lub też ostro zakończonego narzędzia
z metalu lub kamienia.
Na starożytnym Bliskim Wschodzie bardzo popularne były kamienne płyty ustawiane jako stele
(obeliski) dla upamiętnienia jakiegoś ważnego wydarzenia, jak np. zwycięstwa króla lub traktatu
między królami. Poniżej zostaną przywołane dwa takie świadectwa: Stela Merenptaha i Stela
Meszy. Pierwsza jest pochodzenia egipskiego, druga moabickiego. Jak dotąd nie znaleziono
podobnych obelisków z inskrypcjami na terenie starożytnego Izraela i Judy.
Mniejsze kamienie były przycinane do formy tabliczki i służyły do zapisywania listów lub
szkolnych tekstów. Taki kształt musiały mieć tablice Dekalogu, które Mojżesz otrzymał na górze
Synaj (por. Wj 24,12; 27,8; 31,18). Niektórzy uczeni zakładają, że nie były to tablice wykonane z
kamienia, lecz raczej z wapienia. Ten rodzaj skały był powszechny w tym regionie i dawał się
rozłupać na cienkie, płaskie warstwy.
Kamień był wreszcie wykorzystywany do produkcji odważników i pieczęci, które często były
pokrywane inskrypcjami. Z powodu małej powierzchni do zapisania (cylinder pieczęci nie
przekraczał 2-2,5 cm) inskrypcje były bardzo skromne. Grawerowano na pieczęci imię jej
właściciela, dodawano też czasem jego tytuł, zawód i godło. Kamień, z którego wykonywano
pieczęcie w Palestynie, był bardzo różny: od drogich kamieni (np. ametyst, onyks, opal, turkus,
marmur, kwarc) po zwykły wapień występujący w dużych ilościach na tym terenie.

a) Stela Merenptaha
Merenptah, syn i następca Ramzesa II, rządził Egiptem w latach ok. 1213-1204 przed Chrystusem.
Dla rekonstrukcji historii biblijnego Izraela ważnym dokumentem jest tzw. Stela Izraela, która
pismem hieroglificznym opisuje zwycięstwa Merenptaha nad Libijczykami w piątym roku jego

2

panowania. Jest to obelisk z czarnego marmuru o wysokości ponad dwóch metrów pochodzący z
ok. 1210 r. przed Ch.. Oto jej treść:
„Pokonani królowie proszą o pokój.
Ani jeden spośród dziewięciu Łuków nie utrzymał się na swym stanowisku.
Tehenu (Libia) ‒ spustoszony, Hatti ‒ uspokojony.
Kanaan splądrowany, spotkały go wszystkie nieszczęścia.
Aszkelon pokonany, Gezer zdobyty,
Jenoam przestał istnieć.
Izrael został spustoszony i nie ma już nasienia.
Herru stał się wdową za przyczyną Egiptu”.
Inskrypcja z tego obelisku stanowi pierwszą wzmiankę o Izraelu w tekstach starożytnych, która jest
dużo wcześniejsza od świadectw biblijnych potwierdzających tę nazwę. Zasadniczą kwestią jest
interpretacja nazwy „Izrael”. Determinatyw (rodzaj znaku hieroglificznego określającego
przynależność danego wyrazu do odpowiedniej kategorii, np. osób, krajów, czynności) występujący
przy słowie transliterowanym z zapisu hieroglificznego jako „yisyriar” wskazuje, że chodzi o naród,
który nie jest związany z żadnym terytorium lub też nie posiada własnego państwa. Na ten
determinatyw składają się następujące znaki: postać mężczyzny i kobiety, pod którymi znajdują się
trzy kreski wyrażające liczbę mnogą, co razem oznacza „ludzie, naród”. Brakuje przy nich
determinatywu zapisującego obce państwo (kraj), co było wyrażane znakiem przypominającym
rząd wzgórz

(w znaczeniu „pustynia, obce terytorium”).

Znak hieroglificzny „Izrael” ze Steli Merenptaha

Takie tłumaczenie zgadzałoby się z położeniem Izraela na przełomie XIII/XII wieku przed
Chrystusem, na który to czas datuje się wyjście Izraela z niewoli egipskiej. Plemiona izraelskie nie
posiadałyby jeszcze własnego kraju, który jest wciąż zamieszkiwany przez Kananejczyków,
również wspomnianych na steli. Tym samym Obelisk Merenptaha wspiera hipotezę zakładającą
wyjście Izraela z Egiptu za panowania Ramzesa II (1279-1213 przed Chrystusem), który jest też
faraonem ucisku, bądź też za panowania Merenptaha.

b) Inskrypcja z tunelu Siloe
Najbardziej spektakularny zapis na kamieniu w języku hebrajskim to inskrypcja znaleziona w
kanale Siloe. Według źródeł biblijnych Ezechiasz król panujący w Judzie w latach 728-699 przed
Chrystusem podjął się przebudowania infrastruktury wodnej Jerozolimy, o czym mówi 2 Krl 20,20.
Kluczową inwestycją było wykucie tunelu prowadzącego od źródła Gichon, znajdującego się poza
murami miasta, do sadzawki Siloe wewnątrz miasta. Zapewnienie dostępu do ujęcia wody było
niezbędne podczas oblężenia miasta, co zresztą miało miejsce w 701 roku, kiedy wojska asyryjskie
podjęły nieudaną próbę zdobycia Jerozolimy. Inskrypcja pozostawiona przez budowniczych kanału
opisuje moment, w którym robotnicy kujący z dwóch stron w skale dochodzą już do miejsca
spotkania. Składa się z sześciu wierszy zapisanych archaicznym pismem hebrajskim datowanym na
VIII w. przed Ch. Oto jej treść:

3

„Z przebiciem [tunelu] rzecz miała się tak: gdy [kopiący unieśli] kilofy, jeden naprzeciw drugiego
[z obu stron ściany], i pozostały do przebicia tylko trzy łokcie [dał się słyszeć] głos jednego [z
nich], który wołał [coś] do drugiego, [stało się tak] ponieważ z prawej i [lewej] była w skale
szczelina. W dniu przebicia [tunelu] kuli tedy kopacze [ścianę], kilof naprzeciw kilofa, aby zbliżyć
się jeden do drugiego. I [wreszcie] popłynęły wody ze źródła, aż do basenu odległego o 1200 łokci.
A sto łokci wynosiła grubość skały ponad głowami kopaczy!”
Inskrypcja, która obecnie znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Istanbule, została odkryta w
1880 roku. Była wykuta w odległości 10 m od południowego końca tunelu, który prowadził wody
od źródła Gichon, znajdującego się we wschodniej części Miasta Dawidowego, do sadzawki Siloe,
usytuowanej na jego południowo-wschodnim krańcu.
Inskrypcja opisuje moment ukończenia budowy kanału, który był drążony z dwóch stron
równocześnie. Gdy odległość między kopiącymi zespołami robotników wynosiła tylko trzy łokcie
(ok. 1,35 m), a od powierzchni miasta dzieliła ich skała grubości ok. 100 łokci (ok. 45 m), kopiący
zaczęli naprowadzać się nawzajem na siebie okrzykami. Było to możliwe dzięki szczelinie, która
biegła w skale z północy na południe.
Utrwalone przez inskrypcję zejście się dwóch części tunelu stanowi świadectwo umiejętności
inżynieryjnych osób drążących kanał. Tunel nie biegnie bowiem w linii prostej, lecz wije się w
kształcie litery „s”. Wydaje się zatem, patrząc na przebieg tunelu, że gdy obie grupy kopaczy były
w odległości 40-45 m od ewentualnego miejsca spotkania, inżynierowie zaczęli serię przynajmniej
czterech precyzyjnych pomiarów, wykonanych za pomocą stołu pomiarowego przypominającego
dzisiejszy sekstant, którymi odpowiednio skorygowali przebieg tunelu mającego w całości długość
ok. 1200 łokci (ok. 540 m). Korekta kierunku kopania tunelu umożliwiła zbliżenie się obu zespołów
robotników na odległość, która pozwoliła na dalsze modyfikowanie kierunku drążenia poprzez
wzajemne nawoływanie się.
Wydrążenie kanału było ogromnym osiągnięciem nie tylko z powodu jego długości, ale też ze
względu na skromne środki pomiarowe, jakimi dysponowali jego budowniczy. Inskrypcja była
wyrazem ich satysfakcji z osiągniętego sukcesu. Miała charakter prywatny i nie była przeznaczona
do publicznego wglądu. Świadczy o tym brak imienia króla rządzącego w tym czasie oraz imienia
osoby nadzorującej prace górnicze. Ponieważ inskrypcja znajdowała się w dolnej części
powierzchni przygotowanej na ścianie kanału, można przypuszczać, że miała być ona zwieńczona
płaskorzeźbą przedstawiającą połączenie obu części tunelu.

2. Papirus
Papirus jest bagienną rośliną z rodziny turzycowatych (Cyperus papyrus), która w starożytności
obficie zarastała wody Nilu w pobliżu delty. Jej egipska nazwa ‒ uadż ‒ oznaczała „zieleń” i
„młodość”. Papirus stanowił jedno z największych bogactw Egiptu. Łyko papirusowe służyło do
wyrobu mat, koszy, lin, żagli, ubrań (przepasek) i sandałów. Z długich łodyg wiązanych w pęki i
łączonych razem wykonywano łodzie do pływania po bagiennych rozlewiskach Nilu. Papirus był
też rośliną królewską, którego włókniste wnętrze służyło do produkcji solidnego, białego materiału,
używanego od końca IV tysiąclecia przed Chrystusem jako materiału do pisania. Nie był to
wprawdzie trwały materiał pisarski, jednakże znakomicie przyjmował tusz, był łatwy do
przenoszenia i przechowywania. Słowo „papirus” pochodzi z greckiego słowa papros,
zaświadczonego już na przełomie IV/III wieku przed Chrystusem. To z kolei wywodzi się z
egipskiego wyrazu pa-pero, które tłumaczy się jako „należący do faraona”. Termin ten poświadcza

4

królewski monopol Ptolemeuszy, rządzących Egiptem od 305 roku przed Chrystusem, na produkcję
i handel papirusem.
Papirus jako materiał pisarski był głównym produktem eksportowym Egiptu. Z czasem
konkurentem dla papirusu stał się pergamin, ale nie wyparł on papirusu. Nastąpiło to dopiero za
sprawą papieru, który został rozpowszechniony na ziemiach arabskich po 751 roku po Chrystusie,
kiedy do niewoli arabskiej trafili papiernicy z Chin, gdzie ok. 105 roku po Chrystusie wynaleziono
papier. Zmniejszające się zapotrzebowanie na papirus doprowadziło w konsekwencji do zaniku jego
uprawy w Egipcie, co pociągnęło za sobą zapomnienie sztuki produkcji materiału piśmienniczego z
papirusu.
Próby przywrócenia wyrabiania z papirusu materiału pisarskiego zostały podjęte dopiero w XIX
wieku. Szkocki odkrywca James Bruce korzystał w tym celu z rośliny papirusowej rosnącej w
Sudanie. Podobnego eksperymentu podjął się Saverio Landolina w Syrakuzach na Sycylii, gdzie
papirus rósł w naturalnych warunkach. Odrodzenie uprawy papirusu i produkcji z niego materiału
pisarskiego według starych receptur nastąpiło w Egipcie dopiero w latach sześćdziesiątych
ubiegłego wieku za sprawą dr. Hassana Ragaba. Obecnie ograniczona produkcja papirusu ma
miejsce na Sycylii i w Egipcie. Trzcina papirusowa rośnie nadal w naturalnych warunkach w
pobliżu bagien znajdujących się we wschodniej i centralnej Afryce. Tam jednak jest ona
wykorzystywana do wyrabiania przedmiotów codziennego użytku (mat, koszy, lin itp.) oraz do
pokrywania dachu domów.

a) Produkcja papirusu
O produkcji papirusu dowiadujemy się najwięcej z Historii naturalnej Pliniusza Starszego żyjącego
w I wieku po Chrystusie. Oto fragmenty XIII rozdziału tego dzieła w tłumaczeniu Ireny i Tadeusza
Zawadzkich:
„Papier z papirusu wyrabia się w ten sposób, że dzieli się igłą łodygę na cieniutkie, ale jak
najszersze paski włókna. Najlepsze są te, które pochodzą z samego środka łodygi, a następnie w
kolejności cięcia. […]
Każdy gatunek bywa sklejany na desce zwilżonej woda nilową; woda ta, pełna mułu, służy za
spoiwo. Najpierw przykłada się do deski wyprostowane paski o długości łodygi papirusowej, jaką
tylko dało się osiągnąć po odcięciu z obu stron wystających końców, następnie prowadzi się na
krzyż paski poprzeczne. Potem ściska się arkusze w prasach, suszy na słońcu i łączy jeden z
drugim, poczynając od najlepszych, a kończąc na najgorszych. W jednym zwoju nie ma nigdy
więcej jak dwadzieścia arkuszy. […]
Szorstką powierzchnię papirusu wygładza się kłem albo muszlą, ale wtedy litery łatwo się ścierają;
mianowicie taka wygładzona karta gorzej wchłania atrament, jest bardziej błyszcząca. Przeszkadza
pisaniu czasem i nadmiar wody dodanej przy fabrykacji bez dokładnego odmierzenia. Daje się
poznać pod młotem, a także po zapachu, jeżeli praca wykonana była niedbale. Rzucają się wtedy w
oczy i żółtawe plamy. Ale jeżeli między klejonymi warstwami znalazły się paski o włóknach
gąbczastych, które wsysają wilgoć, wtedy wada da się rozpoznać dopiero przy pisaniu, bo litery się
rozlewają. Takie to zdarzają się oszustwa! W takim wypadku trzeba pracę podjąć na nowo i spleść
stronę jeszcze raz.
Do klejenia [kolejnych arkuszy] używa się kleju zwyczajnego, z najdelikatniejszej mąki zalanej
wrzącą wodą, z dodatkiem odrobiny octu; klej stolarski i guma są zbyt łamliwe. Jeszcze lepsza jest
ośródka zakwaszonego chleba zalana wrzącą wodą; przy tym sposobie pozostaje bardzo mało
osadu, a elastyczność po sklejeniu jest jeszcze większa niż przy użyciu wody nilowej. Żaden rodzaj

5

kleju nie może stać dłużej niż jeden dzień, ale i nie krócej. Potem rozpłaszcza się papirus młotem i
smaruje klejem jeszcze raz, a jeżeli powstaną zmarszczki, znów się rozprostowuje i rozklepuje”.

b) Zwoje papirusowe
Arkusze papirusu różniły się jakością. Pliniusz wymienia siedem gatunków papirusu. Szósty na
jego liście papirus był sprzedawany już tylko na wagę, a ostatni, zwany „kupieckim”, nadawał się
jedynie do pakowania. Była to klasyfikacja stosowana w Rzymie. Przy ocenie jakości papirusu
brano pod uwagę różne elementy: grubość materiału, jego gęstość, barwę i gładkość. Ważna była
wielkość karty ‒ im lepszy gatunek papirusu, tym szersze były arkusze. I tak papirus „hieratyczny”,
służący do zapisywania tekstów religijnych, o jasnym odcieniu, miał 26 cm szerokości, zaś
„kupiecki”, koloru brunatnego, miał tylko 12 cm. Jednostką używaną w handlu był arkusz o
rozmiarach 29-33 cm długości i 22 cm szerokości, noszący po grecku nazwę chartes, po łacinie
charta (stąd słowo „karta”). Długość zwoju mogła być różna, w zależności od wielkości kart, z
których zwój był sklejony. Zwykle dwadzieścia kart połączonych razem nie przekraczało 4,5 m
długości. Najdłuższy znany zwój to Wielki Papirus Harris pochodzący z ok. 1200 roku przed
Chrystusem. Znajduje się on obecnie w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Jego długość to 42,5 m,
jednakże pierwotnie musiał być dłuższy, gdyż brakuje mu początku.
Karta papirusu składała się z dwóch warstw: jedna ze stron miała włókna biegnące równolegle do
długości karty czy zwoju (tzw. recto), druga w poprzek (tzw. verso). Zazwyczaj pisano z prawej do
lewej, do XVIII wieku przed Chrystusem w pionowych kolumnach, później głównie w poziomych
liniach. Pisano najpierw na stronie z poziomo biegnącymi włóknami (recto), która po zwinięciu
znajdowała się w środku, potem na stronie z pionowymi włóknami (verso).

c) Papirusy biblijne ‒ Papirus Rylandsa P

P

P

P

52

Wśród manuskryptów biblijnych najmniejszą grupę stanowią teksty zapisane na kartach papirusu,
co można tłumaczyć podatnością na niszczenie tego materiału w kontakcie z wilgocią. Najlepiej
udokumentowane są papirusy z tekstami Nowego Testamentu. Sposób ich katalogowania został
zaproponowany w 1908 roku przez Caspara Rene Gregory’ego. Sygnuje on manuskrypty
papirusowe dużą literą „P” pisaną krojem gotyckim (P) wraz z odpowiednią liczbą porządkową
przypisaną danemu papirusowi. Ten system katalogowania przyjął się powszechnie. Na chwilę
obecną znane są 124 papirusy z tekstami nowotestamentalnymi. Zwykle są to małe fragmenty,
nieobejmujące nawet całego rozdziału.
Wśród nich najstarszym papirusem zawierającym tekst z Nowego Testamentu jest Papirus
Rylandsa, sygnowany jako P

52

. Jest to skrawek papirusu (9

×

6,4 cm) pochodzący z większej karty,

zapisany dwustronnie, mieszący zaledwie kilka wierszy z rozdz. 18 Ewangelii według św. Jana.
Został on zakupiony w Egipcie w 1920 roku przez Bernarda Grenfella. Trafił do Biblioteki Johna
Rylandsa w Manchesterze, gdzie dopiero w 1934 roku został zidentyfikowany przez Colina H.
Robertsa jako fragment Ewangelii Janowej. Na podstawie kroju czcionki, właściwej czasom
Hadriana, papirus P

52

jest datowany na pierwszą połowę II wieku po Chrystusie, będąc tym samym

najstarszym świadkiem tekstu nowotestamentalnego, powstałym zaledwie kilkadziesiąt lat po
napisaniu Czwartej Ewangelii. Na fragmencie papirusu o rozmiarach 9 na 6 cm znajduje się na
stronie przedniej (recto) tekst Ewangelii według św. Jana 18,31-33, zaś na stronie tylnej (verso) ‒
wiersze z tej samej Ewangelii 18,37-38. Są to zatem fragmenty rozmowy Piłata z Jezusem.
Gdy chodzi o papirusy zawierające teksty Starego Testamentu spisane w języku hebrajskim, jest to
bardzo nieliczna grupa manuskryptów. Do naszych czasów dotrwało o wiele więcej papirusów

6

zawierających fragmenty greckie przekładu Biblii hebrajskiej. Aż do odkryć w Qumran w 1947
roku najstarszym papirusem z hebrajskim tekstem Starego Testamentu był Papirus Nasha.
Stanowią go cztery fragmenty jednej karty papirusu, która mieści 24 linijki zawierające tekst
Dekalogu, będący kompilacją wersji z Wj 20,2-17 i Pwt 5,6-21, oraz tekst Szema Izrael („Słuchaj
Izraelu”) z Pwt 6,5. Papirus został kupiony w Egipcie w 1898 roku przez Waltera L. Nasha i trafił
do biblioteki uniwersyteckiej w Cambridge, gdzie w 1903 roku został odczytany przez Stanleya A.
Cooka. Jako czas powstania tego papirus wskazuje się lata 150-100 przed Chrystusem. Papirus był
najprawdopodobniej wykorzystywany w liturgii, o czym świadczy porządek tekstów biblijnych na
nim zapisanych, jak również kompilacyjna wersja Dekalogu. Zaskakujące jest pominięcie w
prologu do Dekalogu wzmianki o „domu niewoli” odnoszącej się do Egiptu. Być może jest to
spowodowane napisaniem tego papirusu właśnie w Egipcie.
Wraz ze znalezieniem w latach 1947-1956 w jedenastu grotach Qumran, leżącym na południowo-
zachodnim brzegu Morza Martwego, znacznej ilości zwojów pochodzących z biblioteki wspólnoty
ż

yjącej od połowy II wieku przed Chrystusem w Qumran światło dzienne ujrzało kilka papirusów z

hebrajskim tekstem Starego Testamentu, które zostały spisane przed Papirusem Nasha, między
końcem III a połową II wieku przed Chrystusem. Są to fragmenty Ksiąg Królewskich, Izajasza,
Daniela i Tobiasza.

3. Tabliczki gliniane
Glina była podstawowym materiałem, na którym zapisywano znaki pisma klinowego. Rzadziej były
one ryte w kamieniu, kości słoniowej i w metalu. Powszechna dostępność gliny w Mezopotamii
sprawiła, że właśnie tabliczki gliniane znalazły powszechne zastosowanie jako materiał
piśmienniczy na tym terenie.
Przed przystąpieniem do pisania pisarz formował z wilgotnej gliny tabliczkę odpowiedniego
kształtu (prostokątną lub kwadratową), która mieściła się w dłoni. Jej powierzchnię wygładzał
rylcem, który był wykonany zwykle z kawałka ściętej trzciny. Jej przycięta końcówka miała kształt
trójkąta, przez co pozostawiała na glinie ślad w postaci klina, którego wygląd zależał też od kąta
nachylenia i siły nacisku rylca przez pisarza. Zapis klinowy utrwalał się wraz z wyschnięciem gliny.
Zapisana tabliczka mogła być użyta ponownie ‒ wystarczyło zmoczyć ją wodą, na nowo zagnieść i
uformować w tabliczkę gotową na odciśnięcie nowych znaków klinowych. Gdy chciano, by zapis
był bardziej trwały, suszono tabliczki na słońcu lub wypalano je w piecu.
Tabliczki były przechowywane w pomieszczeniach budowanych przy świątyniach i pałacach
władców mezopotamskich. Te archiwa w pełni zasługują na miano bibliotek. Kąty proste tabliczek
pozwalały na ustawianie ich na półkach lub układanie w skrzyniach. Największą liczbę tekstów na
glinianych tabliczkach zgromadził asyryjski król Assurbanipal (668-627 przed Chrystusem). Jego
biblioteka w Niniwie została odkopana w 1845 roku przez Austena H. Layarda. Budynek, w którym
składowano tabliczki gliniane, spłonął, dzięki czemu wypalone ogniem tabliczki przetrwały do
naszych czasów. Assurbanipal zgromadził ok. 30 tysięcy tabliczek. Była na nich utrwalona poezja,
traktaty filozoficzne, teksty medyczne i astronomiczne, kroniki historyczne, dzieła religijne, jak
również rozmaite zapiski administracyjne. Biblioteka była skatalogowana, gdyż do skrzyń były
dołączone etykiety, które informowały o liczbie wierszy na tabliczkach oraz przypisywały je do
odpowiednich działów tematycznych. W celu zachowania właściwej kolejności tabliczek następną
tabliczkę rozpoczynał ostatni wiersz poprzedniej.

7

4. Ostraki
Termin „ostraka” pochodzi z języka greckiego (ostrakon) i oznacza „skorupę”. Jako materiał
piśmienniczy wykorzystywano w starożytności skorupy naczyń ceramicznych, odłamki wapienia
oraz kawałki tynku. Był to materiał tani, łatwo dostępny, a przy tym jego niemal płaska
powierzchnia dobrze nadawała się do zapisywania. Mimo że ostraki nie są wspominane w Biblii, to
jednak były one powszechnie używane w starożytnym Izraelu, o czym świadczą skorupy znalezione
w Samarii, Jerozolimie, Lakisz, Aradzie i innych miejscach. Ostraki służyły do zapisków typowo
administracyjnych (rachunki, notatki gospodarcze), do pisania listów; były też wykorzystywane
jako szkolne „brudnopisy” do uczniowskich ćwiczeń. To ostatnie zastosowanie było częste w
Egipcie, gdzie znaleziono również tzw. ostraki figuralne z rysunkami pozostawionymi przez
architektów lub artystów.
Do pisania na ostrakach używano czasem ostro zakończonych narzędzi (noża lub rylca).
Podstawowym jednak narzędziem pisarskim był kawałek trzciny, którego końcówka była
rozstrzępiona. Tusz był wyrabiany z sadzy zmieszanej z organiczną gumą. Ostraki miały na ogół
wielkość, która pozwalała trzymać je w dłoni, ale bywały też większe. Największa ostraka znana
nam dzisiaj pochodzi z Kadesz Barnea z VII/VI wieku przed Chrystusem i ma rozmiar 22 na 30 cm.
Zostały na niej zestawione hebrajskim pismem hieratycznym różne miary objętości i wagi.

a) Kalendarz z Gezer
Za najstarszą inskrypcję w języku hebrajskim uważa się tzw. Kalendarz z Gezer zapisany na
odłamku wapienia datowany na przełom X/IX wieku przed Chrystusem. Wykopaliska prowadzone
w Khirbet Qeiyafa przez prof. Yosefa Garfinkela z jerozolimskiego Uniwersytetu Hebrajskiego na
miejscu twierdzy wznoszącej się nad Doliną Elah, leżącej na granicy Filistei i Judei, która była
miejscem potyczki Dawida i Goliata, być może wydobyły na światło dzienne tekst jeszcze starszy.
W lipcu 2008 roku odkryto tam glinianą skorupę o rozmiarze 15 na 15 cm zawierającą pięć linijek
tekstu (każda po dziesięć liter) zapisanego pismem protokananejskim. Badania metodą rozpadu
węgla C

14

pozwalają na datowanie jej powstania na lata 1040-975 przed Chrystusem. Dotąd

odczytano kilka słów, m.in. „król”, „sługa”, „sędzia”. Hipoteza wysuwana przez archeologów
zakłada, że tekst tej ostraki potwierdza istnienie monarchii w Izraelu ze stolicą w Jerozolimie w
początkach X wieku przed Chrystusem, co koresponduje z danymi znanymi dotąd tylko z Biblii.
Tym samym najstarszą znaną dzisiaj inskrypcją hebrajską byłaby ostraka z Qeiyafa.
Kalendarz zapisany na ostrace z Gezer (jej rozmiary to 11x7 cm) zestawia prace, jakie były
podejmowane na roli w ciągu roku. Oto jej treść:
„[Dwa] miesiące zbiorów (oliwki) [czyli od połowy września do połowy listopada].
[Dwa] miesiące zasiewów (zboża) [czyli od połowy listopada do połowy stycznia].
[Dwa] miesiące późnych zasiewów (warzywa), [czyli od połowy stycznia do połowy marca].
Miesiąc ścinania lnu [czyli od połowy marca do połowy kwietnia].
Miesiąc żęcia jęczmienia [czyli od połowy kwietnia do połowy maja].
Miesiąc żęcia i odmierzania (pszenicy) [czyli miesiące obliczania podatków: od połowy maja do
połowy czerwca].
[Dwa] miesiące winobrania [czyli od połowy czerwca do połowy sierpnia].
Miesiąc owoców letnich (winogrona, figi itp.) [czyli od połowy sierpnia do połowy września]”.

8

b) Ostraki z Lakisz
Najbardziej znane ostraki pochodzące z Palestyny to tabliczki znalezione w Lakisz. Lakisz było
jednym z ważniejszych miast judzkich położonym ok. 40 km na pd.zach. od Jerozolimy. Wynikało
to m.in. z jego strategicznego położenia: stacjonujący tam garnizon wojskowy mógł bronić dostępu
do Jerozolimy, jaki był możliwy poprzez wąwozy wiodące od równiny nadmorskiej. Ze
schyłkowych lat Królestwa Judzkiego pochodzi dwadzieścia jeden fragmentów skorup zapisanych
czarnym atramentem, znalezionych w Lakisz podczas wykopalisk w 1935 i 1938 roku. Ostraki,
nazywane listami z Lakisz (niektóre z nich zawierają tylko listy imion), były prawdopodobnie
pisane przez Ojzasza, który stacjonował w garnizonie między Lakisz i Jerozolimą, do Joasza,
dowódcy wojskowego w Lakisz. Teksty te są ważnym dokumentem nie tylko z punktu widzenia
paleograficznego, gdyż dostarczają również informacji na temat ostatnich lat Judy przed zdobyciem
Jerozolimy przez Babilończyków w 586 roku przed Chrystusem. Stanowią one cenne świadectwo o
sytuacji Jerozolimy przed jej upadkiem, które potwierdza dane znane z Księgi Jeremiasza, proroka
działającego w tym czasie. Jego imię jest zresztą wzmiankowane w pierwszym liście i
prawdopodobnie też w szesnastym.
Listy z Lakisz, zgodnie z Księgą Jeremiasza, wielokrotnie wspominają o pesymistycznych
nastrojach, jakie panowały wśród przywódców Jerozolimy i jej mieszkańców. Najwyraźniej
odzwierciedla się to w liście szóstym:
„Do mego pana, Joasza: niech Jahwe pozwoli memu panu ujrzeć tę porę w zdrowiu! Czy twój sługa
jest psem, że mój pan posłał list króla i książąt, mówiąc: «Proszę, czytaj je!» A oto słowa książąt
nie są dobre, lecz osłabiają nasze ręce i obezwładniają ręce mężów, którzy się o nich dowiedzieli. A
teraz, mój panie, czyż nie napiszesz do nich, mówiąc: «Dlaczego czynicie to nawet w Jerozolimie?
Oto królowi i jego domowi czynicie te rzeczy». Na życie Jahwe, Boga, to prawda, gdyż twoi słudzy
przeczytali listy, nie ma tam pokoju (pomyślności) dla twoich sług”.
Być może wieści, które zdaniem Joasza „osłabiają ręce”, są słowami pochodzącymi od Jeremiasza,
przeciwko któremu przywódcy Jerozolimy wysuwali wobec króla Sedecjasza następujące
oskarżenie:
„Niech umrze ten człowiek, bo naprawdę obezwładnia on ręce żołnierzy, którzy pozostali w tym
mieście, i ręce całego ludu, gdy mówi do nich podobne słowa. Człowiek ten nie szuka przecież
pomyślności dla tego ludu, lecz nieszczęścia” (Jr 38,4).

5. Deseczki woskowe
Drewno jako materiał piśmienniczy było na starożytnym Bliskim Wschodzie wykorzystywane na
dwa sposoby: tekst był wyrzynany na drewnianej tabliczce, albo też była ona pokrywana cienką
warstwą zaprawy gipsowej lub wapiennej, którą można było wielokrotnie zamalowywać lub
ś

cierać. Taka praktyka jest poświadczona przede wszystkim w Egipcie. W klimacie Palestyny i

Mezopotamii zapisane drewno miało małe szanse na przetrwanie. Jedyny dowód pochodzi z Nahal
Hever na Pustyni Judzkiej (groty niedaleko Wadi Murabbaat), gdzie w trakcie wykopalisk w latach
1960-1961 natrafiono na kilkanaście listów napisanych przez Szymona bar Kochbę, przywódcę
powstania żydowskiego przeciw Rzymianom w 132-135 roku po Chrystusie. Wśród nich jeden z
listów był zapisany na drewnianej tabliczce.
Inny rodzaj tabliczek był używany w Anatolii, Syrii i Palestynie, który stał się później popularny
wśród Greków i Rzymian (w Egipcie dopiero w czasach ptolemejskich od III wieku przed
Chrystusem). Były to drewniane tabliczki pokryte woskiem, niekiedy mieszanym ze smołą dla
uzyskania ciemnej barwy powierzchni. Do pisania na nich służyły rylce w postaci pałeczki

9

zakończonej z jednej strony ostro, a z drugiej płasko, coś na kształt łopatki, którą można było
wygładzić powierzchnię wosku i zmazać niepotrzebny już tekst. Rylce były sporządzane z brązu,
ż

elaza, kości, także z trzciny, jeśli jej łodyga była dostatecznie gruba, mocna i dobrze zaostrzona.

Jedna tabliczka mogła pomieścić małą ilość tekstu, dlatego tabliczki łączono, przewlekając przez
otwory w ramie rzemień lub pierścień. Tworzyły one „książkę” ‒ dwie tabliczki dawały dyptych,
trzy ‒ tryptych, a powyżej trzech ‒ poliptych. Taka praktyka była znana w Asyrii i północnej Syrii
już w VIII wieku przed Chrystusem. Dowodem może być płaskorzeźba na bazaltowej steli z ok.
730 roku przed Chrystusem pochodzącej z Samʼal (obecnie Zençirli w Turcji). Przedstawia ona
króla Barrakiba siedzącego na tronie, przed którym stoi pisarz niosący pod pachą związane
tabliczki, w ręku zaś trzymający przybory do pisania. Ta scena tłumaczy, dlaczego drewniany
dyptych czy poliptych był tak często używany przez skrybów. Tabliczki pozwalały bowiem
pisarzowi na szybkie zapisanie podyktowanego tekstu, który później starannie kopiował na kartę
albo zwój z papirusu lub ze skóry.
Jak dotąd nie znaleziono w Palestynie tabliczek woskowych, które pochodziłyby z I tysiąclecia
przed Chrystusem. Jednak dwa teksty biblijne zdają się czynić aluzje do tego materiału
piśmienniczego: w Iz 30,8 czytamy, że Izajasz winien słowo, które otrzymał od Boga, „wypisać na
tabliczce, zapisać na zwoju”, zaś w Ha 2,2 znajdujemy Boże polecenie, zgodnie z którym Habakuk
ma „zapisać widzenie, wypisać na tablicach, by można było je łatwo odczytać”. Obaj prorocy mają
zatem od razu zapisać przekazane im przez Boga słowo lub wizję na tabliczkach, a dopiero później
przenieść je spokojnie z tabliczek na zwój.

6. Skóra
Skóra jako materiał piśmienniczy była szeroko stosowana w starożytności na Bliskim Wschodzie.
W Egipcie była wykorzystywana do tych celów od początku III tysiąclecia przed Chrystusem,
głównie przy spisywaniu tekstów rytualnych. Podobne zastosowanie skóry miało też miejsce w
Mezopotamii, przynajmniej w I tysiącleciu przed Chrystusem. Z powodów klimatycznych (wilgoć)
nie dotrwała do naszych czasów żadna karta czy zwój skórzany, które pochodziłyby z tego regionu.
Praktyka pisania na zwojach skórzanych w okresie perskim jest potwierdzona przez Diodora
Sycylijskiego († ok. 20 roku po Chrystusie), który w swojej Bibliotece historycznej (2.32.4)
wspomina o basilikai diphtea, czyli „królewskich skórach” zawierających annały królewskie. Na
nich z kolei bazował Ktezjasz († ok. 380 roku przed Chrystusem), pisząc Historię perską, którą
niemal w całości przejął Diodor. Inne świadectwo o pisaniu na skórze w czasach perskich stanowią
listy spisane właśnie na tym materiale przez Arszama, satrapę perskiego (z ok. 410 roku przed
Chrystusem) znalezione na wyspie Elefantynie.
W okresie Drugiej Świątyni (po 539 roku) Biblia hebrajska była w większości zapisywana w
Izraelu na zwojach skórzanych. Z tego materiału musiał być wykonany zwój Tory, który przyniósł
Ezdrasz z Babilonii (por. Ne 8). Zdecydowana większość zwojów biblijnych znalezionych w
Qumran to zwoje skórzane: na ogólną liczbę ponad 200 odkrytych tam zwojów (ich fragmentów)
zaledwie pięć z nich jest sklejonych z kart papirusowych, reszta to zwoje ze skóry. Kunsztowny
zwój Tory, który miał być podarunkiem dla króla Ptolemeusza II Filadelfa, panującego w Egipcie w
latach 285-246 przed Chrystusem, legendarnego inicjatora przekładu Biblii hebrajskiej na grekę,
zwanego Septuagintą, był wykonany również ze skóry, jeśli pójść za Listem Arysteasza napisanym
w II wieku przed Chrystusem.
Skórzane zwoje były wyprawiane zwykle ze skór cielęcych, ale też z owczych i kozich,
pochodzących najczęściej od młodych zwierząt. Skóra była wyprawiana, ale dopiero w czasach

10

perskich dopracowano się techniki garbowania, która czyniła ze skóry materiał dający się łatwo
zwijać. Mimo że tak spreparowane skóry były początkowe mocne i trwałe, z czasem stawały się
łamliwe i wykruszały się, w wilgotnych zaś warunkach zaczynały butwieć. Dopiero nowa technika
garbowania skór wynaleziona w Pergamonie w II wieku przed Chrystusem pozwoliła na
produkowanie ze skór pergaminu ‒ materiału trwalszego, jak również bardziej odpowiedniego do
zapisywania.

7. Pergamin
Nazwa „pergamin” pochodzi od miasta Pergamonu. Pergamon (obecnie Bergama w Turcji)
należało do najpiękniejszych miast hellenistycznych. W skład kompleksu akropolu pergamońskiego
wchodziła również biblioteka, której gmach wzniósł Eumenes II, król Pergamonu w latach 197-159
przed Chrystusem. Za jego panowania Pergamon przeżywał największy swój rozkwit. Miasto
liczyło ponad 200 tys. mieszkańców. Na polu kultury rywalizowało z Aleksandrią i Antiochią.
Biblioteka Pergamonu była największą po bibliotece aleksandryjskiej książnicą starożytności.
Ptolemeusz V Epifanes, król Aleksandrii w latach 204-181 przed Chrystusem, próbował
zahamować rozwój biblioteki pergamońskiej poprzez zakaz eksportu papirusu. Według Pliniusza
Starszego (Historia naturalna, XII, 21) Eumenes został zmuszony do szukania nowego materiału
piśmienniczego. Wtedy właśnie udoskonalono technikę wyprawiania skóry, której efektem był
materiał nazywany pergaminem.
Pergamin wyrabiano z różnego rodzaju skór, ale najczęściej używano skór cielęcych, owczych i
kozich. Skórę moczono przez kilka dni w wodzie wapiennej i usuwano sierść przez zeskrobywanie
ostrym narzędziem, następnie znowu moczono, garbowano substancją roślinną i suszono na
drewnianych ramach. Po tych zabiegach, na koniec, żeby skóra była gładka, skrobano ją ciężkim
nożem, a następnie pocierano pumeksem, zaś w okresie późniejszym wybielano, posypując warstwą
sproszkowanej kredy (tzw. blichowanie). Tym oto sposobem skóra stawała się miękka, elastyczna i
biała. Tak przygotowaną skórę zaczęto nazywać pergaminem. Był on trwalszy, gładszy i jaśniejszy
od papirusu, a do tego dawał się ciąć na karty. Początkowo używano go w formie zwoju, a później
kodeksu. Dopiero w IX wieku po Chrystusie, wraz z pojawieniem się papieru, pergamin wyszedł z
użycia.
Pergamin był jakościowo lepszy od papirusu. Podobnie jak papirus pozwalał na zapisywanie na obu
powierzchniach (recto i verso), jednakże jakość zapisu była jednakowa po obu stronach. Karta
pergaminowa była o wiele bardziej elastyczna, miękka, do tego też wyraźniej jaśniejsza. Pergamin
umożliwił również stosowanie bardziej rozbudowanych zdobień, po pełne detali miniatury, gdyż
tusz nie rozlewał się tak bardzo jak na papirusie. Dochodziła do tego możliwość produkcji papirusu
w dowolnym miejscu na podstawie dostępnych tam skór.
Pergamin początkowo był wykorzystywany do zapisywania w formie zwoju, jednakże w I wieku po
Chrystusie, prawdopodobnie najpierw w Rzymie, pojawił się w formacie książki nazywanej
kodeksem. Pomysł został zaczerpnięty z wiązanych razem tabliczek drewnianych, które tworzyły
poliptych. Kodeks pozwalał na łączenie kart pergaminu wzdłuż ich brzegu, a tym samym
umożliwiał zapisywanie tekstu z obu ich stron, które dawały się szybko czytać i przewracać. W
judaizmie teksty biblijne zapisywano dalej na materiale tworzącym zwój, jednakże chrześcijanie
szybko zaadaptowali nowy format do kopiowania tekstów Nowego Testamentu oraz Septuaginty
(greckiego tłumaczenia Biblii hebrajskiej). Kodeksy te zachowały charakterystyczny dla zwojów
układ tekstu pisanego w kolumnach, od dwóch do czterech na jednej stronie