Zakładowe plany operacyjno-ratownicze w polskim

systemie ratowniczym

Dariusz Marczyński

Prawidłowo opracowane plany operacyjno-ratownicze są nie tylko podstawą

do właściwego organizowania i prowadzenia działań ratowniczych, w szczególności

służą przygotowaniu służb ratowniczych do przeciwdziałania zdarzeniom i ich

skutkom, m.in. poprzez organizowanie i analizę ćwiczeń. Każde szkolenie służb lub

kontrola zakładu pod względem gotowości do realizacji zadań ratowniczych, czyli

działań w trybie pilnym w sytuacji nagłego zdarzenia, pozwala zweryfikować jakość

planu, w szczególności jego części - tzw. operacyjno-ratowniczej.

Wejście w życie ustawy o ochronie środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. po

raz kolejny zmusza nas do szukania odpowiedzi na pytanie: czym jest i dla kogo

winien być sporządzany plan ratowniczy. Odpowiedź - wbrew pozorom - nie jest

prosta, zważywszy na konieczność powiązania tematyki planów nie tylko z prawem

ochrony środowiska, ale także z przepisami dotyczącymi ochrony przeciwpożarowej,

obrony cywilnej, czy też z zasadami zapewnienia bezpieczeństwa na morzu (także

dla zakładów będących w sąsiedztwie morza) i koniecznością współpracy

międzynarodowej.

Dla właściwego opracowania i wykorzystania planu na obecnym etapie

rozwoju cywilizacji ważny jest bowiem już nie tylko teren zakładu, którego założenie

bezpośrednio dotyczy, ale i zagrożenie dla środowiska, które może wystąpić w

czasie zdarzenia. Dlatego też plany operacyjno-ratownicze muszą zawierać

procedury działania mające zastosowanie nie tylko w warunkach rutynowych działań,

ale też podczas wszelkich możliwych do przewidzenia zdarzeń. Przygotowanie planu

wymaga spójnego działania wszystkich osób go opracowujących - zarówno służb

ratowniczych, jak i instytucji opiniujących plan oraz kontrolujących jego wykonanie. Z

tych powodów dotychczasowy zwyczaj zawężania planów operacyjno-ratowniczych

tylko do „zakładów o zwiększonym ryzyku" lub „zakładów o dużym ryzyku" musi pójść

w niepamięć, gdyż zasady sporządzania planów winny mieć zastosowanie również

do zakładów o tzw. małym ryzyku i służb ratowniczych, które na swoim obszarze

chronionym mają takie zakłady.

Warto na chwilę oderwać się od przepisów, terminów i wymagań, które są

nierozerwalnie związane z tworzeniem planów, ich opiniowaniem oraz sprawdzaniem

i skupić się nad ich istotą, czyli częścią operacyjno-ratowniczą. Powinna ona opierać

się na podanych niżej założeniach.

Podstawą opracowania planu jest rozpoznanie oraz oszacowanie

zagrożeń, które mogą powstać na terenie zakładu oraz uwzględnienie najbardziej

niekorzystnego rozwoju zagrożenia, jak również zanalizowanie zabezpieczenia

operacyjnego zakładu. Wymaga ono nie tylko zinwentaryzowania rodzaju i ilości sił

oraz środków niezbędnych do realizowania zadań z zakresu ratownictwa

medycznego, chemicznego, ekologicznego, technicznego, gaszenia pożarów i

ewakuacji, ale również zbilansowania zakresu zadań oraz czasu włączenia do

działań sił ratowniczych, porządkowych i wspomagających, a także określonych

specjalistów z poziomu powiatu, województwa, kraju lub zagranicy.

Plan winien też być zsynchronizowany z procedurami technologicznymi

zakładu i dostosowany do poziomu urządzeń gaśniczych i zabezpieczających oraz

aparatury przewidzianej do pracy awaryjnej.

W części ogólnej plan musi określać zadania pracowników zakładu, służb -

w szczególności ratowniczych oraz specjalistów i kierownictwa zakładu (należy

opracować kilka wariantów, zakładających różne rodzaje i wielkości zdarzeń).

W części szczegółowej plan winien zawierać procedury postępowania

konieczne dla realizacji zadań przez pracowników, siły ratownicze i porządkowo-

ochronne, techniczne i kierownictwo zakładu podczas wystąpienia nagłego

zagrożenia, a także zestaw informacji niezbędnych do organizacji, prowadzenia i

zabezpieczenia działań ratowniczych.

Zagrożenia występujące w zakładach, bez względu na ich liczbę i rodzaj,

mają jedną „zaletę" - są zlokalizowane w konkretnym miejscu, znamy zazwyczaj ich

charakter, ilość i rodzaj substancji niebezpiecznych zlokalizowanych na danym

terenie. Informacje te sprzyjają prognozowaniu oraz kształtowaniu polityki

bezpieczeństwa przez kierownictwo zakładu i właściwe terytorialnie organy

odpowiedzialne za bezpieczeństwo na obszarze gminy, powiatu i województwa oraz

na szczeblu krajowym lub międzypaństwowym (schemat nr 1 i nr 2).

Po dokonaniu analizy kilkudziesięciu akcji ratowniczych można stwierdzić, że

zazwyczaj w planowaniu operacyjnym informacje ogólne - np. o ilości i rodzaju

substancji niebezpiecznych w zakładzie -są niewystarczające. Równie

niewystarczające są wykazy sił i środków ratowniczych oraz prognozy emisji lub

rozwoju zagrożenia, które zaledwie można uznać i umieścić w załączniku planu. W

dyskusjach o planach operacyjno-ratowniczych często kładzie się nacisk na

ilościową i jakościową część analityczną dotyczącą zagrożeń, natomiast zbyt ogólna

jest część operacyjno-ratownicza, w której zasadnicze miejsce winny zajmować

procedury postępowania podczas zdarzeń. I tutaj dochodzimy do zasadniczej idei

planu, którą powinno być przygotowanie wszystkich sił do reagowania i prowadzenia

skutecznych działań ratowniczych. Oczywiście, to rodzaj i wielkość zdarzenia oraz

jego zasięg będą wyznaczały faktyczną ilość zaangażowanych sił i środków, ale nie

zwalnia to konstruktorów planów od zaangażowania i przydzielania zadań wszystkim

potencjalnym uczestnikom zdarzenia, również podczas przypadków najtrudniejszych,

czyli katastrof.

Przeanalizujmy powyższe twierdzenia na przykładzie. W wyniku

nieostrożności człowieka nastąpił wybuch substancji X, który wywołał oparzenia i

zatrucia u ośmiu osób oraz spowodował awarię instalacji z substancją Y, której

parametry fizykochemiczne uległy zmianie pod wpływem promieniowania od

rozwijającego się pożaru. Zmiany te prowadzą także do zwiększonej emisji

substancji niebezpiecznej Y oraz jej przemieszczania poza zakład, wokół którego w

sąsiedztwie, tj. odległości ok. 300 m, jest szpital psychiatryczny, supermarket i trasa

szybkiego ruchu, a w odległości ok. 700 m znajduje się miasteczko liczące ok. 1,5

tyś. mieszkańców, będące w administracji sąsiedniego powiatu i gminy.

Wstępny bilans niezbędnych do działań sił i środków ratowniczych zakładu

oraz będących w dyspozycji powiatu w zestawieniu z analizą zabezpieczenia

operacyjnego i planem ratowniczym wskazuje na ich niewystarczającą ilość.

Prognoza rozwoju zdarzenia wymaga od pierwszego kierującego działaniem

ratowniczym (KDR) oraz lekarza - koordynatora medycznych działań ratowniczych

(KMDR) skonstruowania nie tylko pesymistycznego scenariusza rozwoju zdarzenia,

ale uznania zdarzenia za masowe oraz katastrofę. Co o tym przesądza? Otóż nie

miejsce zdarzenia i rodzaj substancji czy jej emisja poza zakład, lecz

niewystarczająca na danym etapie akcji ilość oraz rodzaj sił i środków ratowniczych

dostępnych na miejscu zdarzenia, głównie sil i środków medycznych.

W podanym przykładzie konieczne będzie nie tylko podjęcie

natychmiastowych działań ratowniczych wobec ośmiu poszkodowanych, będących w

stanie nagłego zagrożenia życia, ale również działań ratowniczych zmierzających do

przeciwdziałania zagrożeniu środowiska i mienia zakładu, które narasta wraz z

rozprzestrzenianiem się pożaru i emisją substancji niebezpiecznych. Priorytetem

będzie również ostrzeganie i informowanie o zagrożeniu społeczności lokalnej i

organów władzy, co najmniej na szczeblu gminnym i powiatowym.

Na przykładzie opisanego zdarzenia widać, że w planie ratowniczym określić

należy zadania nie tylko dla służb ratowniczych i pracowników zakładu, ale i dla

organów władzy, personelu szpitalnych oddziałów ratunkowych, zagrożonego

szpitala psychiatrycznego, supermarketu, nie wspominając już o społeczności

lokalnej, która powinna wiedzieć, jak należy postępować podczas wystąpienia

zagrożenia w sąsiednim zakładzie. Należy również przygotować wcześniej treść

komunikatów dla społeczeństwa oraz ustalić system obiegu informacji dla tych,

którzy mają czuwać, przestrzegać lub doraźnie modyfikować procedury na podstawie

analizy rozwoju sytuacji oraz zgodnie z posiadaną wiedzą i doświadczeniem.

Podkreślić należy, że każdy plan operacyjno-ratowniczy powinien stanowić

nie tylko zestaw informacji niezbędnych do organizowania i planowania działań

ratowniczych w zakładzie, ale i poza zakładem w dwóch sytuacjach, tj. kiedy

zagrożenie zewnętrzne może spowodować nagłe zagrożenie życia, zdrowia,

środowiska lub mienia zakładu oraz kiedy wielkość zdarzenia w zakładzie będzie

stanowić zagrożenie poza jego terenem. Tutaj należy zwrócić uwagę na kolejny

ważny element planowania, a mianowicie konieczność zapewnienia spójności

planów operacyjno-ratowniczych z wojewódzkimi i powiatowymi planami

ratowniczymi, a tym samym wspólnego rozpatrywania zapisów i delegacji

wynikających z prawa ochrony środowiska i ustawy o ochronie przeciwpożarowej

oraz przepisów o krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym.

Plan operacyjno-ratowniczy winien zatem uwzględniać dwie zasadnicze

grupy zdarzeń:

1) nagły stan zagrożenia życia, zdrowia, środowiska lub mienia w wyniku awarii,

wypadku lub pożaru;

2) katastrofę powstałą w wyniku zdarzenia, którego rozmiar i charakter powoduje

zaburzenie infrastruktury i więzi ludzkich, a skutki są nie do opanowania siłami

obecnych na miejscu zdarzenia i pozostających w dyspozycji sil i środków oraz

kiedy konieczne jest obligatoryjne uruchomienie kierownictwa zakładu oraz -

stosownie do zagrożenia - właściwych terytorialnie organów władzy (schemat nr3).

Należy pamiętać także, że konstrukcja planu operacyjno-ratowniczego

powinna uwzględniać:

• zasięg działań ratowniczych,

• właściwą organizację działań w stanie nagiego zagrożenia życia lub zdrowia ludzi z

zakładu i spoza niego, uwzględniającą włączenie w proces planowania jednostek

ochrony zdrowia, w tym szpitalnych oddziałów ratunkowych oraz oddziałów

specjalistycznych w zakresie np. oparzeń i toksykologii,

• zbiór informacji i procedur uruchamianych wobec społeczeństwa, służb

ratowniczych i instytucji współdziałających oraz organów władzy -w zależności od

rodzaju i skali zagrożenia,

• zachowanie spójności i ciągłości procedur od momentu rozpoczęcia działań

ratowniczych, poprzez ewakuację ludzi do tymczasowych lub zastępczych miejsc,

po niesienie pomocy psychologicznej,

• konieczność przekazywania oraz uruchamiania poszczególnych poziomów

kierowania działaniem ratowniczym oraz koordynację medycznych działań

ratowniczych w zależności od rodzaju, wielkości i stopnia złożoności zdarzenia,

• uzgodniony szczegółowy podział zadań między wszystkimi potencjalnymi

uczestnikami działań ratowniczych oraz podmiotami je wspomagającymi lub

zabezpieczającymi,

• terminarz sprawdzianów i weryfikacji planu drogą ćwiczeń w warunkach

rzeczywistych i aplikacyjnych - nie rzadziej niż raz w roku oraz zawsze w razie

potrzeby,

• zbiorowy i pojedynczy pakiet zadań i procedur, czyli planów działania

poszczególnych osób funkcyjnych, specjalistów i służb z zakładu i spoza niego,

działających na rzecz akcji ratowniczej.

Tak skonstruowany plan powinien być przejrzysty, czytelny i uzgodniony

przez wszystkich uczestników działań ratowniczych oraz podany do wiadomości

społeczności lokalnej.

Plany operacyjno-ratownicze w części dotyczącej prowadzenia działań

ratowniczych winny określać szczegółowe procedury i podział zadań, a w

szczególności:

• dla personelu - sposób alarmowania i rodzaj informacji, których przekazanie jest

niezbędne przy uruchomieniu zakładowych służb ratowniczych,

• wykaz czynności ratowniczych i pomocniczych wykonywanych samodzielnie oraz

we współdziałaniu z profesjonalnymi siłami ratowniczymi,

• zakres informacji o miejscach ewakuacji osób w czasie działań ratowniczych oraz

wykaz osób lub służb informujących o zagrożeniu, a także wykaz osób

podejmujących decyzję o terminie powrotu do pracy,

• dla służb i ich kierownictwa - wyszczególnienie zadań ratowniczych oraz czynności

pomocniczych, wspomagających i zabezpieczających przebieg działań

ratowniczych lub mających wpływ na ich organizację i prowadzenie, w

szczególności na kierowanie działaniem ratowniczym,

• przyporządkowanie wskazanych zadań do osób funkcyjnych i kierownictwa zakładu

oraz wskazanie osób odpowiedzialnych za przebieg działań ratowniczych.

• Przygotowanie planów operacyjno-ratowniczych należy poprzedzić rzetelnym

opracowaniem analizy zabezpieczenia operacyjnego zakładu, które z kolei musi

być poprzedzone nie tylko dokładną analizą zagrożenia, ale także oceną ryzyka -

stanu bezpieczeństwa zakładu, w tym jego określonych obiektów, instalacji,

urządzeń oraz inwentaryzacją zadań oraz ilości i rodzaju posiadanych sit i

środków,

• Opracowanie, sprawdzanie i aktualizacja planów operacyjno-ratowniczych wymaga

w zakresie bezpieczeństwa zakładu uwzględnienia zagrożeń zewnętrznych poza

zakładem, np. bliskości szlaków transportu substancji niebezpiecznych czy

terenów zalewowo-powodziowych itp.,

• Sporządzanie planów operacyjno-ratowniczych zakładów winno opierać się na

zasadzie ich spójności z powiatowymi i wojewódzkimi planami ratowniczymi, a

docelowo stanowić ich nierozerwalny element składowy,

• Należy uwzględnić, gdzie jest to możliwe, włączenie procedur dotyczących

zakładowych sił ratowniczych przewidujących ich działanie poza terenem zakładu

do właściwego terytorialnie wojewódzkiego lub powiatowego planu ratowniczego,

jak również zakładowego planu operacyjno-ratowniczego, tak by mogły reagować

w razie potrzeby na wszelkie nagle zagrożenia występujące również poza

zakładem, w szczególności mające wpływ na jego bezpieczeństwo,

• Specyfika wszelkich działań związanych z przewidywaniem katastrof oraz

przygotowanie sil i środków ratowniczych do zwalczania ich skutków są

nierozerwalnie związane z profesjonalnym procesem planowania oraz

potwierdzeniem tezy dotyczącej konieczności stworzenia w Polsce jednego

systemu ratowniczego o zasięgu powszechnym.

Przedstawione zagadnienia oraz doświadczenia zebrane w przeciągu

ostatnich lat pozwalają wnioskować, że nawet najlepiej skonstruowane zasady

współdziałania i plany ratownicze nie wytrzymują czasem konfrontacji z konkretnym

zdarzeniem, z uwagi na jego nietypowy przebieg lub wymiar. Nikt nie jest nieomylny,

dlatego wszelkie plany ratownicze powinny być regularnie i bardzo wnikliwie

weryfikowane drogą ćwiczeń w warunkach rzeczywistych i aplikacyjno-sztabowych.

Integracja działań różnych podmiotów ratowniczych wymaga szczegółowych

uzgodnień, żmudnych negocjacji i ustaleń do zrozumienia wspólnoty celów oraz

racjonalnej analizy zadań, jak również profesjonalnego podejścia do problemów i

właściwej ich promocji. Niestety jest to proces trudny i długotrwały, nie wydaje się

jednak możliwe, by istniała dla niego jakakolwiek racjonalna alternatywa.