Wykład 31
Klasyczna ekonomia polityczna
3.1. Idea porządku naturalnego jako filozoficzna podstawa liberalizmu gospodarczego. Adam
Smith jako główny twórca teorii liberalizmu.
3.1.1. Idea porządku naturalnego.
Ekonomia klasyczna kształtowała się w warunkach pierwszej rewolucji przemysłowej. Ju\
przed
wynalezieniem maszyny parowej w Anglii nastąpiła zasadnicza zmiana technologiczna w wytopie stali.
Węgiel drzewny został zastąpiony węglem kamiennym. Spowodowało to zmianę struktury
przestrzennej przemysłu, ośrodki hutnicze przesunęły się w kierunku zagłębi węglowych. Bardzo
powa\
ne przemiany techniczne wystąpiły tak\
e w przemyśle włókienniczym. Szereg następujących po
sobie wynalazków technicznych sprawił, \
e produkcja w tej sferze stała się uzale\
niona głównie od
dostaw surowca i energii. Dodatkowo zaczął się upadek drobnego rzemiosła i drobnego przemysłu
manufakturowego, co spowodowało pojawienie się du\
ych nadwy\
ek siły roboczej. Tendencję
wzrostową wykazywał przyrost demograficzny, chocia\
po pewnych fluktuacjach stopa śmiertelności
pozostawała wysoka.
Znaczenie filozofii porządku naturalnego dla powstania ekonomii klasycznej.
W XVIII w. następowała ewolucja poglądów filozoficznych i moralnych, a w szczególności tych,
które traktowały o wzajemnych relacjach. W merkantylizmie głoszono doktrynę 2 prymatów:
" interesu państwa nad interesem jednostki,
" interesu politycznego nad ekonomicznym.
Merkantyliści uwa\
ali, \
e interwencja państwa w \
ycie gospodarcze nie podlega \
adnym
obiektywnym ograniczeniom, gdy\
nie znali obiektywnego charakteru praw ekonomicznych (są
niezale\
ne od woli i świadomości ludzi, np. prawo popytu).
Filozofia porządku naturalnego i praw naturalnych wychodzi z twierdzenia, \
e tak w przyrodzie, jak
i w społeczeństwie, dany jest pewien układ, czy te\
system praw naturalnych, zapewniający najlepszy
z mo\
liwych rozwój gospodarczy i społeczny. Mówiąc   dany jest  filozofowie rozumieli przez to
opatrzność (panteizm). System ten istnieje poza historią, jest on niezmienny, a więc ahistoryczny.
Rzeczą ka\
dej nauki jest zbadanie tych praw oraz warunków, w których mogą one w sposób
niezakłócony działać po to, aby naszą nieświadomą działalnością nie zakłócić naturalnego rytmu
gospodarczego.
Z ekonomicznego punktu widzenia, zgodnie z ideą porządku naturalnego, istnieje kategoria
niezmiennej natury ludzkiej. Najwa\
niejszą cechą natury ludzkiej jest dą\
enie do indywidualnego
bogactwa. Jest to pochodna bardziej pierwotnego motywu postępowania człowieka, czyli dą\
enie do
1
Wykład oparto na B.Fiedor, Materiały do wykładów z historii myśli ekonomicznej, Wrocław AE 2003,
(maszynopis), Z.Jakubczyk, Materiały do ćwiczeń z historii myśli ekonomicznej. Wrocław AE 2003, (maszynopis).
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 1
Historia myśli ekonomicznej
maksymalizacji wszystkich przyjemności, czy te\
korzyści, a minimalizowania strat i przykrości. Jest to
podstawowe zało\
enie filozofii utylitaryzmu J. Bentham a2.
Człowiek kierujący się zasadą maksymalizacji przyjemności i minimalizacji przykrości nazywa się
homo oeconomicus. Pojęcie to wprowadził J. S. Mill3, ale przed Millem funkcjonowało ono pod
ró\
nymi nazwami. Z koncepcji homo oeconomicus wynika istnienie w społeczeństwie rozlicznych
sprzeczności o charakterze społeczno  ekonomicznym. Zgodnie z ideą porządku naturalnego, dzięki
działaniu praw natury, następuje harmonizacja owych sprzecznych interesów, w efekcie czego
zwiększa się ogólny dobrobyt.
Adam Smith uwa\
ał, \
e zwiększa się te\
przeciętny dobrobyt. Według Smitha i póz
niejszej
ekonomii klasycznej, prawa ekonomiczne to prawa kapitalistycznego rynku i wolnej konkurencji.
Ekonomiści klasyczni byli optymistami. Wierzyli, \
e dzięki działaniu owych praw nastąpi
ogólnoeuropejski dobrobyt. Zgodnie z tezą idei porządku naturalnego, prawa rynku i konkurencji są
ahistoryczne.
Przy zało\
eniu, \
e jest jeden naturalny system praw ekonomicznych, to jest tylko jeden układ
warunków, które te prawa mogą spełnić. Jest więc tylko jeden naturalny porządek ekonomiczny -
kapitalizm. Ekonomiści klasyczni, a zwłaszcza D. Ricardo zdawali sobie jednak sprawę z istnienia
ró\
nych sprzeczności ekonomiczno  społecznych w kapitalizmie.
Przyjęcie idei porządku naturalnego le\
y u podstaw tezy ekonomii klasycznej, o odrzuceniu czy te\

szkodliwości interwencji państwa w \
ycie gospodarcze. Zgodnie z ideą porządku naturalnego,
ekonomia klasyczna uznaje za najwa\
niejsze, prawo jednostki do całkowitej swobody działania
w sferze gospodarczej. Wolność ta, w połączeniu z harmonizującym działaniem praw ekonomicznych,
le\
y w interesie całego społeczeństwa.
3.1.2. Poglądy Adama Smitha.
Smith \
ył w latach 1723  1790, z wykształcenia matematyk i filozof, pracował na Uniwersytetach
w Edynburgu i Glasgow. Główne dzieła to  Bogactwo narodów4 i  Teoria uczuć moralnych (Theory
of Moral Sentiments); uwa\
any jest za twórcę liberalizmu.
 Roczna praca ka\
dego narodu jest funduszem który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne
i przydatne w \
yciu, jakie ten naród corocznie konsumuje5 . Smith odrzuca całkowicie pogląd
merkantylistów, \
e istotą i miarą bogactwa społecznego jest zasób pieniądza kruszcowego
posiadanego przez dany kraj niezale\
nie od tego, czy jest to lub nie jest związane z dodatnim
bilansem handlowym.
2
Jeremy Bentham (ur. 15 lutego 1748  zm. 6 czerwca 1832), angielski prawnik, filozof i ekonomista, ponadto
gentelman i ekscentryk. Reformator instytucji prawnych i społecznych, prekursor pozytywizmu prawniczego.
Jeden z głównych przedstawicieli liberalizmu. Jeden z autorów filozoficznej koncepcji utylitaryzmu. W ekonomii
zwolennik wolnego rynku. Jedną z najsłynniejszych jego myśli było przekonanie, \
e ludzie pragną w \
yciu przede
wszystkim przyjemności cielesnych, które są dla nich wa\
niejsze ni\
dobro świata.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jeremy_Bentham.
3
John Stuart Mill, Co to jest utylitaryzm? http://hamlet.pro.e-mouse.pl/filozof/index.php?id=mill3.
4
Fragmenty Bogactwa narodów znajdują się na stronie: http://www.hme.pl/.
5
A.Smith, Bogactwo narodów, Warszawa PWN 1954, s.3.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 2
Historia myśli ekonomicznej
O wielkości bogactwa społecznego wg Smitha decyduje zasób pracy, który dany kraj mo\
e
w danym okresie efektywnie spo\
ytkować, czy wykorzystać. W związku z tym ilościowy poziom
bogactwa będzie zale\
ał od dwóch czynników:
a) ilość pracy produkcyjnej,
b) wydajność pracy.
W długim okresie bogactwo kraju zale\
y przede wszystkim od wydajności pracy (Smith uwa\
ał, \
e
w długim okresie czasu występuje tendencja do stabilizowania się liczby ludności) - im większy,
głębszy podział pracy, tym większa wydajność. Zakres podziału pracy zale\
y od wielkości, rozmiarów
rynku. Istnienie rynku (wymiany) wynika z kolei z wrodzonego ludziom dą\
enia do indywidualnego
bogacenia się (w tym poglądzie Smith był prekursorem koncepcji "homo oeconomicus").
W rezultacie dą\
enie do indywidualnego bogacenia się prowadzi do wzrostu bogactwa
społecznego.
Rys.1
Generowanie dobrobytu społecznego z motywu indywidualnego bogacenia się.
D
śENIE DO INDYWIDUALNEGO BOGACENIA SI

Ó!
Ó!
Ó!
Ó!
ISTNIENIE RYNKU/WYMIANY
Ó!
Ó!
Ó!
Ó!
POGA

BIANIE SPOA
ECZNEGO PODZIAA
U PRACY
Ó!
Ó!
Ó!
Ó!
WZROST WYDAJNOŚCI
Ó!
Ó!
Ó!
Ó!
WZROST BOGACTWA SPOA
ECZNEGO
y
ródło: B.Fiedor, Materiały do wykładów z historii myśli ekonomicznej. Wrocław AE 2003 (maszynopis), s.34.
Smith miał świadomość, \
e w rzeczywistości muszą być spełnione pewne dodatkowe warunki, aby
indywidualne dą\
enia do bogacenia się powodowało wzrost bogactwa społecznego.
Warunki te to:
1. ka\
da jednostka wykazuje pewien zakres "współczucia" dla losu innych jednostek, z czasem
w ka\
dym społeczeństwie wykształcają się powszechnie akceptowane normy moralne, które
te\
ograniczają dą\
enie do bogacenia się,
2. na podstawie tych norm moralnych z upływem czasu wykształtuje się prawo stanowione, które
zabezpiecza nas przed bogaceniem się ludzi kosztem innych,
3. najwa\
niejszym gwarantem tego, aby dą\
enie ludzi oparte na egoizmie (dą\
eniu do
indywidualnego bogactwa) zapewniło wzrost bogactwa społecznego jest konkurencja rynkowa.
Do wzrostu bogactwa społecznego przyczynia się jedynie praca produkcyjna. Smith uwa\
ał
bowiem, \
e ró\
ne rodzaje pracy mogą być społecznie u\
yteczne, ale nie wszystkie przyczyniają się do
wzrostu bogactwa społecznego. Bogactwo społeczne wzrasta na skutek powiększania się tzw. pracy
produkcyjnej, tj. pracy która:
- jest wydatkowana w sferze wytwarzania dóbr i usług materialnych,
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 3
Historia myśli ekonomicznej
- wytwarza dobra materialne i usługi.
Smith ujmuje więc pracę, jako kategorię naturalno  techniczną. Ten punkt widzenia przejął po nim
potem Marks. Dziś taki pogląd wydaje się mocno anachroniczny, jednak\
e w czasach Smitha taka
interpretacja był uzasadniona trzema przyczynami:
- w XVIII i XIX wieku większość tzw. usług niematerialnych była świadczona w postaci tzw. usług
personalnych dla wy\
szych warstw posiadających,
- w sferze usług niematerialnych zatrudniona była niewielka część ludności czynnej zawodowo,
- bardzo nieznaczny był wpływ usług niematerialnych na funkcjonowanie gałęzi materialnych6.
Smith w swoich rozwa\
aniach nie analizuje w zasadzie kategorii wartości, lecz kategorię wartości
wymiennej. Ka\
dy produkt będący w naszej dyspozycji musi słu\
yć do bezpośredniego zaspokojenia
potrzeb lub musi być przeznaczony do wymiany. Wartość danego dobra mo\
na ocenić tylko
w wymianie. Wartością jest dla nas ta ilość pracy, którą za dane dobro mo\
emy dostać w postaci
innego dobra. Inaczej mówiąc, wartość jest to koszt, wysiłek i trud, z jakim dane dobro zdobywamy.
Praca jest dla Smitha ostatecznym miernikiem wartości. Stanowi ona tzw. cenę realną, czy te\

materialną towaru, natomiast w pieniądzu wyra\
amy cenę nominalną. Smith zdaje sobie sprawę
z tego, \
e ta sama pod względem fizycznym praca mo\
e ró\
nić się zręcznością i biegłością, a ró\
ne
rodzaje pracy mogą ró\
nić się kwalifikacjami niezbędnymi do ich wykonania. Dodatkowo zdaje sobie
sprawę z istnienia pracy prostej i zło\
onej. Za jednostkę pracy bardziej kwalifikowanej mo\
emy
uzyskać więcej dóbr, a więc więcej czasu pracy. Wynika z tego, \
e wartość wymienna takiej pracy
będzie wy\
sza.
W warunkach istnienia pieniądza wartość wszystkich towarów musi być w nim wyra\
ona, gdy\
on
sam jest towarem o określonej wartości (w czasach Smitha funkcjonował pieniądz w postaci
kruszcowej). Wartości wymienne towarów jak i wartość pieniądza ulegają stałym zmianom. Wartość
pracy zawsze pozostaje stała tzn. praca o tym samym natę\
eniu i kwalifikacjach reprezentuje tę samą
wartość, dlatego te\
praca jest najlepszym miernikiem wartości.
Ró\
nice pomiędzy wartością pracy mniej lub bardziej kwalifikowanej tłumaczy Smith ró\
nicą
w czasie niezbędnym do uzyskania kwalifikacji.
Smith wyró\
nia dwa etapy historyczne w działaniu teorii wartości:
" Stan surowy społeczeństwa, czyli etap przedkapitalistyczny - charakteryzuje się brakiem
istnienia kapitału jako samodzielnego, wyodrębnionego czynnika produkcji. Nie istnieje tak\
e
prywatna własność ziemi. Bezpośredni producenci posiadają ziemię, czy inne bogactwa
naturalne w tym zakresie, jaki jest im niezbędny do produkcji. W takim społeczeństwie stosunek
miedzy ilościami pracy, niezbędnymi do zdobycia poszczególnych towarów jest jedynym
czynnikiem decydującym o udziałach w wymianie z uwzględnieniem ró\
nic w umiejętnościach
czy kwalifikacjach.
" Społeczeństwo kapitalistyczne  powstają indywidualne kapitały. Kapitał jest ju\
samodzielnym
czynnikiem produkcji przeciwstawiającym się pracy. Kapitał powstaje w wyniku indywidualnych
6
Gospodarka socjalistyczna w XX wieku przyjęła ten sposób myślenia. W ramach metody MPS (Material Product
System) nie wliczano do dochodu narodowego usług niematerialnych np. pracy lekarzy, oświaty itp. W Polsce
dopiero w 1990 r. wprowadzono system SNA (System of the National Account), który wszystkie typy usług wliczał
do PKB.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 4
Historia myśli ekonomicznej
oszczędności. Przy wymianie gotowych produktów cena musi teraz przewy\
szać sumę
niezbędną do opłacania pracy i materiałów o wielkość zysku dla kapitału. Dlatego te\
pracę
robotnika rozkłada się na dwa elementy:
- płacę roboczą,
- zyski od kapitału.
Smith podkreśla, \
e zysk od kapitału nie jest \
adnym wynagrodzeniem za szczególny rodzaj pracy
wykonywanej przez przedsiębiorcę. Jedyną zasadą określającą wysokość zysku jest wysokość
wyło\
onego kapitału, czyli wartość płac i materiałów.
Powstanie kapitału oznacza, \
e robotnik musi dzielić się swoją płacą z przedsiębiorcą. Nie jest to
dla Smitha jednak wyzysk (tak było np. u Marksa), tylko warunek funkcjonowania kapitałów
w produkcji.
W warunkach monopolu ziemi równie\
jej właściciele \
ądają renty nawet za przyrodzony wytwór
ziemi np. w rolnictwie. W rozwiniętej gospodarce robotnik musi tak\
e oddawać część swojej pracy
właścicielowi ziemi czy innych dóbr materialnych. W tej sytuacji cena naturalna towaru składa się z:
- płac pracowników najemnych,
- zysków od całkowitego wyło\
onego kapitału,
- renty gruntowej, czyli wynagrodzenia właścicieli ziemi.
Co roku gospodarka społeczna wytwarza coraz więcej produktów o wysokim stopniu
przetworzenia. Im dobro bardziej przetworzone, tym większa część dochodu przeznaczana jest na
płace i zyski, a mniejsza na rentę.
W ka\
dym kraju w danym czasie kształtują się pewne zwyczajowe stopy wynagradzania pracy,
kapitału i ziemi, czyli stopa zysku, stopa płacy i stopa renty. Stopa płacy zale\
y od poziomu rozwoju
społecznego. Stopa zysku zale\
y od ilości i konkurencji kapitałów. Stopy te nie mogą spaść poni\
ej
pewnego poziomu minimalnego. Stopy te nazywa Smith stopami naturalnymi.
W warunkach gospodarki rynkowej cena naturalna jest to cena, która wystarcza na wynagrodzenie
pracy, kapitału i ziemi w zakresie stóp naturalnych. Ceny rynkowe powstające w wyniku gry popytu
i poda\
y w normalnych warunkach oscylują wokół cen naturalnych. Przeszkodami w tym zakresie
mogą być np. przepisy cechowe, monopole, restrykcje ze strony państwa. Zatem ogólnym warunkiem
kształtowania się cen zbli\
onych do naturalnych jest wolność handlu i produkcji. Jest to podstawowe
zało\
enie doktryny liberalizmu gospodarczego.
Szereg poglądów Smitha zostało w okresie póz
niejszym skrytykowane. Jednym z takich
elementów był tak zwany dogmat Smitha. Dogmatem Smitha zostało nazwane póz
niej stwierdzenie,
\
e wartość pojedynczego towaru składa się z sumy płac, zysków i rent oraz, \
e wartość towarów
w społeczeństwie rozkłada się póz
niej na te trzy składniki. Zgodnie z tym stwierdzeniem równie\
cały
produkt społeczny rozkłada się na te trzy elementy. Takie stwierdzenie oznacza, \
e w ciągu danego
okresu społeczeństwo konsumuje cały wytworzony produkt.
Smith dostrzegł oczywiście konsekwencje swojej teorii i chcąc wybrnąć z tej sprzeczności
wprowadził dwa dodatkowe pojęcia:
- dochód brutto jest to cały roczny produkt pracy i ziemi (DB),
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 5
Historia myśli ekonomicznej
- dochód netto (DN) tj. ta część dochodu brutto, którą społeczeństwo mo\
e bezpiecznie
konsumować w ciągu roku nie naruszając zasobów kapitału trwałego i obrotowego, czyli
DB  DN = ZK (1)
Zu\
ycie kapitału stanowi element składowy wartości produktu społecznego, a więc i wartości
pojedynczego towaru. Warto zauwa\
yć, \
e jest to sprzeczne z twierdzeniem Smitha o rozkładzie ceny
tylko na trzy elementy, czyli pracę, kapitał, ziemię.
y
ródłem dogmatu było, \
e Smith nie rozró\
niał dwóch wielkości:
- wartości produktu społecznego,
- rocznego przyrostu tej wartości.
Z systemu teoretycznego Smitha wynikały określone wskazówki dla polityki ekonomicznej7.
Smith popierał handel zagraniczny, uwa\
ał jednak, \
e handel wewnętrzny przynosi większe
korzyści w postaci zwiększenia miejsc pracy. Korzyści te nie rozkładają się jednak równomiernie i nie
zawsze prowadzą do wzrostu bogactwa narodowego. Przyczyną są wprowadzone w \
ycie elementy
doktryny merkantylistycznej, przywileje kupieckie, protekcjonizm celny, w szczególności wysokie cła
przywozowe, system przymusu i zakazów w \
yciu gospodarczym, np. zakaz wywo\
enia pieniądza
kruszcowego. Smith uwa\
ał, \
e doktryna merkantylistyczna doprowadziła do dysfunkcjonalnego
rozwoju Europy. Zaniedbano wspomaganie produkcji rolnej i wymiany wewnętrznej, natomiast
preferowano wytwarzanie dóbr przeznaczonych na dalekie rynki zagraniczne, co miało gwarantować
trwałe utrzymywanie dodatniego salda bilansu handlu zagranicznego.
Smith opowiadał się tak\
e przeciwko systemowi kolonialnemu. Uwa\
ał, \
e długookresowo kolonie
przynoszą metropoliom więcej szkód ni\
korzyści, gdy\
przeszkadzają wolnej wymianie handlowej.
Pogląd Smitha nie wzbudził u Anglików entuzjazmu, gdy\
rok po wydaniu Bogactwa narodów Stany
Zjednoczone ogłosiły niepodległość. Oznaczało to utratę z
ródła tanich surowców i intratnego rynku
zbytu (nawiasem mówiąc, do walki o niepodległość Amerykanów zmotywowało nazbyt gorliwe
stosowanie przez Wielką Brytanię doktryny merkantylistycznej).
W zakresie obronności państwa Smith odstępował od swojej liberalnej doktryny. Sprawy
bezpieczeństwa narodowego nie mogą być przedmiotem wolnej gry sił rynkowych. Potrzebna tutaj jest
stabilna regulacja państwa. Smith zdawał sobie sprawę z faktu, \
e armia nie tworzy bogactwa
narodowego, ale jest niezbędna do ochrony interesów całej społeczności.
Smith dopuszczał w tej sytuacji mo\
liwość protekcji państwa nad dziedzinami, które dziś
określiłyśmy jako strategiczne. Stanowią one fundament potencjału strategicznego państwa.
W szczególności akceptował on Akty Nawigacyjne.
Smith opracował tak\
e cztery zasady dobrego opodatkowania. Pierwsza to zasada
proporcjonalnego obcią\
enia dochodów. Zró\
nicowanie dochodów oznacza, \
e świadczenia na rzecz
państwa powinny być tak\
e zró\
nicowane. Opodatkowanie nie powinno jednak dotyczyć majątków.
7
W.Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, Warszawa, PWE 2000, s. 162  165.
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 6
Historia myśli ekonomicznej
Druga zasada dotyczyła precyzji reguł opodatkowania. Powinny one być znane zainteresowanym
wcześniej i nie budzić wątpliwości interpretacyjnych. Te ostatnie prowadzą bowiem do korupcji, czy
te\
do uchylania się od płacenia nale\
nych świadczeń.
Zasada trzecia odnosi się do terminów płatności. Ustalenie takich terminów, które są dogodne
z punktu widzenia podatnika podwy\
sza ściągalność.
Zasada czwarta dotyczy, mówiąc językiem współczesnej ekonomii, kosztów transakcyjnych. Forma
poboru podatków powinna być wygodna dla płatnika i jednocześnie nie powodować nadmiernej
rozbudowy aparatu skarbowego.
System ekonomiczny Adama Smitha stanowił przełom w rozwoju myśli ekonomicznej. Jego
dzieło miało charakter kompleksowy, po raz pierwszy opisano gospodarkę uwzględniając
obiektywnych charakter praw ekonomicznych.
Pytania kontrolne:
1. Omów warunki gospodarcze w jakich powstawała ekonomia klasyczna.
2. Co jest podstawową cechą ludzkiej natury?
3. Jak traktowano interwencjonizm państwowy z punktu widzenia filozofii porządku naturalnego?
4. Co zdaniem Smitha decyduje o bogactwie państwa?
5. Scharakteryzuj koncepcję pracy produkcyjnej Smitha.
6. Praca jako miernik wartości u Smitha.
7. Jakie etapy w działaniu teorii wartości wyró\
nia Smith?
8. Omów koncepcję stóp naturalnych Smitha.
9. Scharakteryzuj istotę dogmatu Smitha.
10. Jakie zasady w polityce gospodarczej propagował Smith?
Problemy do dyskusji:
1. Czy twoim zdaniem działają w gospodarce prawa naturalne?
2. Jak jako płatnik podatków oceniasz poglądy Smitha w tej sferze?
dr in\
. Zbigniew Jakubczyk 7
Historia myśli ekonomicznej