Filozofia jako misja boża

012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 121
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Trzy rozmowy: Abraham Antygona Sokrates
Rozmowa z Ryszardem Legutko
Filozofia jako misja boża
Marek Cichocki: Kiedy czyta si�, co o Sokra- jak Sokrates wszak zosta" skazany na Ęmier�
tesie pisali luminarze peerelowskiej filozofii, przez ko"tunów, a wi�c nie móg" by� z"y to
to wątek religii jest tam w"aĘciwie nieobecny. z koniecznoĘci przypisywano mu niech�tny
Za przyk"ad moŻe pos"uŻy� okropnie przesta- stosunek do religii. Gdy ktoĘ by" nie nasz ,
rza"a, a ciągle wznawiana i ciągle, niestety, na przyk"ad Platon, no to wtedy wiadomo by"o,
polecana studentom ksiąŻka Ireny Krołskiej Że jego myĘl by"a religijna, a wi�c nienaukowa.
w PWN-owskiej serii MyĘli i Ludzie . W tej Ale to jest tylko cz�Ę� prawdy, bo jak sądz�,
interpretacji religia Sokratesa to wątek obie wielkie szko"y interpretujące filozofi�
uboczny i niezrozumia"y. Za moich czasów to staroŻytną od XIX wieku a wi�c mówiąc w du-
by"a oczywiĘcie lektura obowiązkowa. Kiedy Żym skrócie pozytywistyczno-analityczna szko"a
wyposaŻony w taki aparat czyta"em potem dia- anglosaska oraz heglowska szko"a niemiecka
logi, to nie by"em w stanie zrozumie�, dlaczego teŻ odsuwa"y i minimalizowa"y rol� religii
w"aĘciwie Atełczycy oskarŻyli Sokratesa o bez- w myĘli staroŻytnej.
boŻnoĘ� i wprowadzanie nowych bogów. By"o
to t"umaczone jako wyraz ko"tułstwa czy pre- Dariusz Kar"owicz: Czy teza o konflikcie
tekst, ale tak naprawd� problem religijnoĘci mi�dzy religią a filozofią stosuje si� do filozofii
Sokratesa zupe"nie w tych interpretacjach po- antycznej? Czy w staroŻytnoĘci ktoĘ tak my-
mijano. Jak moŻna to wyt"umaczy�? Czy to Ęla"?
bra"o si� z ograniczeł marksizmu, czy za tym
kry"o si� coĘ wi�cej? R.L.: Ja nie jestem przekonany, czy to by"o
tak jasno postrzegane. Raczej nie. Taki kon-
Ryszard Legutko: Cz�Ęciowo wiąza"o si� to flikt rzekomy lub rzeczywisty mi�dzy reli-
z marksistowsko-leninowskim stosunkiem do fi- gią i filozofią pojawia si� jako problem duŻo
lozofii. MarksiĘci uwaŻali, Że dobra filozofia póęniej. Natomiast wracając do Sokratesa: jeĘli
to jest filozofia naukowa a nauka stoi w opo- w jego myĘli dopatrywano si� jakiejĘ religij-
zycji do religii. JeŻeli wi�c uznano, Że ktoĘ by" noĘci, na przyk"ad u Hegla czy u niektórych
filozofem moŻliwym do zaakceptowania, tak nawiązujących do heglizmu historyków filozo-
Strona/121
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 122
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Trzy rozmowy: Abraham Antygona Sokrates
fii staroŻytnej, to by"a to taka religijnoĘ�, wiązanie do religii. Vlastos nie powiela indy-
chcia"oby si� powiedzie�, protestancka. Taki widualistycznej interpretacji, ale pod innym
protestantyzm avant le lettre. wzgl�dem rozwija inną klasyczną wyk"adni�
filozofii Sokratesa. Jego Sokrates jest konse-
D.K.: Jak Pan to rozumie? kwentnym racjonalistą: nie ma u niego nicze-
go, co nie da"oby si� wyprowadzi� z rozumu,
R.L.: Wiąza"o si� to z ogólną tezą wed"ug rozumem uzasadni�. Jego religijnoĘ� jest rze-
mnie w duŻej mierze fa"szywą Że rozwój reli- czywista, ale nie ma w niej elementu objawio-
gii polega na przejĘciu od kolektywizmu do in- nego, niezaleŻnego od rozumu. W tym sensie
dywidualizmu, a wi�c od religii jako zbioro- jest to religijnoĘ� pozbawiona fideizmu, a wi�c
wego doĘwiadczenia do religii jako doĘwiad- nieprotestancka .
czenia indywidualnego. Protestantyzm by"
koncepcją indywidualistyczną, Sokrates zaĘ by" D.K.: Ale tekst wywo"a" ogromną dyskusj�
indywidualistą skazanym przez zbiorowoĘ� za zw"aszcza wĘród uczniów Vlastosa dyskusj�,
religijną niepokor�, a zatem taki wniosek która doprowadzi"a do zmiany spojrzenia.
si� narzuca" Sokrates antycypowa" prote- W tym numerze Teologii Politycznej czytelnik
stantyzm. Taka teza nie pada wprost, ale jest znajdzie fragment ksiąŻki McPherrana Religion
wyraęna w podtekĘcie. Odmienne spojrzenie of Socrates, która jest jednym z ostatnich g"o-
na Sokratesa, poza kontekstem owego indywi- sów w tej sprawie.
dualizmu, to rzecz doĘ� ĘwieŻa, czyli kwestia
kilku ostatnich dziesi�cioleci. R.L.: Vlastos by" wybitnym nauczycielem, nie-
s"ychanie inspirującym dla swoich uczniów,
D.K.: Kilkadziesiąt lat to chyba doĘ�, Żeby od- z którymi lubi" si� spiera�. Niedawno opubliko-
kry�, Że w filozofii coĘ si� zmieni"o od czasu, wano bardzo ciekawą korespondencj� w kwe-
gdy Irena Krołska napisa"a swoje dzie"o. stii religijnoĘci Sokratesa mi�dzy Vlastosem
a jego uczniami, wĘród nich McPherranem
R.L.: Tajemnica jest taka, Że poleca si� ksiąŻki, w"aĘnie. To nag"e zainteresowanie religijnoĘcią
które mia"y wiele wydał są ogólnie dost�pne nie oznacza oczywiĘcie, Że przewartoĘciowano
i przynajmniej ze s"yszenia znane prowadzą- zasadniczo filozofi� Sokratesa i uczyniono z nie-
cym zaj�cia. Do tego dochodzi lenistwo. Pro- go myĘliciela religijnego. Ja sam zaczą"em pa-
wadzącym nie chce si� drąŻy� literatury mniej trze� na religijnoĘ� Sokratesa inaczej nie tyle
dost�pnej. Ten stan rzeczy si� reprodukuje. za sprawą owych dysput mi�dzy uczniami Vla-
Za kilka lat kolejni adepci filozofii, niespecja- stosa, ale podczas mojej pracy nad t"umacze-
lizujący si� w antyku, b�dą poleca� swoim niem i komentarzem do Apologii. Zw"aszcza
studentom ksiąŻk� Krołskiej. jeden wątek w tym dziele wyda" mi si� szcze-
gólnie trudny do zrozumienia, bez kontekstu
D.K.: W myĘli anglosaskiej spór o religijnoĘ� religijnego. Jest to misja, która jak wiemy
Sokratesa zaczyna si� od tekstu Gregory Vla- zosta"a zlecona Sokratesowi przez boga. �e tak
stosa Socrates piety. Jaka by"a ta poboŻnoĘ�, by"o, to rzecz powszechnie znana, ale ma"o
czy teŻ religijnoĘ� Sokratesa? kto bierze ów aspekt religijny na serio.
R.L.: Swoją ksiąŻk� o Sokratesie Vlastos pisa" D.K.: Pan traktuje to bardzo serio, w"aĘciwie
czy przymierza" si� do niej przez wiele odwracając dotychczasowe interpretacje. Przy-
lat. Do sfinalizowania sk"oni"o go zaproszenie znaj�, Że kiedy przeczyta"em Pałski komen-
do wyg"oszenia Gifford Lectures to takie tarz, spodziewa"em si� gwa"townych polemik.
prestiŻowe wyk"ady w Szkocji, które wyg"asza
si� co roku od XIX wieku. Tematem tych wy- R.L.: W wi�kszoĘci znanych mi komentarzy
k"adów zawsze musi by� religia lub jakieĘ na- krytycznych misja nie jest traktowana jako
Strona/122
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 123
Filozofia jako misja boża
Rozmowa z Ryszardem Legutko
rzecz istotna. Owszem, powiada si�: Sokrates R.L.: Sokrates nigdy nie dowodzi" swojej od-
twierdzi, Że otrzyma" od boga polecenie. Po- powiedzialnoĘci za nauczanie. Wprost prze-
tem pyta si�: o co w tej misji chodzi? I odpo- ciwnie odŻegnywa" si� od niej. Zwykle my-
wiedę standardowa brzmi: chodzi o to, Żeby Ęlano, Że to jest ironia, a nawet Żart. Ale we-
bada� ludzi przez krytyczne rozmowy z nimi d"ug mnie mówi" serio. Z kaŻdego praktyczne-
na temat ich poglądów. I to jest odpowiedę go punktu widzenia, jeŻeli weęmiemy t� mi-
zdradliwa, poniewaŻ nie wyczerpuje sprawy. sj� jako misj� dydaktyczną uczenie ludzi,
Nie wiemy bowiem nadal, po co naleŻy bada� misj� moralną uczynienie ich lepszymi, czy
tych ludzi? Jaki jest cel badania Sokratejskie- misj� polityczną tworzenie jakiejĘ elity, to
go? Czemu tyle dni, tyle miesi�cy, tyle lat dzia"alnoĘ� Sokratesa okazuje si� katastrofą.
sp�dzi" na tej dzia"alnoĘci, za którą odda" Ży- Sokrates nie ma Żadnych sukcesów ani w ucze-
cie? Co mia" osiągną�? niu ludzi i sk"anianiu do myĘlenia, ani w czy-
nieniu ich lepszymi, ani w tworzeniu elity
D.K.: Tylko Że o odpowiedę nie jest "atwo. umys"owej.
W"aĘciwie wszystkie narzucające si� odpowiedzi
Sokrates odrzuca. JeĘli przejĘ� przez dialogi, D.K.: Czyli robi�, co mi nakaza" bóg, i tylko
to wida�, Że tym powodem nie mog"a by� misja on wie, co z tego wyniknie?
dydaktyczna, bo nikt tak cz�sto jak Sokrates
nie powtarza, Że nikogo niczego nauczy� nie- R.L.: U Sokratesa mamy po"ączenie opartej
podobna. Ani moralna na uzasadnieniach etyki
bo ta si� Sokratesowi nie Sokrates mówi o sobie, Że on filozoficznej z etyką tra-
powiod"a, a on sam nie dycyjną. Sokrates mówi
jest jak Żo"nierz, z rozkazu
robi wraŻenia, Żeby uwa- o sobie, Że on jest jak
dowódcy stojący na stanowisku.
Ża" to za kl�sk�. Nie- Żo"nierz, z rozkazu dowód-
Niczym bohater spod Troi robi,
zmiernie trudno teŻ by- cy stojący na stanowisku.
co do niego naleŻy, i nie pyta
"oby okreĘli� ewentualny Niczym bohater spod Troi
ani z jakich racji,
cel polityczny tej misji robi, co do niego naleŻy,
ani dla jakiego celu.
bo niezbyt jasne są te po- i nie pyta ani z jakich racji,
lityczne idea"y, którym ani dla jakiego celu. Skąd
s"uŻą te rozmowy. Zosta- on wie, Że naprawd�
je, jak Pan pokazuje w swoim komentarzu, od- otrzyma" ten rozkaz? Wie, bo odczytuje znaki
wo"anie si� do racji czysto religijnej. Celem wie takŻe dlatego, Że to jest wed"ug niego
misji nie jest osiągni�cie jakichĘ skutków, tyl- jedyna dająca si� obroni� interpretacja wypo-
ko spe"nienie woli boŻej. Znaczy to, Że misja wiedzi wyroczni. Wreszcie i tu jest element
religijna musi wystarczy� za odpowiedę na py- filozoficzny wywody, które prowadzi, są wy-
tanie: dlaczego tak Ży"eĘ, Sokratesie? Tylko Że wodami zgodnymi z prawdą i mającymi rozu-
to z kolei stwarza takie wraŻenie, i to by"o dla mowe uzasadnienie.
mnie najbardziej uderzające w lekturze Pał-
skiego komentarza do Obrony Sokratesa, Że D.K.: Wiara poszukująca zrozumienia?
ten Sokrates religijny, ten wykonawca misji
boŻej okazuje si� cz"owiekiem znacznie mniej R.L.: Nie poszed"bym tak daleko. Sokrates
odpowiedzialnym za skutki swoich dzia"ał, jest przekonany, Że filozofowanie jako czysta
niŻ przyzwyczailiĘmy si� sądzi�. To rzeczywi- czynnoĘ� intelektualna jest niezaleŻne od bo-
Ęcie boŻy szaleniec, który przewraca m"odzie- gów, zaĘ wynikające z niej wnioski są bez-
Ży w g"owach, kompromituje powaŻnych oby- wzgl�dnie prawdziwe. Ale inspiracja do filo-
wateli, k"uje jak powiada atełskiego ru- zofii, jej obecnoĘ� w przestrzeni spo"ecznej,
maka, nie bardzo czując si� odpowiedzialnym jej wp"yw na Życie ludzkie wszystko to ma
za to, co z tego wyniknie. związek z jakimiĘ boskimi zamiarami wobec
Strona/123
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 124
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Trzy rozmowy: Abraham Antygona Sokrates
cz"owieka. Jakimi? Nie wiemy. Nie wie teŻ So- zawsze na straconych pozycjach, Że zawsze
krates. Nie wątpi jednak, Że te zamiary są do- broni fa"szu, Że nie ma w nim nawet krzty
bre, i dlatego okazuje bogu pos"uszełstwo. prawdy? Czy teŻ da si� jakoĘ ten konflikt usta-
wi� chociaŻby na poziomie dwóch rodzajów
D.K.: A wi�c filozofia wyrasta z religii, rozu- misji boŻej? To znaczy, Że ten spór jest o wie-
mowanie jest misją boŻą? le bardziej dramatyczny niŻ wtedy, gdy jedna
strona ma racj�, a druga jest z góry skazana
R.L.: Tak. Impuls do filozofii nie tkwi w samej na to, Żeby w tym sporze polec.
filozofii, lecz poza nią.
R.L.: O tej drugiej stronie nie wiemy zbyt
D.K.: Przypomina to troch� krytyk� nadmier- wiele. Bo co my mamy w tekĘcie Apologii Pla-
nych ambicji empirycznego modelu wiedzy: tona? Mamy nieszcz�snego Meletosa. Mamy
nikt nie jest zdolny doĘwiadczalnie wyjaĘni�, pojawiającego si� w tle Anytosa. Mamy opinie
dlaczego w ogóle chcemy coĘ wyjaĘnia� do- Sokratesa o spo"eczełstwie atełskim. Te opi-
Ęwiadczalnie. nie są jednoznacznie krytyczne i nie ma nic
takiego, co mog"oby sugerowa� alternatywny
R.L.: Sokrates ma t� znakomitą cech�, która sposób patrzenia na to spo"eczełstwo. Fakt,
sprawia, Że moŻe t� misj� wykona� i Ęwietnie Że Sokrates nie mia" wielkich nadziei na powo-
si� z niej wywiązuje. Tą cechą jest wraŻliwoĘ� dzenie swojej misji, jest tu znaczący. Jest to
epistemologiczna. On naprawd� nie ma Żadnej diagnoza kryzysu duchowego Aten, a nie wska-
wiedzy. To, co mówi o sobie, jest prawdą on zanie, Że wytworzy"y one jakąĘ równowaŻną
nie ma wiedzy, jeĘli pod poj�ciem wiedzy b�- wobec Sokratesowej, równie silną albo porów-
dziemy rozumie� albo jakąĘ umiej�tnoĘ� czy nywalnie sk"aniającą do refleksji religijnoĘ�.
sztuk�, czyli techne, albo jakiĘ system filozo-
ficzny interpretujący Ęwiat. Natomiast jest M.C.: Wi�c zarzut o bezboŻnoĘ� by" jednak
znakomicie wyczulony na to, co spe"nia wa- zarzutem ko"tunów.
runki wiedzy. Ma metawiedz�. Sądz�, Że by"
to pierwszy w ogóle filozof, który nie tylko taką R.L.: Prosz� zwróci� uwag�, jak Sokrates roz-
wraŻliwoĘ� posiada", ale umia" ją wykorzysta�. mawia ze swoimi oskarŻycielami. Ani przez
Jego dzia"alnoĘ� jest wi�c poniekąd dzia"alno- chwil� nie rezygnuje ze swego stylu. On ani
Ęcią epistemologa, który wie, jakie warunki nie broni swojej religijnoĘci, ani nie atakuje
musi spe"nia� wiedza, a kiedy jej nie spe"nia. ich religijnoĘci. On stwierdza, Że oskarŻenia
Tyle Że nie jest to czysta epistemologia. Nie nie są spójne, Że oskarŻyciele nie rozumieją
jest to tylko zwyk"a refleksja nad formalnymi tego, co mówią; nie rozumieją poj��. Czy po-
kryteriami wiedzy. Bo mamy tu ca"y ten kon- mieszanie poznawcze to g"ówna cecha ko"tu-
tekst religijny i moralny przekonanie, Że na? Nie sądz�. Chodzi raczej o charaktery-
jest to dzia"anie podj�te z inspiracji boskiej styczny dla spo"eczełstwa demokratycznego
dla celu, który jest pewnie znany tylko bogu. stan, w którym moralnoĘ� miesza si� z polity-
ką, subiektywizm z obiektywizmem, filozofi�
M.C.: ChociaŻ niejasny jest polityczny cel tej z pragmatyką itd. Taki stan by" dla Sokratesa
misji, to jej polityczny wymiar nie ulega kwe- nie do zniesienia, a jego zmys" epistemolo-
stii równieŻ dla samego Sokratesa. JeŻeli jednak giczny nieustannie si� przeciw temu bunto-
wzią� by t� definicj� misji, tak jak ją teraz Pan wa". Tak teŻ zachowuje si� przed sądem. Nie
przedstawi", to moŻna powiedzie�, Że nie daje udziela rzeczowej repliki na zarzuty. On nie
ona wielu szans Atenom. Chcia"bym lepiej dowodzi, Że nie demoralizowa" m"odzieŻy, czy
zrozumie� racje tego konfliktu. Czy w tej per- Że sk"ada" ofiary i tak dalej. Owszem, Sokrates
spektywie jest tak, Że w konflikcie pomi�dzy podkreĘla swoją wi�ę z Atenami. Ale z jakimi
misją boŻą a Ęwiatem polityki ten drugi jest Atenami? Tego nie wiemy. W kaŻdym razie ty-
Strona/124
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 125
Filozofia jako misja boża
Rozmowa z Ryszardem Legutko
mi Atenami nie są zgromadzeni w sądzie oby- czasy raczej "agodzenia konfliktów politycz-
watele. Jemu zaleŻy tylko na tym, by nie by� nych niŻ zaogniania ich, czasy leczenia ran, a
postrzeganym jako wróg ojczyzny. Ale odpo- nie zadawania nowych. Taka by"a praktyka de-
wiedę nie jest odpowiedzią stricte meryto- mokratyczna w tamtych czasach. Stawiano
ryczną. OskarŻycielom i s�dziom powiada przed sądem róŻnych ludzi za róŻne rzeczy,
mniej wi�cej tak: Zanim b�dziemy mogli ale chodzi"o raczej o ostrzeŻenie, a w kaŻdym
stwierdzi�, czy Sokrates jest bezboŻnikiem, razie nie o Ęmier�. Ten proces nie mia" by� aŻ
czy nie musimy zrozumie�, co mamy na my- tak powaŻny. Gdybym mia" okreĘli�, co by"o
Ęli. Moi oskarŻyciele nie wiedzą jednak, co najwaŻniejszą przyczyną procesu, wskaza"bym
mają na myĘli. Nie rozumieją tego, co mówią. raczej aspekt polityczny niŻ religijny. Jednak
Zatem proces nie ma sensu . Tak wi�c oba- polityczny w rozumieniu doĘ� przyziemnym,
wiam si�, Że to, co Pan powiedzia", Że misja w wymiarze osobistych uraz, ludzkich ambi-
nie daje specjalnych szans Atenom, jest w du- cji, osobistej niech�ci. Nie to, Że Sokrates za-
Żym stopniu prawdą. graŻa" pałstwu, Że z jakiĘ wzgl�dów chciano
go usuną�. Z tego si� zrobi"a wielka sprawa,
M.C.: Na podstawie tego konfliktu moŻna de- poniewaŻ Sokrates postawi" rzecz pryncypial-
finiowa� religijnoĘ� Sokratesa, natomiast tak nie: ja nie wiem, jaka jest wasza religijnoĘ�,
naprawd� mówi on nam niewiele o religijno- ale wiem jedno, Że w g"owie macie chaos i ba-
Ęci Atełczyków i Aten? "agan. Wi�c moŻe gdyby ten chaos i ba"agan
zlikwidowa�, i te umys"y i serca Atełczyków
R.L.: S"owo religia wymaga komentarza. So- uporządkowa� to mog"oby si� okaza�, Że owe
kratesa interesowa"o przede wszystkim to, co umys"y i serca są ca"kiem wartoĘciowe. W wy-
po grecku okreĘla si� hozjos czy to hozjon, co stąpieniach Sokratesa nie ma pogardy wobec
odnosi si� do relacji cz"owieka do innych ludzi, Aten. Nie by" to atak na obyczajowoĘ�, na bo-
którymi to relacjami bogowie są jakoĘ zainte- gów, na instytucje, na praktyki religijne. On
resowani. Nie odnosi"o si� natomiast do rela- powtarza" ca"y czas: wy ęle myĘlicie , a oni
cji cz"owiek bóg, ani do tego, co Grecy od- si� obrazili i uznali go winnym. Po tym wyro-
dawali s"owem ta hiera rzeczy Ęwi�te, czyli ku jeszcze raz im naurąga", wi�c skazali go na
rzeczy b�dące w"asnoĘcią bogów. Wi�c kiedy kar� Ęmierci.
w Apologii Sokrates czy Atełczycy mówią o bez-
boŻnoĘci, to mają na myĘli rzeczy, które znajdu- M.C.: W tym konflikcie tylko Sokrates myĘli
ją si� na granicy, powiedzia"bym, religii i mo- powaŻnie o misji boŻej. Atełczycy mówią o re-
ralnoĘci w naszym wspó"czesnym rozumieniu. ligii, ale myĘlą raczej w kategoriach sporu
prestiŻowego.
M.C.: Czyli Że: jeĘli ustaliliĘmy, Że zarzut bez-
boŻnoĘci nie by" jednak zarzutem ko"tunów D.K.: Ciekawe, Że religijnoĘ� i rozum stoją
ani wy"ącznie pretekstem, to w"aĘciwie jaki pod r�k�, Że są po jednej stronie, a politycznoĘ�
status móg" mie� ten zarzut dla Atełczyków? po drugiej. Taki kszta"t konfliktu zupe"nie nie
mieĘci si� w paradygmacie kap"ana i b"azna.
R.L.: Zgadzam si� z interpretatorami, którzy Ale przesułmy si� w czasy nam bliŻsze. Bez-
twierdzą, Że ca"a sprawa mia"a charakter doĘ� boŻnoĘ� jako problem polityczny nie kołczy
przypadkowy, Że troch� wbrew woli Atełczy- si� na Sokratesie. Filozofowie polityki przez
ków uros"a do skali zasadniczego konfliktu. wieki bali si� bezboŻników.
Atełczycy nie mieli ochoty skazywa� Sokrate-
sa na Ęmier�, a pewnie sam Sokrates teŻ nie R.L.: Do pewnego momentu, a od pewnego
mia" ochoty oddawa� Życia, mimo Że nie by" momentu zacz�li si� ba� ludzi zbyt religij-
juŻ cz"owiekiem m"odym. W Atenach to by"y nych, zbyt Żarliwych.
Strona/125
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 126
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Trzy rozmowy: Abraham Antygona Sokrates
D.K.: Do Bossueta w"ącznie cz�sty jest taki jest z jednej strony waŻna politycznie, a z dru-
obraz, Że bez odniesienia do Boga Żadne wi�- giej strony politycznie niebezpieczna.
zi w pałstwie nie dają si� utrzyma�. Bez Boga
pałstwo si� rozsypie, a lojalnoĘ� obywatelska D.K.: WaŻna z przyczyn filozoficznych, a nie-
nie b�dzie ugruntowana w niczym. bezpieczna z przyczyn praktycznych?
M.C.: Bardzo liberalny Locke nie wyobraŻa" R.L.: Lepiej powiedzie�, Że waŻna ze wzgl�-
sobie w pałstwie ateistów. dów moralnych. Bo przynajmniej od czasów
Sokratesa religia z moralnoĘcią ĘciĘle si� wią-
D.K.: A przecieŻ to by" juŻ ten moment w hi- za"y. Nie inaczej by"o w judaizmie, podobnie
storii, kiedy panicznie bano si� religijnych ze- mamy w chrzeĘcijałstwie. Szalenie trudno
lotów ludzi zbyt Żarliwych. rozdzieli� jedno do drugiego. Religi� trakto-
wano jako coĘ, co wiąza"o si� ĘciĘle z moral-
R.L.: Problem z ateuszami rzeczywiĘcie poja- noĘcią spo"eczełstwa, i poprzez to z polityką.
wia si� w tym czasie. Standardowy argument Dlatego bezboŻnik to ktoĘ niebezpieczny dla
brzmia": ateista nie jest zdolny honorowa� spo"ecznego "adu, ktoĘ potencjalnie niemoral-
kontraktów, a wi�c nie b�dzie wiarygodnym ny, sk"onny lekcewaŻy� regu"y spo"ecznego
cz"onkiem spo"eczełstwa. Umowa musi mie� Życia. Z drugiej strony zak"adano, Że to w"a-
w sobie coĘ Ęwi�tego, inaczej wi�ę okaŻe si� Ęnie religia jest niebezpieczna, bo niszczy my-
nietrwa"a. KaŻda wi�ę. JeĘli wi�c cz"owiek od- Ęlenie polityczne, wprowadza entuzjazm, to,
rzuca Ęwi�toĘ�, to wobec tego odrzuca Ęwi�- co Anglicy nazywali zeal, co sprawia, Że nasze
toĘ� umowy. dzia"ania są nieprzewidywalne, nieracjonalne.
D.K.: Czy w tym pomyĘle nie ma nic na rze- M.C.: MoŻna powiedzie�, Że skutkiem czy
czy? Powiada si�: Dla tego cz"owieka nie ma rozwiązaniem tego problemu by"o upałstwo-
nic Ęwi�tego . wienie religii, tyle Że wówczas bezboŻnoĘ�
znów staje si� problemem pałstwa.
R.L.: Niektórzy twierdzą, Że nie ma czegoĘ
takiego jak ateista. Zawsze jest coĘ Ęwi�tego, R.L.: To jest pomys" tolerancji wed"ug modelu
do czego moŻna si� odwo"a�. Wobec tego lu- wcielonego w krajach protestanckich. Wida�
dzie honorują umowy, odwo"ując si� do jakiĘ go równieŻ u Locke a. Religii nie naleŻy ufa�,
swoich Ęwi�toĘci. Sądz�, Że to nie by" dobry wi�c musi by� pod kontrolą pałstwa. Pod tym
argument z ateuszami. Trzeba by by� znacznie wzgl�dem istnia"a zasadnicza zgoda mi�dzy
bardziej precyzyjnym. Jakie są teologiczne zwolennikami i przeciwnikami tolerancji. RóŻ-
warunki honorowania umowy? Czy konieczna nica dotyczy"a stopnia i zakresu kontroli. Ale
jest np. dusza nieĘmiertelna... nawet u tych zdeklarowanych zwolenników
tolerancji, jak Locke, mamy to wyraęnie powie-
D.K.: ...i to dusza jednostkowa, a nie gatun- dziane, Że arbitrem jest pałstwo. Pałstwo po-
kowa... zwala na manifestowanie kultów, praktyk, a na-
wet na g"oszenie rozmaitych doktryn. Ale to
R.L.: ...i róŻne tego typu sprawy. Robi si� suweren decyduje, czy i kiedy owe praktyki
z tego niezwykle z"oŻona kwestia teologiczna. i doktryny są niebezpieczne dla pałstwa.
To nie jest za dobry pomys", bo uzaleŻnia po-
lityk� od bardzo finezyjnej doktryny teolo- D.K.: Tylko kim jest ten suweren? Prorokiem?
gicznej. A to sprawia, Że szczegó"owe spory Za"oŻenie, Że moŻna s"usznie osądza� spory
doktrynalne mogą wp"ywa� na polityczną sta- dotyczące dogmatyki czy kultu, nie tworząc
bilnoĘ�. W kaŻdym razie od pewnego momen- zarazem jakiejĘ hiperreligii, wydaje si� doĘ�
tu pojawia si� takie przekonanie, Że religia dyskusyjne. Tu zak"ada si�, Że polityka zdolna
Strona/126
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 127
Filozofia jako misja boża
Rozmowa z Ryszardem Legutko
jest stworzy� jakiĘ metapoziom, na którym jak chcia" Hobbes czy Locke, to w takim razie
w"adca b�dzie rozstrzyga" kwestie wiary nie trzeba, mówiąc brzydko, pozby� si� tej sfery.
jako strona sporu, ale jako s�dzia. Czy to juŻ
przedsmak koncepcji neutralnoĘci pałstwa? D.K.: Zastąpi� ją przez ide� neutralnoĘci, która
funkcjonalnie ma spe"nia� rol� religii, tylko
R.L.: W nowoŻytnej filozofii koncepcja neu- uwalnia pałstwo od związków z transcendencją.
tralnoĘci w Ęcis"ym sensie nie wyst�puje. Nie
moŻe by� neutralnoĘci, jeĘli religia traktowa- R.L.: Cho� ten pomys" na upałstwowienie re-
na jest jako zagroŻenie czy to dla pałstwa, czy ligii nie by" zbyt realistyczny, mia" bardzo
dla wolnoĘci, czy dla umys"u. Stwarza to atmos- konkretne skutki. Doprowadzi" bowiem do
fer� sta"ej podejrzliwoĘci, a jednoczeĘnie rodzi os"abienia obecnoĘci religii w Życiu publicz-
pokus� stworzenia czegoĘ w rodzaju religii nym. Skoro pałstwo sta"o si� tak pot�Żne,
akceptowalnej przez pałstwo, jakiegoĘ chrze- skoro by"o odpowiedzialne za religi�, to religia
Ęcijałstwa, które nie by"oby juŻ zagroŻeniem traci"a poczucie obowiązku za sfer� publicz-
ani dla pałstwa, ani dla wolnoĘci, ani dla umy- ną. Nie by"o dla niej miejsca na wspólnym fo-
s"u. Wida� to wyraęnie u Locke a, u Woltera rum obywatelskim czy moralnym, bo pałstwo
i innych. A najwyraęniej i najdobitniej wida� dzia"a"o w jej zast�pstwie. Ona sama sta"a si�
to u Rousseau, który nawet znalaz" na coĘ ta- nieobecna, a w"aĘciwie odtrącona czy odrzu-
kiego nazw� religia obywatelska, czyli nie cona. Idea rozdzia"u KoĘcio"a i pałstwa by"a
tylko taka, w którą obywatel moŻe wierzy�, faktycznie formu"ą kontroli KoĘcio"a przez
aby by� dobrym obywatelem, ale taka, w którą pałstwo.
wierzy� powinien. Mamy wi�c dziwne pomie-
szanie. Z jednej strony nieangaŻowanie si� pał- D.K.: U podstaw tej koncepcji, rozdzielającej
stwa w sprawy religii, z drugiej strony bardzo religi� od pałstwa, leŻa" wyjątkowo niejasny
mocne podkreĘlenie zasad, które są potrzebne, podzia" na to, co prywatne, i to, co publiczne.
by by� dobrym obywatelem, dobrym cz"onkiem ReligijnoĘ� mia"a zmieĘci� si� w obszarze tego,
spo"eczełstwa obywatelskiego, dobrym cz"on- co prywatne. I to mia"o uczyni� ją politycznie
kiem wspólnoty, spo"eczełstwa kupieckiego niegroęną. K"opot w tym, Że nigdy nie by"o
czy nowej republiki i to w"ącznie z obszarem wiadomo, gdzie kołczy si� sfera prywatna,
wiary. W ca"ą t� konstrukcj� w"ączono jako a zaczyna publiczna. Gdzie umieĘci� kulty ze-
jedną z naczelnych zasad tolerancj�. Zatem wn�trzne? Do której sfery naleŻy ca"a masa
s"owo to od samego początku zawiera"o obie róŻnych przekonał? Od którego momentu
te treĘci, które nie tylko są trudne do pogodze- przekonania filozoficzne czy religijne przesta-
nia, ale nadto si� wzajemnie maskują. Z jednej ją by� prywatne i zaczynają by� publiczne? �a-
strony pałstwo nie angaŻuje si�, pozwala wspól- two tu o dowolnoĘ�.
notom religijnym robi�, co chcą. Z drugiej stro-
ny w"adca wie doskonale, wed"ug jakich zasad R.L.: Tak, ten podzia" by" brzemienny w skut-
ca"oĘ� ma funkcjonowa�, czuje si� uprawnio- ki, i to w skutki niekoniecznie korzystne. Po-
ny do ingerowania w ca"y system, w ramach dzia" na publiczne, czyli obywatelskie, i pry-
którego Żyją, dzia"ają inne grupy, inne jed- watne, czyli jednostkowe, jest niezwykle
nostki. Mamy wi�c tu po"ączenie wstrzemi�ę- upraszczający. Do której sfery naleŻy religia?
liwoĘci i agresywnoĘci. OczywiĘcie zgodnie z rozdzia"em pałstwa
i KoĘcio"a nie naleŻy do sfery publicznej.
M.C.: Czy moŻna powiedzie�, Że koncepcja A jeĘli nie do publicznej, to do sfery prywatnej.
neutralnoĘci wykluwa si� z tego, iŻ taki pro- Ale przecieŻ "atwo zauwaŻy�, Że ludzie, "ącząc
jekt upałstwowionej religii si� za"amuje? Bo si� w związki religijne, nie tylko uczestniczą
jeŻeli religii nie moŻna utrzyma� jako spoiwa w sferze publicznej, ale nadto religia kszta"tu-
czy ideologii w taki dosy� opresyjny sposób, je ich stosunek do Ęwiata, do pałstwa, do in-
Strona/127
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 128
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Trzy rozmowy: Abraham Antygona Sokrates
nych ludzi, do dobra wspólnego, do wojny R.L.: Wolter to by" myĘliciel doĘ� lichy: umy-
i pokoju, i do wielu innych rzeczy. JeĘli wi�c s"owoĘ� prymitywna, cho� niezwykle sprawny
chcemy pojmowa� ludzi jako obywateli, to nie w wymiarze powiedzia"bym gazetowym.
moŻemy religii pojmowa� wy"ącznie jako spra- Ale intelektualnie bez duŻych moŻliwoĘci. To
wy prywatnej. JeĘli zaĘ decydujemy si� w niej wida�, kiedy si� czyta, jak Wolter próbuje po-
widzie� wy"ącznie sfer� prywatną, to wów- lemizowa� z Pascalem czy z Leibnizem. Ale to
czas przyjmujemy zupe"nie inną koncepcj� nie ta liga. Ciekawy jest o tyle, Że wida� w jego
cz"owieka i inną koncepcj� pałstwa. Pałstwo pisarstwie tendencje, które póęniej si� zakty-
przestaje by� strukturą obywatelską, ale staje wizowa"y i wesz"y do szerokiego obiegu. Cha-
si� instytucją, której celem jest wy"ącznie ob- rakterystyczny dla Woltera jest jego nies"y-
s"ugiwanie instrumentów wspó"pracy mi�dzy chany antychrystianizm. On nienawidzi" chrze-
prywatnymi jednostkami. Taki model pałstwa Ęcijałstwa. Jeden z jego biografów napisa", Że
i cz"owieka jest marzeniem wielu libera"ów, koniec chrzeĘcijałstwa to by"by najszcz�Ęliw-
ale ma on zasadniczą wad�. W dziedzinie Życia szy moment w jego Życiu. W tekstach o tole-
zbiorowego istnieje wielki obszar, który trudno rancji wida�, Że antychrzeĘcijałskoĘ� by"a
zakwalifikowa� do tego, co prywatne, i do tego, prawdziwą obsesją Woltera. On tam chwali
co publiczne, a który ma jednoczesny wp"yw wszystkich: caryca Katarzyna jest tolerancyjna,
na jedno i drugie. JeĘli spróbujemy zepchną� go chan, cesarze chiłscy, w"adcy Japonii wszy-
do prywatnoĘci tak jak to si� dzieje obecnie scy. Nawet �ydzi, których nienawidzi" ów,
to konsekwencje tego są niepokojące. Sfera jak pisze, obmierz"y lud byli tolerancyjni.
prywatna rozrasta si� niemoŻebnie, a z drugiej Tylko chrzeĘcijanie są nietolerancyjni, a naj-
strony staje si� przedmiotem zainteresowania gorsi z nich to katolicy. Jego antychrystianizm
pałstwa, które coraz bardziej zaczyna ją regu- by" mocniejszy od jego antysemityzmu.
lowa�, to znaczy wyznacza� regu"y wspó"pra-
cy mi�dzy jednostkami. Hipertrofia prywatno- D.K.: Przyk"adem skrajnej nietolerancji wo-
Ęci jest wi�c jednoczeĘnie hipertrofią pał- bec Rzymu jest postawa m�czenników chrze-
stwa, które coraz wi�cej chce mie� do powie- Ęcijałskich.
dzenia o tym, jak powinno wygląda� Życie w
rodzinie, w szkole, w koĘcio"ach, w związkach R.L.: Tak, rzeczywiĘcie. Nietolerancyjni m�-
towarzyskich. czennicy prowokowali tolerancyjnych Rzymian.
A z drugiej strony jest u niego sk"onnoĘ� do
D.K.: Zagarniając róŻne obszary, które mogą pewnego rodzaju wielkodusznej adaptacji.
by� w przekonaniu ludzi religii obszarem ich Mówi tak: chrzeĘcijałstwo zawiera jednak
suwerennych decyzji. coĘ wartoĘciowego i ja to uratuj� dla cywilizo-
wanego Ęwiata. Tym czymĘ jest koncepcja bra-
R.L.: W kołcu dochodzi do rzeczy zupe"nie terstwa. Tolerancja jako ogólnoludzkie brater-
juŻ fatalnej, mianowicie identyfikacji jednego stwo.
i drugiego. Prywatne staje si� polityczne, a po-
lityczne staje si� prywatne. Na przyk"ad Życie D.K.: Z chanem i carycą Katarzyną.
p"ciowe staje si� or�Żem politycznym zmie-
niającym struktury pałstwa. R.L.: Pomys" ten okaza" si� przebojem ideolo-
gicznym na nast�pne stulecia.
D.K.: Przed chwilą wspomnia" Pan o Wolterze.
W g"osie wyczu"em ironi�. Zatrzymajmy si� M.C.: Nie mog� uwolni� si� od myĘli, Że to
wi�c na chwil� przy wolterowskim modelu jest w"aĘciwie typ myĘlenia, który przyĘwieca"
tolerancji zdaje mi si�, bardzo dziĘ wp"y- twórcom preambu"y do obecnego projektu eu-
wowym. Zw"aszcza gdy idzie o identyfikacj� ropejskiej konstytucji. MoŻna powiedzie�, Że
wrogów. to jest dok"adnie ta sama logika. Czy patrząc
Strona/128
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 129
Filozofia jako misja boża
Rozmowa z Ryszardem Legutko
na to, z czym mamy dzisiaj do czynienia, moŻ- gia ta ma bardzo mocne poczucie tego, co Ęwi�-
na powiedzie�, Że to jest zwiełczenie tej logiki, te i nienaruszalne, co grzeszne i nikczemne.
tego sposobu myĘlenia o tolerancji, ale takŻe Wida� to by"o przy okazji awantury o pream-
obecnoĘci chrzeĘcijałstwa w sprawach pu- bu"� do konstytucji. W tej awanturze nie cho-
blicznych? dzi"o wszak o to, Że autorów i zwolenników
konstytucji chrzeĘcijałstwo juŻ nie obchodzi-
D.K.: ChrzeĘcijałstwa, czy moŻe nawet sze- "o. Przeciwnie. Obchodzi"o ich bardzo. Oni po
rzej równieŻ tej Sokratesowej misji boŻej. prostu wiedzieli, Że chrzeĘcijałstwo zosta"o
KaŻdej misji boŻej? przezwyci�Żone i czym zosta"o zastąpione.
R.L.: MyĘl�, Że to jest wniosek uprawniony, D.K.: Z tego rozumiem, Że nie uwaŻa Pan Pro-
przy wszystkich dodatkowych zastrzeŻeniach, fesor za niemoŻliwe, Żeby któryĘ z twórców
które trzeba by zrobi�. W gruncie rzeczy ten konstytucji oskarŻy" kogoĘ o bezboŻnoĘ� i wpro-
typ myĘlenia jest mocno dziĘ obecny. Jego wadzanie nowych bogów. Ze wszystkimi kon-
zwolennicy powiedzieliby tak: ChrzeĘcijał- sekwencjami, rzecz jasna.
stwo jest niebezpieczne i dlatego zosta"o
przezwyci�Żone. Przezwyci�Żenie polega zaĘ R.L.: No, ja myĘl�, Że od wielu lat mamy do
na tym, Że wydestylowaliĘmy z niego to, co czynienia z bardzo energicznym poszukiwa-
jest ogólnoludzkie, a tym czymĘ jest idea tole- niem rozmaitych bezboŻników, którzy wy"a-
rancji, braterstwa i czegoĘ jeszcze. Ale ponie- mują si� z obowiązującego kultu.
waŻ to coĘ nie jest juŻ religią, nie podpada
pod zarzut, Że jest niebezpieczne. Wątki nie- D.K.: Czy są nimi dzisiaj chrzeĘcijanie?
bezpieczne historycznie przegra"y i zosta"y
wyczyszczone. MyĘmy tego dokonali, wiemy R.L.: Nie wszyscy oczywiĘcie tylko niektórzy
zatem, jak z podobnymi tendencjami walczy�. chrzeĘcijanie. Cz�Ę� chrzeĘcijan zajmuje si�
A to, co mamy tolerancja na rzecz ogólno- tropieniem tych pozosta"ych. Ale nie tylko to.
ludzkiego braterstwa to jest po prostu idea Mnie od wielu lat fascynuje liberalna formu"a
nieodparcie s"uszna dla kaŻdego inteligentne- metapoziomu. Libera" to jest ktoĘ taki a wi�k-
go cz"owieka. szoĘ� ludzi, którzy tworzą ten dzisiejszy klimat,
podpisa"oby si� pod tym okreĘleniem kto
D.K.: JeŻeli popatrze� z perspektywy historii mówi o sobie, Że jest tolerancyjny i otwarty.
cywilizacji, to jesteĘmy Ęwiadkami unikalnego Libera"owie rozumują wi�c tak: my nie inge-
eksperymentu budowania cywilizacji bez Boga. rujemy, my jesteĘmy za tym, Żeby kaŻdy robi",
Czy taki projekt moŻe si� powieĘ�? co chce. I w"aĘnie dlatego musimy przechwy-
ci� t� sfer� meta, ten wyŻszy poziom poli-
R.L.: Bez Boga, ale z sacrum swoiĘcie rozu- tyczny i Ęwiatopoglądowy. I my troszk� jak
mianym. W naszym myĘleniu cho�byĘmy nie suweren u Locke a b�dziemy kontrolowa�,
wiem jak si� starali jest zawsze poziom rze- dbając, Żeby nic z"ego nikomu si� nie sta"o.
czy wzgl�dnych i zmiennych oraz poziom rze- Stąd zawsze bawi mnie okreĘlenie, Że posta-
czy niezmiennych. Tym, co niezmienne, jest wa liberalna to jest postawa nieingerowania.
zwykle jakaĘ metafizyka, koncepcja Boga czy AleŻ oni ingerują od trzech stuleci! Bardzo
absolutu. Dzi�ki niej oceniamy rzeczywistoĘ� g"�boko i z zapa"em ingerują w Życie indywi-
zmienną i wzgl�dną, a takŻe organizujemy na- dualne i wspólnotowe. Twierdzą, Że ingerują
sze dzia"ania. A czy my rzeczywiĘcie Żyjemy w z nowej pozycji, Że ich ingerencja nie jest in-
Ęwiecie, gdzie nie ma sfery bezwzgl�dnej, ab- gerencją, ale to nieprawda. Faktem jest, Że
solutnej? OczywiĘcie, Że nie. Jest ona mocno zaw"aszczyli czy próbują zaw"aszczy� po-
obecna i przybra"a form� oĘwieceniowej czy zycj� najwyŻszą i ostateczną, wobec której
nawiązującej do OĘwiecenia ideologii. Ideolo- nie ma wyŻszego autorytetu, do którego moŻ-
Strona/129
012-filozofia-R.Legutko 6/4/06 5:44 PM Page 130
Teologia Polityczna 2/2004 2005
Trzy rozmowy: Abraham Antygona Sokrates
na by si� odwo"a�. To są ludzie, którzy dok"ad- Ryszard Legutko
nie wiedzą, jak Życie zbiorowe w kaŻdym frag- filozof, profesor Uniwersytetu Jagiellołskiego,
mencie ma wygląda�. Jakie mają by� programy prezes OĘrodka MyĘli Politycznej, autor wielu
szkolne, jakie stosunki mi�dzy Żoną i m�Żem, ksiąŻek. Ostatnio wyda" t"umaczenie
ojcem i córką, nauczycielem i uczniem. Nie ma i komentarz Obrony Sokratesa Platona.
obszaru Życia, do którego by si� nie wtrącali.
D.K.: Kto si� nie zgadza, ten psuje m"odzieŻ
i wprowadza bogów wrogich pałstwu.
R.L.: A to si� nie moŻe podoba�.
O ś r o d e k M y ś l i P o l i t y c z n e j
ZAPRASZAMY DO KLUBU PRZYJACIÓA I SPONSORÓW
Z
A
P
R
A
S
Z
A
M
Y
D
O
K
L
U
B
U
P
R
Z
Y
J
A
C
I
Ó
A
I
S
P
O
N
S
O
R
Ó
W
OŚRODKA MYŚLI POLITYCZNEJ
O
Ś
R
O
D
K
A
M
Y
Ś
L
I
P
O
L
I
T
Y
C
Z
N
E
J
Od 12 lat poprzez publikacje, konferencje oraz działalność naukową
i dydaktyczną Ośrodek Myśli Politycznej propaguje zasady polityki uprawianej
w duchu poszanowania wolności indywidualnej, szacunku dla religii i polskiej
tradycji kulturowej. Żeby uniezależnić się od zmiennych koniunktur i kaprysu
urzędników i zapewnić fundusze na działalność biura i programy OMP
postanowiliśmy powołać Klub Przyjaciół i Sponsorów Ośrodka Myśli
Politycznej. Członków Klubu prosimy o stałe miesięczne wsparcie finansowe.
Oferujemy im w zamian bezpłatny udział w konferencjach, szkoleniach
i wykładach organizowanych przez Ośrodek, możliwość zniżkowego zakupu
wydawanych przez nas książek, oraz stały serwis internetowy dotyczący pracy
Ośrodka i zawierający publikacje jego współpracowników.
Wpłaty prosimy kierować na konto Ośrodka Myśli Politycznej w Banku BPH,
6
9
1
0
6
0
0
0
7
6
0
0
0
0
3
2
0
0
0
0
4
7
3
7
9
3
,
z
d
o
p
i
s
k
i
e
m

C
e
l
e
s
t
a
t
u
t
o
w
e

.
nr rachunku 69 10600076 0000320000473793, z dopiskiem Cele statutowe .
w
w
w
.
o
m
p
.
o
r
g
.
p
l
/
w
s
p
i
e
r
a
j
_
n
o
w
a
.
h
t
m
l
Szczegóły: www.omp.org.pl/wspieraj_nowa.html
Strona/130

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Filozofia jako nauka o bycie Arystoteles
Filozofia jako nauka o bycie
Arystoteles Filozofia jako nauka o bycie
Arystoteles Filozofia jako nauka o bycie
Maryniarczyk Filozofia jako posluga prawdzie
boza milosc jest jako slonce
Fenomenologia jako filozofia kategorialna i transcendentalna
wyklad 7 idea porzadu naturalnego jako filozoficzna postawa liberalizmu gospodarczego
Bajer D , Egzystencjalizm jako filozofia podmiotu
Granica jako powieść filozoficzna, psychologiczna i społ~734
Boza milosc jest jako slonce

więcej podobnych podstron