wykłady Filozofia społeczna

Filozofia społeczna składa się z 3 zagadnień:
historiozofia
filozofia polityczna
filozofia kultury
1. Sofiści. Jako pierwsi zajęli się polityką. Zainteresowani byli światem, żywiołami. Byli grupą
filozofów społecznych, która dokonała przejścia od mitu do myśli wyzwolonej od działalności
bogów. Państwo wg nich nie zostało stworzone przez bogów czy herosów, lecz jest dziełem ludzi
mającym im służyć, tak samo jak instytucje takie jak prawo, sądy, idea sprawiedliwości. Prawa w
tym państwie są kwestią konwencji. Sofiści uważali, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy:
tych, które są, że są i tych, których nie ma, że nie ma (Protagoras z Abdery (IV/V w. p.n.e.),
ojciec sofistów, założyciel ich szkoły). W miejsce idei prymatu społeczeństwa stawiali sofiści
indywidualizm jednostki. Byli relatywistami, co znaczyło, że człowiek obywatel jest jedyną miarą
instytucji społecznych, że wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi i że to porozumienie ludzi
a nie natura, decyduje o biegu rzeczy. Sofiści sprzedawali swoją wiedzę polityczną (kładli akcent na
retorykę, uczyli jak przemówienie najsłabsze uczynić najsilniejszym ). Podejmowali oni także
problem umowy społecznej. Wśród nich byli też tacy, którzy zastanawiali się nad genezą państwa,
które powstało na podstawie umowy między ludzmi albo dzięki grupie ludzi, która umiała przejąć
władzę. Wprowadzili pojęcie prawa natury. Wg nich są to prawa, które istnieją pomimo tworzonego
przez państwo prawa. Prawo naturalne jest niezmienne. Mimo to Antyfon i Hipiasz zgodnie
twierdzili, że przestrzeganie praw pochodzących od państwa jest cnotą. Dylemat prawa naturalnego
jest ciągły w myśli filozoficznej ( Antygona Sofoklesa). Naruszenie praw natury godzi w prawdę,
przynosi większe konsekwencje niż nieprzestrzeganie praw ludzkich. Człowiek bowiem podlega
obu tym prawom. Niektórzy sofiści głosili też ideę równości ludzi, zgodną z prawem natury
( wszyscy oddychamy jednakowo ustami i nosem Antyfon).
2. Idee demokracji ateńskiej. Podstawowym pojęciem demokracji ateńskiej była wolność, czyli
znakomita rzecz , pozwalająca obywatelowi robić to, co chce i mówić to, co chce , jeśli prawo
nie każe inaczej. Utożsamiana ona była z szeroko pojmowaną równością, którą wyrażały cztery
zasady:
- izonomia, czyli równość praw (równe traktowanie obywateli w urzędzie podatkowym, przed
sądem, na agorze),
- izotomia, czyli równość dostępu do urzędów (gwarancją tego miało być obsadzanie urzędów
drogą losowania; funkcjonariusze powinni być kontrolowani),
- izegoria, czyli równość wolnego słowa (istota wolności),
- izegomia, czyli równość dyskusji publicznej (na zgromadzeniu ludowym każdemu przysługuje
prawo do zabierania głosu; za treść wystąpienia nie można nikogo karać ani nawet ganić).
Z wolności nie korzystały jednak kobiety, a licznych w Grecji niewolników traktowano jak rzeczy.
Pomijano na ogół równość majątku i ograniczano się do twierdzenia, że zasada równości to tylko
równa szansa, równy start na drodze do bogactwa. Kierowano się zasadą praworządności,
pojmowaną jako dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu. Obywatele są twórcami
prawa, mogą je zmieniać jeśli przestaje im służyć, ale tak długo, jak ono obowiązuje, musi być
przestrzegane.
3. Filozofowie starożytni krytycy demokracji ateńskiej. Ustrój demokratyczny ujawniał wiele
istotnych niedomogów; najbardziej znamiennymi były: rozbudowany system donosicielski
(sykofantyzm), niedotrzymywanie zobowiązań sojuszniczych oraz skompromitowany w politycznej
praktyce egalitaryzm. Niedostatki ustroju wywołały ostrą krytykę demokracji, głównie ze strony
arystokratów, którzy obarczali ją odpowiedzialnością za klęski i niepowodzenia. Demokratyczna
wolność prowadzi do demoralizacji, zaś zbytek swobody to krok ku anarchii. Demokracja osłabia
też więzy hierarchii. Uważano, że ludzie z natury są nierówni i że nie można stawiać znaku
równości tam, gdzie to jest niemożliwe. Demokracja to despotyzm biednych. Krytykowano system
diet (zachęta do nieróbstwa), uważano, że prawo w demokracji jest stronnicze, a cały porządek
prawny kruchy i nietrwały. Jedną z recept na tyranię i despotyzm ludu miało być stworzenie
dobrej monarchii, której największymi propagatorami byli Isokrates i Ksenofont. Jednak do
najbardziej znanych krytyków demokracji ateńskiej należy Platon.
1
4. Platońska wizja idealnej Polis. Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana w oparciu o
hierarchię wiedzy i istnieje dla dobra wspólnego. Jest ona odporna na działanie czasu i
okoliczności, a więc niezmienna. Jest organizacją doskonałą, odpowiadającą ideom dobra,
sprawiedliwości, piękna i prawdy (dobro+piękno+prawda=triada platońska). Społeczeństwo i
państwo zbudowane są w niej na podobieństwo duszy człowieka. W społeczeństwie istnieją trzy
wyraznie wyodrębnione od siebie grupy społeczne. Na szczycie są ci, którzy wyróżniają się
inteligencją (mędrcy) oni rządzą. Są ludzmi co najmniej 50-letnimi, gdyż dopiero wtedy dobiega
końca wychowania filozofa i formowanie jego predyspozycji do sprawowania najwyższej władzy
państwowej. Kierują się oni zasadami rozumu, nie są skrępowani sztywnym systemem norm
prawnych; poniżej stoją wojownicy, strażnicy oni bronią społeczeństwa przed wrogiem; na dole
żyją ci, którzy powołani są do zaspokojenie potrzeb ogółu. Grupy te dopiero wszystkie razem
tworzą harmonijną, składającą się z nierównych części całość. Jest to koncepcja
antyindywidualistyczna. Państwo stoi ponad jednostką, jednostka to część składowa całości.
Według idei solidaryzmu elity grupy rządzące żyją we wspólnocie rodzinnej i majątkowej i nie
znają rodziny. Jednakże Platon wiedział, że jego wizja państwa idealnego to utopia.
Teoria JASKINI! (z atlasu)
o Duszy części (rydwan z atlasu)
Struktura państwa platońskiego (3)
5. Związek filozofii Platona z jego poglądami na państwo. Platon był ojcem idealizmu
obiektywnego. Twierdził, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee. Pierwszy z
nich doskonały jest identyczny z bóstwem bądz też stanowi jego twór, drugi zaś jest
niedoskonałym odbiciem pierwszego. Świat idei jest absolutny; jego prawa są niezmienne i trwałe;
są także oparte na zasadach hierarchii. Jedynie mędrzec może przeniknąć jego tajemnice, tylko on
może też zbliżyć państwo do idealnego wzorca, jakim jest platońska idealna Polis (patrz -> 4.).
Platon stworzył oryginalną filozofię dziejów, której cechą była postępująca naprzód degeneracja
ustroju. Tylko doskonały rządca - filozof ma możliwość powstrzymania procesu degenerowania się
ustroju.
6. Arystoteles o naturze człowieka i państwie. Arystoteles mówił o istnieniu różnych pod względem
ustrojów państw, odrzucając tym samym Platoński idealizm. Państwo definiował jako wspólnotę
większej liczby gmin wiejskich , która jest tworem najprzedniejszym ze wszystkich, obejmuje
wszystkie zadania tej wspólnoty, a stworzona została po to, aby życie było dobre. Najlepsze jest
państwo oparte na stanie średnim, gdyż skrajności prowadzą do zguby. Celem państwa jest
zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnego i duchowego człowieka. Państwo należy do
tworów natury, a człowiek z natury stworzony jest do życia w nim. Poza państwem żyją tylko
zwierzęta i bogowie. Człowiek nie może istnieć bez państwa i społeczeństwa, bowiem jest on istotą
społeczną. Musi żyć w państwie, gdyż dzięki niemu się rozwija. Człowiek ma zdolność
rozróżniania dobra i zła, dlatego potrafi być sprawiedliwy.
7. Klasyfikacja ustrojów państwa według Arystotelesa i przyjęte przez niego kryteria. Nie ma
takiego ustroju, który byłby idealny dla wszystkich. Kształt ustroju zależy bowiem od wielu
czynników od siły i efektu walk społecznych, od stanu gospodarki, od charakteru narodu i
położenia geograficznego, także od wielkości terytorium. Dlatego ustrój dobry w jednych
warunkach, może okazać się złym w innych. Można mówić o państwach dobrych i złych, zależnie
od tego, kto rządzi (kryterium liczby rządzących): jednostka, grupa, czy ogół. Dobrymi formami są:
monarchia, arystokracja i politea, złymi zaś odpowiednio tyrania, oligarchia i demokracja.
Kryterium dobra ogólnego stanowi odpowiedz na pytanie, czy rządy są sprawowane w interesie
ogółu (te są dobre), czy tylko dla własnej korzyści rządzących (te są złe). Podział ten jest punktem
wyjścia, nie uwzględnia zróżnicowania majątkowego. Z tego punktu widzenia (kryterium stopnia
zamożności rządzących) zasadniczy jest podział na oligarchię (rządy bogaczy) i demokrację (rządy
biednych, nawet gdyby stanowili oni mniejszość), które są najczęściej spotykanymi ustrojami.
Formą pośrednią jest stan trzeci, którego rządy są najlepsze. Stąd najlepszą formą państwa jest
politea (swoista mieszanina oligarchii i demokracji). W ustroju tym widział Arystoteles połączenie
ideałów wolności porządku (polityka złotego środka).
Arystoteles pojmuję istotę ludzką jako zoon politikon zwierze społeczno-polityczne. Raz że nie
2
różnimy się zbytnio od zwierząt, rodzimy się i umieramy, ale dwa, że pragniemy życia dobrego. A
życie dobre, to życie w ustroju politycznym, z określonym systemem wartości.
Rodzaje ustrojów politycznych według Arystotelesa:
Kto rządzi? ZWYRODNIAAE: WAAŚCIWE:
JEDNOSTKA tyrania królestwo
MAAA GRUPA oligarchia arystokracja
DUŻA GRUPA demokracja politeja (oligarchia +
demokracja)
Politeja (-> sensus kompetensi) ustrój polityczny, charakteryzujący się posiadaniem szerokiej
klasy średniej, stanowiący połączenie oligarchii i demokracji. Współcześnie określa się ideą
republikanizmu.
Do jego zwolenników zaliczyć można Arystotelesa, który uważał go za najlepszy z ustrojów.
Dominuje w nim bowiem klasa średnia, którą cechuje umiarkowanie, obawa przed nagłymi
przewrotami i ostrożność działania. Klasa średnia hamuje nadmierne ambicje tak biednych, jak i
bogatych. Jest zatem gwarantem stabilności równowagi społecznej i trwałości państwa. Liczność
stanu średniego zabezpiecza przed wewnętrznymi walkami i rozłamami.
Podstawy typologii ustrojów politycznych według Arystotelesa (doc*)
Sprawiedliwość według Arystotelesa:
3
Koncepcja sprawiedliwości wg Cha�ma Perelmana:
W politologii, ze względu na kryteria, wyróżnia się zasadniczo pięć rodzajów sprawiedliwości,
jednak niektórzy dopuszczają również szóstą możliwość.
1. każdemu to samo czyli pogląd zakładający, że wszyscy członkowie społeczności powinni być
traktowani jednakowo, niezależnie od jednostkowych uwarunkowań. W praktyce zaprzeczenie
zasady sprawiedliwości społecznej ze względu na utopijny charakter. Egalitaryzm całkowita
równość.
2. każdemu według jego zasług każdy członek społeczności powinien być traktowany według
swoich zasług. To kryterium należy do subiektywnych, rodzi się bowiem pytanie: jak owe zasługi
mierzyć? - Wizja Arystotelesa. Odwołanie do moralności; kryterium nieostre.
3. każdemu według jego dzieł pod uwagę brane są efekty działalności jednostki, których
wartość utożsamia się najczęściej z ich wartością wymienną, a nie wkład pracy. Jest to kryterium
pragmatyczne, jego stosowanie w praktyce przyczynia się do wykształcania elit gospodarczych. W
tym ujęciu nie są uwzględniane naturalne uwarunkowania jednostki, które wpływają na
efektywność jej pracy.
4. każdemu według potrzeb jest to zasada oparta na poczuciu solidarności, zakłada równość w
zaspokajaniu przynajmniej podstawowych potrzeb jednostki. Znajduje zastosowanie w
nowoczesnym prawodawstwie socjalnym i koncepcjach państwa opiekuńczego.
5. każdemu według pozycji kryterium arystokratyczne, wywodzące się z koncepcji
hierarchicznej budowy społeczeństwa. Zakłada dystrybucję dóbr według pozycji społecznej.
Koncepcja arystokratyczna.
6. każdemu według tego, co przyznaje prawo kryterium w istocie tautologiczne. Pytanie, co
prawo powinno przyznawać, pozostaje bez odpowiedzi.
4 wymiary sprawiedliwości:
niesprawiedliwa równość (np. system podatkowy różne progi podatkowe),
sprawiedliwa nierówność (np. dyskryminacja pozytywna np. W USA stypendia socjalne
dla afro-amerykanów, ze względu na ich pochodzenie, wyrównywanie szans; osoba
niepełnoletnia ma ograniczone prawa obywatelskie),
sprawiedliwa równość (np. 1),
niesprawiedliwa nierówność (np. dyskryminacja negatywna).
3 rodzaje sprawiedliwości (współczesność):
dystrybutywna (sprawiedliwy podział dóbr materialnych i niematerialnych),
korygująca (odbudowa równowagi spowodowana przez niesprawiedliwość;
zadośćuczynienie),
proceduralna (stosowanie prawa; praworządność formalna (oderwana od wartości, organ
wydający przepisy nie kieruje się wartościami; racjonalność) i materialna (organ wydający
przepisy ma zmierzać do określonych wartości; prawodawca sprawiedliwy).
Relacje pomiędzy prawem a sprawiedliwością, to główna linia przebiegająca między legalnością
a moralnością:
Kant wskazał dwie relacje pomiędzy legalnością a moralnością:
1. wszelkie postępowanie zgodne z prawami.
2. Przeciwstawia postępowanie zgodne z obowiązkiem, z postępowaniem z obowiązku.
- postępowanie z obowiązku: przymus prawa, dlatego staję na czerwonym świetle, bo prawo mi tak
każe.
- postępowanie zgodne z obowiązkiem: zgadzam się na to postępowanie, przymus praw, na które
się zgadzam.
Praworządność - zasada przestrzegania prawa przez organy państwa.
Pojęcie praworządności, według dominującego stanowiska nauki prawa, dotyczy wyłącznie
przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej, natomiast nie odnosi się do zachowań
obywateli. Wiąże się ono z kwalifikacją prawną władczych działań organów władzy, zarówno w
sferze stanowienia, jak i stosowania prawa.
4
W nauce prawa znane są obecnie dwie konkurencyjne koncepcje praworządności, które dzieli
odmienne podejście do kwestii wartościowania prawa. Są to:
* formalna koncepcja praworządności
* materialna koncepcja praworządności
Zwolennicy formalnej koncepcji praworządności przyjmują, że praworządne są wszelkie działania
organów państwa, które są zgodne z ustanowionych prawem. Sama treść prawa jest obojętna, a
więc przyjmuje się, że przestrzeganie prawa jest wartością samoistną, która daje obywatelom
poczucie pewności, stabilności i przewidywalności.
Zwolennicy materialnej koncepcji praworządności twierdzą natomiast, że nie można ograniczać
problemu praworządności jedynie do aspektów formalnych. Ich zdaniem istotna jest również treść
prawa. Istotnym argumentem na rzecz takiego pojmowania praworządności są działania reżimów
totalitarnych (państwa nazistowskiego czy państw komunistycznych), w których wiele czynów było
wprawdzie zgodnych z obowiązującym prawem, ale prawo to było złe z moralnego punktu
widzenia. PRL była uważana za państwo niepraworządne zarówno z punktu widzenia formalnej, jak
i zwłaszcza materialnej koncepcji praworządności.
Państwo prawa a państwo prawne:
Państwo prawa, koncepcja prawna, ewoluująca od czasów oświecenia. Jej genezą było
ograniczenie wszechwładzy suwerennego monarchy, który tworząc prawa był równocześnie ponad
nimi. W państwie prawa wzajemne stosunki między poszczególnymi organami władzy państwowej,
jak również pomiędzy organami państwa a obywatelami i ich organizacjami są ściśle określone
przez stabilne i w praktyce stosowane normy prawne. Koncepcja państwa prawa opiera się na
założeniu, iż zadaniem prawa jest ochrona jednostki przed arbitralnym działaniem państwa.
Termin państwo prawne jest określeniem państwa, którego celem jest zabezpieczenie
największej wolności człowieka. Ogólnie biorąc państwo prawne charakteryzuje się tym, że prawo
stoi nad państwem ...że prawo rządzi państwem, wiąże ono władzę państwową oraz ją
sprawujących...
Współcześnie przyjmuje się dość powszechnie, że koncepcja państwa prawnego leży u podstaw
modelu demokratycznego państwa: państwo prawne stanowi swoisty fundament państwa
demokratycznego. Wynika z tego, że państwo demokratyczne to zarazem państwo prawne.
8. Stoicyzm wizja świata i jej wpływ na ocenę państwa. Stoicy przekonani byli o harmonii świata,
który wg nich nie jest przypadkowy, lecz uporządkowany. Wszystko ma swoją przyczynę i skutek.
Świat jest rozumny, przeniknięty przez rozum, co sprawia, że świat jest tworem ożywionym,
zamieszkanym przez rośliny, zwierzęta, ludzi i bogów. Jednak kosmos jest ojczyzną przede
wszystkim bogów i ludzi, w której wszyscy mają określone rozumnością miejsce. Mądrość polega
na znajomości świata. To, że świat jest uporządkowany ma wpływ na to, że państwo jest naturalne.
Winno ono przestrzegać porządku kosmosu (świata). Może tworzyć rozmaite prawa. Stoicy z
dystansem spoglądali na państwo i jego aparat, kierowali się zasadą współpracy z władzą, ale tylko
wtedy, gdy uznawali jakieś państwo za twór rozumny. Ich elastyczne stanowisko wobec państwa
podkreślało to, że unikali oni wszelkich systematyk i klasyfikacji ustrojów państwowych żadnej
nie uznawali za idealną i żadnej nie dyskwalifikowali.
9. Cycero o prawie natury. Pojęcie prawa natury u Cycerona wiązało się ściśle z państwem, które
było dla niego wytworem naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości; tworzący państwo
lud to wspólnota złączona więzami prawa i interesów. Państwo opiera się na sprawiedliwości
(motyw stoicyzmu), która polega na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu. Jeśli rządzący
stanowi prawa złe, a więc niezgodne z prawem natury, to nie są one właściwie prawem, a i państwo
nie jest wtedy właściwie państwem. Nie można sprawiedliwości separować od polityki. Oparte na
sprawiedliwości organizacje państwowe mają na celu głownie to, bo każdy mógł zachować swoją
własność.
5
10. Cynizm. Założycielem szkoły był Antystenes. Filozofia cyników przepojona była elementami
katastrofizmu. Ich dewiza brzmiała: żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez
oglądania się na formy proponowane przez nowe państwo. Filozofia cyników była prosta.
Najwyższą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście, które polega na cnocie, a ta zaś na
zgodnym życiu z naturą. Naturalne potrzeby człowieka stanowi to, co mu absolutnie niezbędne. Był
to program minimalizmu życiowego, kult prostoty życia i ascezy rozkosze cywilizacji
przeszkadzają w praktykowaniu cnoty (ideałem cyników był Diogenes, który żył w beczce i
odziewał się jednym płaszczem). Chwalili życie na łonie natury, stąd byli przeciwni państwu.
Diogenes na pytanie skąd pochodzi odpowiadał Jestem obywatelem całego świata
(kosmopolityzm). Idea bezpaństwowości zastąpiona była u nich tezą, że człowiek ma tylko jedną
ojczyznę, którą jest cały świat. Aączyła się ona w szkole cyników z daleko posuniętym
prymitywizmem (akceptacja dla całkowitej swobody obyczajów m.in. dla ludożerstwa i
kazirodztwa).
Patrystyka, nurt w dziejach filozofii i teologii rozwijający się w okresie od II do VIII w. Jego
twórcami byli Ojcowie Kościoła. W XVII i XVIII w. patrystyką zaczęto nazywać część teologii
(tzw. theologia patristica ), która w XVIII w. przekształciła się w historię dogmatów.
Filozofia patrystyczna obejmowała apologetykę i systematykę. Zadaniem apologetyki była obrona
wiary chrześcijańskiej, m.in. przez dowodzenie zgodności wiary z wymogami rozumu, systematyki
zaś opracowanie w całości doktryny wiary i chrześcijańskiego poglądu na świat.
Dzieliła się na filozofię Wschodu i Zachodu - Ojców greckich oraz Ojców łacińskich. Głównym
ośrodkiem patrystyki na Wschodzie była Aleksandria ze słynną Szkołą Katechetów, poza tym
szkoły i ośrodki filozoficzne istniały w Cezarei, Antiochii, Gazie, także i Ateny przez pewien czas
odgrywały ważną rolę.
Po okresie przygotowań i poszukiwań, trwającym do soboru nicejskiego w 325, sformułowała
podstawowe dogmaty, poza które prawowierna filozofia chrześcijańska wyjść nie mogła.
Teoretycy patrystyki stworzyli cztery główne systemy filozoficzno-teologiczne:
1) system gnostyków w II w., pochodzenia pozachrześcijańskiego (wschodniego, nie greckiego),
powierzchownie tylko zbliżony do nauki chrześcijańskiej.
2) system Ojców aleksandryjskich w III w., głównie Orygenesa, wytworzony już samodzielnie
przez chrześcijańskich myślicieli, ale ciążący ku greckim teoriom filozoficznym.
3) system Ojców kapadockich, głównie Grzegorza Nysseńskiego, w IV w., już po soborze
nicejskim, opierający się na poprzednim, ale dostosowany do tradycji kościelnej.
4) system św. Augustyna, powstały na przełomie IV i V w., najbardziej samodzielny i najbardziej
zgodny z wiarą, stanowiący fundament katolicyzmu.
11. Stosunek do państwa rzymskiego w myśli starożytnego chrześcijaństwa. Pierwsi chrześcijanie
tworzyli grupy społeczne, w których myśl polityczna była na dalszym planie. Nie było dla nich
władzy, która nie pochodziłaby od Boga. W II i III w. n.e. rozpoczęli swoją działalność apologeci,
którzy bronili chrześcijan przed prześladowaniami ze strony państwa rzymskiego. Głosili oni, że
chrześcijanie winni odciąć się od rozrywek typowych dla Rzymian, takich jak choćby walki
gladiatorów. Uznawali władzę cesarza, ale odcinali się od jego polityki. Orygenes uważał, że
Cesarstwo jest pogańskie, ale chrześcijańskie są jego cele (ze względu na swój zasięg ma misję
szerzenia wiary). Chrześcijanie gotowi są wykonywać swoje obywatelskie obowiązki i słuchać
dobry praw władzy. Opór dopuszczalny jest tylko wtedy, gdy prawa są ewidentnie sprzeczne z wolą
Boga. Tertulian krytykował kulturę pogańską. Obrzucał inwektywami Rzym i jego urzędników.
Przeklinając jednak Rzym, nie krył swojego podziwu dla rzymskiego aparatu władzy, nazywając
Cesarza największym wrogiem aprobował jednocześnie chrześcijańskie treści pogańskiego
cesarstwa. Zezwalał na sprawowanie urzędów przez chrześcijan, nawoływał do modłów za cesarzy
w imię Bożego nakazu. Uważał, że póki trwa Imperium, póty nie nastąpi koniec świata (nawiązanie
do św. Pawła). Podobnie jak Orygenes zakazywał chrześci. służby wojskowej i przelewu krwi.
12. Św. Augustyn i wpływ jego teologii na ocenę władzy państwowej. Bóg daje władzę dobrym i
złym. Kiedy chce ludzkość doświadczyć, dostarcza nawet tyranów, bo wiem także przez złych ludzi
6
Bóg realizuje swe plany. Tak długo, jak długo władza państwowa utrzymuje w państwie pokój,
chrześcijanin, dla którego pokój jest niezwykle istotny, słucha jej. Powinien tolerował władzę nawet
wtedy, gdy suwerenność jest identyczna z bezkarnością. Prawo do oporu (biernego, spokojnego)
rodzi wówczas, gdy normy prawa ludzkiego, państwowego, naruszają prawo boże. Dla Augustyna
państwo, które istnieje z powodu grzechu (propter peccatum), ma za jedyne zadanie represję wobec
przeważającej większości grzesznych. Stąd jego władza może być bardzo surowa, szczególnie
wobec heretyków. Augustyn twierdził, że władza państwowa to boski instrument do karania, nie
potrzebny tylko obywatelom zbawionym.
13. Pojęcia civitas Dei i civitas terrena według św. Augustyna. Augustyn podzielił ludzi na
zbawionych (obywatele civitas Dei, a więc państwa Bożego) i tych, którzy nie zostaną zbawienie
(obywatele civitas terrena, a więc państwa ziemskiego). Twierdził, że w oczach Boga jesteśmy
zbawieni albo potępieni, zbawienie jest niezależne od naszej woli i działań (twórca teorii
predestynacji). Państwem Bożym jest niewidzialny kościół z Chrystusem jako jego głową.
Prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami,
stanowi ona dla nich etap przejściowy. Tworzą oni mniejszość wybraną przez samego Boga.
Obywatelami państwa ziemskiego są wszyscy zli, grzeszni, którzy nie zaznali łaski. W każdym
realnym państwie współżyją ze sobą obywatele civitas Dei i civitas terrena, a tym że tych drugich
jest znacznie więcej. Zadaniem obywateli civitas terrena jest zapewnienie przetrwania zbawionym.
W tym właśnie celu tworzą oni państwa. Państwo ziemskie dąży do pokoju między ludzmi, do
pogodzenia zbawionych z niezbawionymi. Gdyby nie grzech pierwotny, w ogóle nie byłoby
potrzebne.
17. Marsyliusz z Padwy o suwerenności ludu. Zasada suwerenności ludu jest koronną tezą
Marsyliusza. Dał on w niej pierwsze nowożytne uzasadnienie demokracji w państwie:
- ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili; wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko
pochodzi ono od nich samych;
- powierzenie ogółowi mocy prawotwórczej wyraża się w tym, że lud lepiej aniżeli jednostka
rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie; a zatem wola ogółu daje rękojmię stanowienia na
ogół lepszych norm.
- konieczne jest istnienie rządów państwa, aby istniała wspólnota polityczna; ujawnia się w tym
teza propozytywistyczna jeżeli lud sam stanowi prawo, to nie jest w tym ograniczony.
18. Niccolo Machiavelli o roli jednostki w historii. Historia to powracający cyklicznie proces
budowania i umacniania nowego ustroju. Rola przeciętnej jednostki w tym procesie jest znikoma.
Tylko wybitna jednostka może sprawować twardą władzę absolutną i mieć wpływ na kształtowanie
się nowego ustroju. Jeśli robi to skutecznie, to bez względu na stosowane metody nie zostanie
negatywnie oceniona przez historię, ponieważ historia nigdy nie ocenia krytycznie tych, którzy
zwyciężyli. Człowiek jest kowalem własnego losu, ale aktywność władcy (jednostki wybitnej) oraz
prawo mogą zmienić człowieka. Machiavelli zastanawiał się, co człowiek może zrobić, co od niego
zależy, a co jest poza nim. Wprowadzając pojęcia Fortuny (losu) i mirtu (cnoty) stwierdzał, że
człowiek cnotliwy to człowiek odważny, dzielny, skłonny do działania, przedsiębiorczy. Tylko taki
człowiek jest w stanie panować nad historią i takim człowiekiem powinien być władca.
19. Zadania władcy według Machiavellego. Władca musi być skuteczny w dążeniu do dobra
interesu państwa (racji stanu) a także musi umieć uchronić je przed upadkiem, a żeby to osiągnąć:
,� musi na wstępie rozprawić się z wrogami,
,� musi być lisem i lwem,
,� musi być realistą: mieć wyczucie tego, co wykonalne, a co nie; umieć odróżnić to, co
przypadkowe od tego, co konieczne; umieć wykorzystać okazję,
,� musi być nieomylny,
,� musi dbać o opinię człowieka cnotliwego, bogobojnego, bo nie można dobrze rządzić
wbrew opinii poddanych,
,� musi być bezwzględny, ale tępić tylko tych, którzy spiskują przeciwko niemu,
,� musi dotrzymywać danego słowa, dopóki istnieją przyczyny, dla których coś obiecał,
,� musi budzić lęk, choć dobrze by było, gdyby poddani go kochali,
,� musi być okrutny, a dobrodziejstwa dawkować systematycznie,
,� musi wykonywanie najgorszych zadań powierzać ministrom,
7
,� nie powinien walczyć z Kościołem i religią powinien umieć je sobie podporządkować tak,
aby mu służyły,
,� musi być protektorem ludu,
,� powinien zachowywać co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności,
łamiąc je w razie potrzeby.
20. Kryteria oceny władcy według Machiavellego. Władca jest oceniany przez pryzmat swojej
skuteczności w rządzeniu państwem. Jeśli jest skuteczny, to wolno mu czynić wszystko, co mieści
się w pojęciu dobra państwa, które winno być dla niego wartością nadrzędną, w myśl zasady cel
uświęca środki . Przestrzeganie reguł moralnych nie może tu stanowić przeszkody. Polityka nie ma
nic wspólnego z moralnością nie jest ani moralna ani niemoralna. Oczywiście dobrze by było,
gdyby władca mógł osiągnąć dobro państwa za pomocą dobroci i łagodności, jednak w zepsutym
społeczeństwie nie jest to możliwe. Nie powinien się więc bać przygany za niekiedy amoralne
postępowanie, bo jeśli tylko będzie skuteczny w tym co robi i zwycięży, to historia nigdy go zle nie
oceni. Jeżeli państwo posiada silną narodową (nie najemną!) armię i dobre ustawy, świadczy to o
tym, że władca wywiązuje się ze swoich obowiązków, gdyż to one stanowią fundament wszelkich
państw.
Realizm polityczny a legalizm:
Realizm polityczny: widzi rzeczy takimi jakimi one są, opiera politykę na użyciu siły. Dopuszcza
działania bezwzględne w interesie zbiorowości publicznej. Zapewnienie przestrzegania prawa.
Państwa są podstawowymi i najważniejszymi podmiotami dział państw politycznych. Podmioty
niepaństwowe (np. ONZ czy działalności gospodarcze) nie są istotne dla realizmu, bo i tak są
porządkowane pod politykę. Porównuję się go czasem do idealizmu politycznego.
Realizm polityczny zakłada dualizm:
ontologiczny (byt, pochodzenie)
aksjologiczny (wartościowość)
Państwa działają jako racjonalne jednostki, posiadają swój rozum . Szukają skutecznych dążeń do
realizacji. Najważniejsze cele do osiągnięcia dla realizmu to:
bezpieczeństwo,
suwerenność
wielkość państwa
Środkiem do zapewnienia mocy oddziaływania jest siła militarna.
Legalizm: rzeczy takimi jakimi być powinny, siła zastąpiona jest prawem. Prawo powinno być też
przestrzegane przez silnych, mówi się o nim jako o idealizmie politycznym.
21. Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej. Dla Bodina suwerenność jest
absolutną i nieustającą władzą rzeczypospolitej . Czasowe sprawowanie władzy w formie
reprezentacji nie oznacza sprawowania władzy suwerennej. Suwerenność stanowi konstytutywną
cechę władzy państwowej. Zapewnia jej absolutną niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz
pełną niezawisłość od poddanych. Suwerenność jest niepodzielna (stąd bezsensowne są teorie o
mieszanej formie rządu). Najlepiej spożytkować suwerenność potrafi monarchia. Głównym
przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza. Jeżeli władza jest faktycznie suwerenna to
do niej i tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa, przez nikogo nie jest ograniczona.
Normy prawne obowiązują dlatego, że pochodzą od władzy suwerennej, są sprawiedliwym
(zgodnym z zasadami bożymi i naturalnymi) rozkazem suwerena. Wobec suwerennej władzy każdy
jest poddany w równym stopniu i tak samo od niej zależny, nie ma żadnych prerogatyw.
Suwerenność wiąże się też z powoływaniem urzędników i sprawowaniem nadzoru nad władzą
sądowniczą.
23. Marcin Luter poglądy polityczne. Luter wyraznie zbliżył swój kościół do państwa. Uznał
pełną suwerenność władzy państwowej. Głosił, że państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia
człowieka, ma jednak niemałe możliwości, by ludzi powstrzymać od dalszego upadku. Państwo
kontroluje postępki ludzi i choć nie ma wpływu na wiarę swych poddanych i na ich sumienia, włada
8
ich ciałami. Po to, by państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest
wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. Potrzebne jest państwo surowe,
w którym władca rządzi absolutystycznie, a każdy opór wobec niego jest niedopuszczalny. Państwo
jest też protektorem religii, w którą ma prawo ingerować. Książę jest faktycznym dysponentem
władzy w sprawach wiary.
24. Kalwin o państwie. Kalwin uważał, że państwo jest boskie, jest instrumentem Boga. Absolutna
jest władza jego sterników, którzy wykonują tylko boskie rozkazy. Bóg jest jedynym suwerenem i
osobiście prowadzi rękę rządzących. Władza w państwie nie pochodzi od ludu, należy bezpośrednio
do samego Stwórcy. Absolutyzm i boskość to jedno i to samo. Niemożliwy jest opór wobec władcy,
chyba że w państwie istnieją organy powołane do stawiania oporu złej władzy. W razie ich braku
zesłana przez Boga i natchniona osoba sprzeciwi się tyranowi. Kalwin niechętny był monarchicznej
strukturze państwa. Stary Testament głosi prawdę, gdy powiada, iż najlepszym ustrojem dla
państwa jest republika arystokratyczna. Kalwin podporządkował władzę świecką Kościołowi.
Państwo utrzymało wiarę chrześcijańską przez dobre prawa, statuty i kary, pilnowało czystości
wiary, tępiło katolickie bałwochwalstwo , badało czy obywatele chodzą na nabożeństwa,
dochowują małżeńskiej wierności, wychowują w duchu wiary swoje potomstwo. Pilnowało też
surowości obyczajów. Wykroczenia przeciwko dekalogowi pociągały za sobą kary kościelne ale też
surowe sankcje karne, do kary śmierci włącznie.
25. Wpływy teologii na poglądy polityczne Lutra i Kalwina. Luter znajdował się pod silnym
wpływem filozofii św. Augustyna. Od niego przejął tezę o tym, że lud z natury swej jest zły.
Zdeprawowana natura człowieka niedobrze znosi ustrój demokratyczny. Lud jest opętany przez
szatana i potrzebuje silnej ręki władcy, który rozprawi się krwawo z krnąbrnymi poddanymi.
Również od Augustyna wywodzi się jego pogląd o totalnym posłuszeństwie wobec władcy, choćby
był on tyranem. Kalwin znajdował się również pod wpływem św. Augustyna, a także poglądów
Lutra. Stąd jego tezy o niemożności buntu względem władcy są niemalże identyczne. Dla niego
bowiem bunt wobec władcy jest tożsamy z buntem wobec Boga. Absolutyzm władcy jest
absolutyzmem Boga, a zatem Boskie jest także państwo, którym on kieruje. Ponieważ ludzie z góry
są przeznaczeni do zbawienia bądz potępienia (teoria predestynacji św. Augustyn) i z natury swej
są zli, nie mogą postępować inaczej niż zle i dlatego też zdani są na całkowitą łaskę Boga, który
kieruję ręką rządzącego.
Prawo natury a prawo naturalne:
Prawo natury (łac. lex naturalis) doktryna prawna mająca za przedmiot prawo, które wg jej
zwolenników wypływa z niezmiennej natury człowieka, prawo będące nakazem prawego
rozumu , mówiącego, że pewne działania są dobre lub złe same przez się. Prazródłem prawa natury
ma być sama natura, dla jednych rozumiana jako wola Boga, a dla innych nakaz rozumu ludzkiego
wypływający z natury ludzkiej czy wrodzonego poczucia sprawiedliwości (psychologiczna
koncepcja prawa natury). Prawo natury reprezentuje wartości samoistne, autonomiczne,
uniwersalne i ponadczasowe, które są przeciwstawiane prawu pozytywnemu (łac. ius positivum) -
stanowionemu w danym czasie przez określonych ludzi, zmienne na przestrzeni dziejów -
pozytywizm prawniczy. Prawo natury ma uzasadniać ( bronić ) nienaruszalne prawa człowieka i
jako takie jest uważane za nadrzędne wobec prawa stanowionego, wobec czego zwolennik prawa
natury jest zwolniony z przestrzegania prawa stanowionego gdy jest ono z nim w sprzeczności. W
szczególności koncepcje prawa natury poszukują odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo
stanowione, co to znaczy sprawiedliwość oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu
stanowionemu.
Krytycy idei prawa natury uważają, że nie ma takiego czegoś jak prawo natury, jak niezmienna
natura człowieka oraz, że ludzkie działanie nie może być determinowane przez tzw. prawy rozum
będący odbiciem natury a ocena czy coś jest dobre lub złe zależy od wielu czynników.
Po rewolucji darwinowskiej prawo to straciło dla zwolenników naturalizmu swój kategoryczny
wyraz moralny i oznaczać może coś zupełnie odwrotnego: wyraz podporządkowania się
nieskrępowanym prawom rządzącym biologiczną naturą życia - biologiczne prawo natury
zdominowane przez instynkty (por.:prawo naturalne). Do tak specyficznie pojmowanego prawa
natury odwoływały się nazistowskie Niemcy aby uzasadnić swoją zbrodniczą doktrynę.
Prawo naturalne - (łac. ius naturale) zespół zasad mających kierować życiem człowieka.
9
Zwolennicy prawa naturalnego uznają je za wspólne wszystkim kulturom. Ma ono łączyć
wszystkich ludzi oraz - pomimo wielu różnic kulturowych - zakładać pewne wspólne zasady
postępowania. Według jego zwolenników jest trwałe i nie zmienia się pośród zmian historycznych,
zmieniających się poglądów i obyczajów. Prawa tego nie można człowiekowi odebrać, bo oparte
zostało na jego naturze. Broni ono ludzkiej godności, określa fundamentalne prawa i obowiązki
człowieka. Jako podstawowe prawa wymienia się: prawo do samoposiadania, prawo własności,
prawo do utrzymania życia, prawo do owoców pracy.
Prawo naturalne - niezależne od jakiejkolwiek władzy państwowej i prawa stanowionego przez
państwo, jego rolą jest dostarczanie wzorców i standardów, którymi powinno kierować się prawo
pozytywne. Jednak wg niektórych teoretyków prawa naturalnego (np. Murraya Rothbarda) prawo
naturalne stoi w sprzeczności z prawem pozytywnym i prowadzi do jego wyparcia. yródeł prawa
naturalnego możemy upatrywać w Bogu lub naturze.
Definicje:
* Prawo naturalne: oparty na podstawowych zasadach zbiór norm kategorialnych, obiektywnych
i absolutnych, które uzdalniają podmioty rozumne do spełniania aktów wewnętrznie dobrych, a
unikania wewnętrznie złych.
* Naczelny nakaz prawa naturalnego: należy czynić dobro. Partykularyzacje tego sądu ujawniają
się w wyniku kolejnego rozpatrywania podstawowych skłonności ludzkiej natury rozumnej. Istnieją
trzy zasadnicze inklinacje ludzkiej natury, które przejawiają się w:
1. zachowaniu własnego życia;
2. jego przekazywaniu;
3. w rozwoju osobowości w społeczności.
------------------------------------------------------------------------
1. Prawo jest słuszne dlatego jest sprawiedliwe. - pozytywizm prawniczy, posłuszeństwo
wobec władzy, ustrój totalitarny.
2. Prawo jest sprawiedliwe, bo jest słuszne. - dopuszczenie nieposłuszeństwa, moralność
prawa, ustrój demokratyczny.
------------------------------------------------------------------------
28. Znaczenie Grocjusza dla rozwoju pojęcia prawo natury . Grocjusz uważał, że prawo natury
jest zracjonalizowane i autonomiczne, wolne od teologii i religijnego mistycyzmu. Był to pogląd
nowy, gdyż do tej pory prawo natury zwykle utożsamiano z prawem boskim i nie wiązano go z
rozumem. Prawo natury jest związane z niezmienną naturą człowieka (ona jest jego matką) i
istniałoby nawet wtedy, gdybyśmy założyli, że Boga nie ma. Sam Bóg bowiem nie może zmienić
prawa naturalnego, które nie ma nic wspólnego z prawem ludzkim i prawem boskim pozytywnym.
29. Zasady prawa natury według Grocjusza. (Trzy księgi o prawie i pokoju):
Wśród fundamentalnych zasad prawa natury Grocjusz wymieniał:
,� obowiązek nienaruszania cudzej własności (podział na moje i twoje ),
,� obowiązek wynagradzania szkód,
,� obowiązek dotrzymywania umów (pacta sunt servanda), ponieważ brak tej zasady
uniemożliwiłby życie w społeczeństwie,
,� obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.
Uważał, że są one wartościami samoistnymi i uniwersalnymi. Są one nierozerwalnie związane z
naturą człowieka, są prawami podmiotowymi, rodzącymi roszczenia, których można dochodzić na
drodze sądowej.
30. Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki.
Przyczyny:
,� zachowanie życia i bezpieczeństwa (ta chęć wynika z rozumu) cel utylitarny,
,� zakończenie walki wewnętrznej, wyjście z chaosu,
,� wyjście z walk wszystkich ze wszystkimi i zapewnienie ochrony,
,� osiągnięcie równości, harmonii.
Treść:
10
,� ma postać jednego aktu,
,� zawierana na korzyść trzeciego (suwerena),
,� umowa każdego człowieka z każdym o to, że oddają się pod władzę osoby trzeciej suwerena,
nie będącej podmiotem umowy i mającej postać zbiorowości (zgromadzenia) bądz jednostki (za
czym optował Hobbes).
Skutki:
,� umowa jest niezrywalna,
,� oddanie się władcy jest całkowite,
,� umowa zapewnia ład i bezpieczeństwo,
,� silna władza państwowa zapewnia życie w zgodzie z prawem natury,
,� jak nie ma władzy, to nie ma społeczeństwa .
31. Umowa społeczna według Johna Locke a: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki.
Uważany za twórcę tolerancji, ale bez ateistów!
Przyczyny:
,� brak obiektywności w ocenianiu swoich praw,
,� brak gwarancji praw,
,� brak władzy podtrzymującej słuszne wyroki i wykonującej je,
,� egzekucja praw naturalnych,
,� stan natury jest niepewny, a nadużywanie prawa natury grozi zamętem i nieładem.
Treść:
,� umowa jest dwufazowa: I faza powstanie społeczeństwa (civil society), pactum unionis
zjednoczenie; II faza społeczeństwo poddaje się rządowi, pactum subiectionis,
,� powstała z mocy umowy władza powinna być podzielona na prawodawczą (społeczeństwo),
wykonawczo-administracyjno-sądowniczą (z monarchą na czele) i federacyjną (polityka
zagraniczna, za którą odpowiadał monarcha).
Skutki:
,� istnieje możliwość oporu wobec władzy ale jest on złem ostatecznym,
,� uzyskanie prawa do skutecznej ochrony własności, a także umocnienie innych praw,
,� zerwanie pactum subiectionis nie powoduje zerwania pactum unionis,
,� możliwe są zmiany ustrojowe.
32. Stan natury w ujęciu Hobbesa i Locke a.
Hobbes:
,� ludzie kierują się namiętnościami (dążą do bogactwa),
,� z natury ludzie są równi,
,� ludzie niechętnie przestrzegają jednego prawa, nie szanują się nawzajem,
,� stan natury jest stanem chaosu, stanem ciągłego zagrożenia wojną, otwartym konfliktem,
,� ponieważ nie ma państwa, nie ma też społeczności jest tylko zbiorowość.
Locke:
,� ludzie nie są niewolnikami własnych namiętności,
,� obowiązuje prawo natury,
,� ludzie są wolni i równi, co wynika z tego, że prawa te zostały im nadane przez Boga,
,� nie można popełniać samobójstw ani oddawać się w niewolę,
,� każdy człowiek ma prawo do własności i wolności sumienia,
,� sami sobie musimy być sędziami.
33. John Locke jako prekursor liberalizmu.
Liberalizm Locke a zbudowany był na analizie stanu przedpaństwowego, w którym to (wg niego)
ludzie żyli w wolności i równości. Utylitaryzm, objawiający się w zrzeczeniu się przez ludzi tych
praw naturalnych na rzecz powstania państwa zapewniającego skuteczniejszą ich ochronę,
zaprowadził Locke a do sformułowania zasady indywidualizmu i leseferyzmu, czyli wolności
jednostki od państwa. Ograniczał on bo wiem funkcję państwa do zabezpieczenia życia i własności
obywateli; zakazywał władzy wkraczać do sfery produkcji, do życia religijnego, kulturalnego i
społecznego. Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, spółek,
przedsiębiorstw i korporacji.
Indywidualizm, a więc jedna z podstawowych idei liberalizmu, objawia się również w poglądach
11
Locke a na temat władzy ustawodawczej, która nie była dla niego suwerenna w stosunku do
jednostki, wyposażonej w niezbywalne prawa naturalne.
37. Monteskiusz o podziale władzy.
W państwie są 3 władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa, powinny być one rozdzielone.
Władza prawodawcza powierzona być powinna parlamentowi jako przedstawicielstwu
społeczeństwa. Władza wykonawcza miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy
pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądową miały sprawować wybierane na
krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Te trzy władze miały rozdzielone i stopione ze sobą .
Wszystkie miały realizować w państwie ten sam cel: wolność polityczną. Istota stosunków między
nimi polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak by jedna władza
nie mogła stanąć nad drugą.
Wewnętrzną zaporą, która miała zniechęcić władzę ustawodawczą do wznoszenia się ponad wymiar
sprawiedliwości i rząd, byłaby sama jej struktura parlament dwuizbowy. Izba niższa ludową
mieli wybierać wszyscy, izba wyższa miała być natomiast dziedziczna i składająca się z
wyróżniających się rodem i bogactwem. Walka wewnątrz zgromadzenia ustawodawczego miała
przekreślić możliwość przekształcenia się go w organ absolutystyczny. Ważne też były
odpowiednio krótkie kadencje izby ludowej. Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu byłoby
przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby także nie
zatwierdzać ustawy, która godziła we władzę wykonawczą. Hamulcem dla króla byłoby odsunięcie
go od prawodawstwa i inicjatywy ustawodawczej, miałby on jedynie prawo veta. Przed
parlamentem nie odpowiadałby on, lecz mianowani przez niego ministrowie (tama dla
niebezpieczeństwa powrotu despocji).
Władza sądowa byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru
sprawiedliwości. Dodatkowym hamulcem byłoby tu przekazanie egzekucji wyroków władzy
wykonawczej. Monteskiuszowska teoria podziału władzy miał zastąpić znienawidzony przez autora
absolutyzm królewski.
38. Metoda badawcza i relatywizm Monteskiusza.
Relatywizm wyrażał się on w przekonaniu, że życie społeczne powinien przenikać duch praw ,
który jest różny u różnych narodów: zależy od położenia geograficznego kraju, od klimatu,
warunków życia mieszkańców, od liczby ludności itp. Zasady prawa również muszą być
zróżnicowane, muszą uwzględnić warunki życia ludzi. Relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i
kultowi racjonalizmu. Podejście historyczne to zabieg konieczny dla zbadania całości życia ludzi i
zdobycia danych o duchu ich praw. Monteskiusz przyjmował historyczną zmienność zjawisk.
Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne.
Historycyzm i racjonalizm były podstawowymi założeniami metodologicznymi
monteskiuszowskiej doktryny.
39. Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach. Istotą państwa powinna być polityczna
wolność obywateli. Wolność polityczna polega na tym, aby móc czynić to, czego się powinno
chcieć . O tym uczą prawa. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym. Wolność to
prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają . Nie każde prawo wzmacnia
polityczną wolność a tylko dobre prawa, które uwzględniają ustrój polityczny kraju, jego rozmiar,
obyczaje mieszkańców, realia gospodarcze itp. Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod
rządem umiarkowanym , tam gdzie istnieje cały system hamulców i sił równoważących, które
zapobiegają nadużywaniu władzy. Interes wolności i praworządności wymaga takich środków
przeciwwagi w ustroju, by dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać, nawet gdyby chciał. To
znacznie lepsza gwarancja aniżeli poszukiwanie władców o nieposzlakowanym charakterze. Sedno
rzeczy leży w stworzeniu instytucjonalnych ram, które nadużywanie władzy wykluczają
automatycznie.
41. Jean Jacques Rousseau o stanie przedpaństwowym.
,� Stan natury to stan spokoju i harmonii,
,� Ludzie są dobrzy z natury, kierują się miłością,
,� Ludzie zależni są jedynie od siły czysto fizycznej, od katastrof ekologicznych,
,� Nie ma własności, jest tylko posiadanie.
12
42. Treść umowy społecznej według Rousseau i konsekwencje tej umowy. Umowa społeczna jest
hipotezą wyjaśniającą pochodzenie władzy i jej prawideł. Jej istotą jest wolność wszystkich. Na jej
mocy każdy członek oddaje się zupełnie, wraz ze wszelkimi uprawnieniami całej społeczności (nie
tracąc przy tym swej wolności), otrzymując z powrotem te uprawnienia chronione przez państwo.
Władza takiej społeczności jest niepodzielna, niezbywalna i nieograniczona, a więc jest suwerenna.
Świadczy też o tym fakt, że lud jest jedynym prawodawcą. Wszystko, co ustanowi ciało zbiorowe
dotyczy i obowiązuje każdego członka społeczeństwa. Powstałe na mocy umowy społecznej
państwo chroni własność, a także inne prawa społeczeństwa.
43. Suwerenność ludu i jej atrybuty według Rousseau. Umowa społeczna dała początek zasadzie
suwerenności ludu. Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej. Wolności i
suwerenności nie można nikomu oddać, są one niezbywalne. Suwerenność ludu jest też
niepodzielna (Rousseau odrzucił zasadę podziału władz) i nieograniczona. Władza wykonawcza
pozostaje zawsze w zależności od suwerennego ludu, tworzącego ustawy przez wyrażenie woli
powszechnej, którą niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność. Istotną cechą suwerenności ludu
jest jego wyłączność prawodawcza. Jeśli lud przekaże komuś władzę, to w każdej chwili może ją
odebrać, gdyż umowa na mocy której ustanawia się rząd nie wiąże na stałe jest zwykłą ustawą,
którą suweren może zmienić.
51. Konserwatyzm Edmunda Burke a. Propagował idee przed - sądem. Uważał to jako podstawowe
zródło wiedzy o życiu publicznym, to coś, w co wierzymy bez dowodów irracjonalnego. To nie
znaczy, że nie jest naszym rozsądnym stosunkiem do rzeczywistości (problem Huma), typ myślenia
nawykowego. Nie jest to kwestia czysto irracjonalna. Z obyczajów, religii, z tego wynika nasza
wiedza o życiu publicznym, a także z precedensów.
- Do przed sądów należy idea praw człowieka i społeczeństwo obywatelskie. Pierwotnie prawa
człowieka nie gwarantowały udziału we władzy. Świadoma moralnie jednostka, może uczestniczyć
we władzy. Nie wszystkie jednostki w społeczeństwie są równie świadome. Tu jest istota miejsca
dla religii zadania religii, która jest potrzebna jednostkom, które nie są świadome zasad
publicznych.
- Krytykował kościół wtrącający się w sprawy państwa. Demokracja to złudzenie (wpływ
wszystkich na wszystko), takiej demokracji nie ma.
- Krytykował wolność negatywną (wolność od) sferą, gdzie państwo nie może ingerować. Był za
wolnością pozytywną (wolność do). Możliwość skorzystania z rzetelnego procesu; prawo do nauki,
państwo ma to zagwarantować.
52. Charakterystyka konserwatyzmu idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.
- Lepsza jest zmiana powolna, ewolucyjna, nie rewolucyjna,
- Występowanie elitaryzmu (nie każdy ma te same prawa, gdyż nie wnosi tyle samo do państwa),
istnienie elit jest zjawiskiem naturalnym,
- Duża rola tradycji zasad niepisanych, wg których się postępuje bez względu na to czy są
słuszne czy nie; lepszy stary, sprawdzony przesąd, niż coś nowego, niepewnego, choć nawet
prawdziwego ,
- Niewiara w postęp nie da rady zbudować doskonałego społeczeństwa pomimo wprowadzenia
licznych zmian; główne elementy państwa pozostają takie same.
53. Konserwatyści II połowy XX wieku: Russel Kirk, M. Oakeshott, Leo Strauss.
b) Michael Joseph Oakeshott był zwolennikiem tradycji, empiryzmu i wolności jednostki - w swych
poglądach nawiązywał do myśli Arystotelesa, Hobbes a, Burke a i Hume a. Przyczynił się do
odnowienia i spopularyzowania myśli konserwatywnej. Najsłynniejsze jego eseje to: O postawie
konserwatywnej i Racjonalizm w polityce .
c) Kluczowa teza Leo Straussa głosi, że ludzie i społeczeństwa nie mogą żyć sprawiedliwie bez
niezmiennego kodeksu moralnego. Przywodzi to na myśl średniowieczny dowód na nieśmiertelność
duszy: dusza nie jest złożona z części, a zatem jest niepodzielna i nie może ulec rozpadowi.
Polityczne i ekonomiczne wolności, których orędownikami są konserwatyści, mogą funkcjonować
tylko w oparciu o dyscyplinę narzuconą przez uświęcony porządek moralny. Historia
nowoczesnego konserwatyzmu to historia dialektycznego konfliktu pomiędzy pragnieniem
porządku publicznego i namiętnym umiłowaniem wolności indywidualnej. Poszukiwanie ładu
13
wynika z obawy przed żywiołami. Jest próbą zapobieżenia dalszemu osłabianiu tradycji i zasad
postępowania; wysiłkiem zmierzającym do wzniesienia umocnień, które wobec braku
powszechnie przyjmowanych ograniczeń moralnych mają nas uchronić przed chaosem. Wysiłek
ten wyrasta z przekonania, że pozbawiona barier ludzkość stoczy się w otchłań, zrywając więzy,
które łączą ją z przeszłością i stanowią drogowskaz na przyszłość.
56. Liberalizm klasyczny Benjamin Constant. Constant uważał, że własność prywatna to
podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Udziału we
władzy nie można odrywać od własności. Legitymacją udziału we władzy są własność i
wykształcenie. Fundamentalnym pojęciem w jego doktrynie była wolność. Nie była ona identyczna
z zasadą zwierzchnictwa, ani z jakimś abstrakcyjnym prawem natury. Wolność to ściśle
sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z tej racji, iż jest ona
obywatelem w państwie, przez państwo chronionym. Inaczej niż w starożytności, nowożytna
wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą państwową oraz nad społeczeństwem,
nad masami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Większość ma prawo
zmusić mniejszość do poszanowania porządku. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym,
polegającym na podległości jedynie ustawom. Nie można szukać władzy suwerennej poza
jednostką. Nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele w parlamencie, ani król, ani państwo.
Granice wszelkiej władzy są wyznaczone przez sprawiedliwość oraz prawa jednostek. Constant
odrzucał zasadę suwerenności ludu. Poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau. Uważał, że
suwerenność istnieje tylko jako coś ograniczonego i względnego.
58. Ustrój państwa według Benjamina Constanta.
Ustrój miał opierać się na podziale władz, ale innym niż u Monteskiusza. Constant mówił o 6
władzach:
a) władzy reprezentacyjnej trwałej,
b) władzy reprezentacyjnej opinii,
c) władzy królewskiej,
d) władzy wykonawczej,
e) władzy sądowej,
f) władzy municypalnej.
Władza reprezentacyjna należała do obu izb parlamentu. Izba wyższa to dożywotnio mianowani
arystokraci, a niższa z posłów wybieranych w wyborach cenzusowych.
Władza wykonawcza miała należeć do ministrów i organów samorządowych. Constant formułował
wyraznie zasadę odpowiedzialności politycznej ministrów.
Uzasadnienie władzy municypalnej tkwiło w ogólnym pojęciu wolności. Kierownictwo sprawami
całego narodu należy do wszystkich, tzn. do reprezentacji całego narodu. Nie może być mowy o
jakimś stosunku zależności władzy lokalnej od wykonawczej. Król miał być zwierzchnością
neutralną i pośredniczącą. Miał zachowywać znakomite pierwszeństwo między władzami, miał być
reprezentantem jedności moralnej społeczeństwa. Odzyskał tytuł z łaski bożej , powrócono do
zasady dziedziczności tronu; uwolniono go też od odpowiedzialności przed parlamentem. Na wzór
monarchy angielskiego król miał panować, a nie rządzić .
Kaskadowość Deutscha:
elity gospo.-społeczne -> elity rządzące -> mass media -> przywódcy opinii publicznej -> ogół
Hegel
System nauki:
Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną
możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. Prawda jest całością. Całością zaś jest tylko taka
istota, która dzięki swemu rozwojowi dochodzi do swojego ostatecznego zakończenia .
System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:
* logika nauka o idei w sobie i dla siebie w jej całkowitej abstrakcji , składająca się z logiki
subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią
pojęć). Poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju, zawiera l o g i k a ; w
niej znajdujemy zasadniczą strukturę systematyczną, którą odnajdziemy łatwo w następnych
fazach;
14
* filozofia przyrody nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i
organikę). Obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie.
* filozofia ducha nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie. Synteza form poprzednich w
sobie i dla siebie, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia. W obrębie każdej fazy
rozróżnia się 3 rodzaje form duchowych. Są to: Duch subiektywny, Duch obiektywny i Duch
absolutny.
Filozofia ducha:
Duch subiektywny
Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się
jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję.
Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka. Podstawowa reguła
dialektyki heglowskiej jest następująca: Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś
zostają zniesione w syntezie . Mimo tego zniesienia, synteza zapośrednicza w sobie zarówno tezę,
jak i antytezę.
Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach:
* duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez
antropologię);
* świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię);
* duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię).
Fenomenologia ducha opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy
absolutnej uważa: samowiedzę, rozum, ducha, religię i wiedzę
Ten proces poznania będzie miał kres, gdy pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi
pojęcia . Forma subiektywna albo indywidualna ducha mówi nam o drodze jaką przebywa dusza
ludzka, idąc od swych zródeł jako entelechii ciała organicznego aż do swego kresu, do świadomości
identyczności z najwyższym duchem.
Duch obiektywny
Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją
wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię
prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co
jest rzeczywiste jest rozumne . Ta zasada została przyjęta za pośrednictwem tzw. prawicy
heglowskiej (staroheglizmu) jako półoficjalne hasło konserwatystów w państwie pruskim,
sankcjonujące istniejący stan rzeczy, z kolei lewica heglowska (młodoheglizm) interpretowała to
samo zdanie w ten sposób, że jeśli coś nie jest rozumne, nie jest też rzeczywiste, wyciągając stąd
rewolucyjne wnioski dotyczące ustroju - nieracjonalny ustrój powinien ulec zniesieniu. Sam Hegel
nie uważał państwa pruskiego za ucieleśnienie rozumności: rzeczywiste dla niego były nie byty
historyczne, w rodzaju określonego państwa, ale wieczna terazniejszość, która trwa zawsze i
zawiera w sobie całą zniesioną przeszłość.
Prawo składało się według Hegla z trzech części:
* prawa abstrakcyjnego zewnętrznej, obiektywnej formy,
* moralności subiektywnego odczucia, wewnętrznego przekonania,
* etyki zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa
obywatelskiego i państwa, stanowiącego gwarancję wolności.
Historia ludzkości jest historią tryumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan
pierwotny niewolnictwo generuje potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia
toczy się przechodząc z jednego stanu tezy w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie
wyłania się synteza, która staje się sama tezą. Ten proces jest jednak rozumny.
Forma obiektywna albo zbiorowa jest ucieleśnieniem ducha w życiu społecznym. Tu należą
wszystkie instytucje społeczne, sposoby normowania i wyrażania wspólnego życia, jednym słowem
wszystko czym się zajmuje socjologia. Istota obiektywnego ducha rozwija się przez legalność,
moralność i obyczajność. Legalność jest poprawnością tylko zewnętrzną, moralność
15
postępowaniem uzgodnionym wewnętrznie, obyczajność jest społecznym życiem według norm
etycznych a zatem syntezą zewnętrznej legalności i wewnętrznej moralności. Realizacją tej syntezy
jest państwo. Historia jest pamięcią rozwoju ducha obiektywnego.
Duch absolutny
Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach:
sztuce, filozofii, objawionej religii oraz formie pojęciowej w filozofii.
Twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i
tego samego ducha absolutnego. Piękno jest zupełną identycznością zjawiska i absolutu (są to hasła
romantyzmu i neoplatonizmu). Jedność zjawiska i idei rozwija się w trzech formach a)
symbolicznej, przedstawiającej ideę w zjawisku; b) klasycznej, przedstawiającej jedność zjawiska i
idei w sposób naiwny; c) romantycznej, która w sposób świadomy wyrównywa uświadomioną
przepaść między zjawiskiem a ideą. Twórczość religijna wychodzi z religii naturalnej i poprzez
religię duchowej indywidualności dochodzi do najwyższej formy, religii chrześcijańskiej.
Sztuka jest przejawem ducha absolutnego w zmysłowej formie, piękno stoi pośrodku między
zmysłowością jako taką i czystym myśleniem . Filozofia ma za zadanie ujmować w myślach
własną epokę oraz człowieka i dzięki temu samopoznaniu odkryć swoją tożsamość z religią
chrześcijańską, która zdaniem Hegla odpowiada w pełni treści prawdziwej filozofii . Poznanie
Boga stanowi ostateczny cel filozofii, albowiem Człowiek zna Boga tylko w takim stopniu, w
jakim Bóg w człowieku poznaje samego siebie .
Rozwój pojęć filozoficznych jest określony wedle założenia Hegla podwójną koniecznością:
1. ogólnej struktury kategorialnej logiki,
2. powszechnej struktury czasowej ogólnej świadomości ludzkiej.
Te dwie zasady stanowią o możliwości naukowego traktowania historii filozofii. Nie jest ona
zsypiskiem różnych ciekawostek filozoficznych, ale współczesną świadomością dokonanego
rozwoju filozoficznego.
Państwo według Hegla:
jest najwyższym szczeblem rozwoju społeczeństwa,
państwo jest potrzebne do urzeczywistnienia woli rozumu, dopiero w nim jednostka może
posiadać pełną wolność, jeśli nie jest oderwana od społeczeństwa,
w państwie jednostka zaczyna dopiero rozumień co to jest moralność!
Państwo wyróżnia dwie obiektywne formy wolności:
wolna własność (pozwala by obywatel był człowiekiem, a nie poddanym czy niewolnikem),
wolność osobista (jako wolność obywatela).
Rząd powinien pełnić funkcje:
zewnętrzną (obrona państwa jako struktury),
wewnętrzna (państwo opiekuńcze).
Hegel był zwolennikiem monarchii konstytucyjnej. Sformułował on pojęcie świadomości PANA i
NIEWOLNIKA - każdy z nas nią dysponuje i utożsami się w postaci jednostki konfliktu
wartości (A) lub handlu wartościami (B):
16
A konflikt wartości: B handel wartościami:
1) godność człowieka 1) władza
2) rodzina 2) pieniądze
3) przyjaciele 3) tajne służby
4) praca 4) rodzina
im dalej jednostki są dalej od siebie, tym bardziej są skłonne do negocjacji
jeżeli jednostka A przyjmuję wartości jednostki B, to jednostka przyjmująca wartości ma
świadomość NIEWOLNIKA, a jednostka która przekazała te wartości ma świadomość PANA, gdyż
zbliża się do rdzenia tożsamości.
żadna jednostka nie chce przyjąć wartości drugiej, gdyż A i B ma świadomość bycia
PANEM, przejawy mają stanowią wymiar człowieczeństwa.
W społeczeństwie obywatelskim tworzą się 2 pojęcia:
1) korporacja:
mogą prowadzić lobbing (zestaw technik wpływania na proc. Decyzyjny)
uświadamiają społeczeństwo o problemach
dostarczają pewnych dóbr społecznych
2) policja:
- stoi na straży prawa
- pełni funkcję profilaktyczną
Naród:
każdy ma do spełnienia określoną misję,
duchem narodu jest religia,
religia jest zespołem wyobrażeń, w której wyróżniamy 3 fazy rozwoju:
- wschodnie religie natury
- religia indywidualności duchowej (piękno)
triada: prawda, wolność, Ducha -> chrześcijaństwo
Karol Marks:
człowiek jest istotą biologiczną i historyczną
Marks odróżniał pozory od rzeczywistości jasny pogląd w jakich warunkach materialnych
żyć
klasa robotnicza powinna dokonać rewolucji
siła robocza = ludzka natura
17
2 sfery w historii (rozróżnienie między):
1) środkami produkcji (to co się wytwarza i czym się wytwarza)
2) społeczne stosunki produkcji (relacje społeczne opisujące zakres wykorzystania 1))
- rozwija się szybciej niż środki produkcji
- występują relacje między grupami
rozdzwięk między nadbudową a bazą --> są to główne przyczyny konfliktów społecznych
wprowadzenie pojęcia klas społecznych
Podstawowe kryterium stosunek do własnej siły roboczej:
1. materializm gdy ktoś rezygnuję z siły roboczej (własnej), to jest jednoznaczne z alienacją
swojej natury! --> Marks opisuję alienację jako fetyszyzmem towarowym (to co ludzie
wytwarzają, ma samoistną wartość a nie siłę, która została wykorzystana do jego
stworzenia. Produkt nie jest wykonawcą, to przyczyna fałszywej świadomości!)
2. alienacja element utraty tożsamości przez jednostkę. Człowiek z natury twórczy, zatraca
swoją wolność i możliwości społeczne.
Dochodzi do wykolejenia społecznego, które może wystąpić w 3 postaciach:
- niezdolność do uczestnictwa w gospodarczych aspektach życia społecznego
- niezdolność do uczestnictwa w politycznych aspektach życia społecznego
- niezdolność do uczestnictwa w kulturalnych aspektach życia społecznego
81. Materializm historyczny Karola Marksa podstawowe twierdzenia dotyczące rozwoju
społecznego. yródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych
oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa. Czynnikiem
decydującym o strukturze i rozwoju społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych.
Produkcja społeczna stale ulega zmianom. Jej rozwój stanowi podstawę rozwoju społeczeństwa i
musi prowadzić do zmiany całego ustroju społecznego. Zmiana produkcji rozpoczyna się od zmian
w siłach wytwórczych. Zmiana zaś tych sił rozpoczyna się od zmiany narzędzi pracy. Rozwój sił
wytwórczych wywołuje zmiany w stosunkach produkcji. Nowe stosunki produkcji są główną i
decydującą dzwignią rozwoju sił wytwórczych. Konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a
przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych. Prawo
rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji to klucz otwierający możliwości zrozumienia całej
mechaniki rozwoju społecznego. Naczelnym zadaniem nauki o społeczeństwie jest badanie
rządzących nim praw ekonomicznych. Umysłowy i polityczny rozwój społeczeństwa jest określony
przez jego ustrój ekonomiczny. Wraz ze zmianą ustroju ekonomicznego i form własności zmienia
się również świadomość ludzi, idee społeczne, poglądy, instytucje polityczne i ustrój państwowy.
Całokształt stosunków produkcji, odpowiadający określonemu szczeblowi sił wytwórczych,
stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa. Marks wyróżniał 3 sfery życia społecznego: bazę,
nadbudowę i formy świadomości społecznej, których stosunki opierały się na wzajemnym wpływie
i przenikaniu się. Oprócz tego siłę napędową rozwoju społeczeństwa stanowi walka klas. Rewolucje
społeczne są koniecznością rządzącą rozwojem społeczeństw.
83. Problematyka alienacji pracy według Karola Marksa. Alienacja (wyobcowanie); ludzie są
gatunkiem biologicznym, ale to ich odróżnia od innych gatunków, że wykonują pracę, czyli
świadomie przekształcają przyrodę. Przeciętny człowiek, żyjący w dobie kapitalizmu nie szanuje
pracy. Jest ona dla niego tylko przymusem egzystencjalnym. Fenomen alienacji wynika ze
stosunków społecznych. Człowiek produkujący nie ma władzy nad wytworzonym przedmiotem,
gdyż ten przedmiot należy do kapitalisty. Praca dla robotnika jest monotonna, coraz mniej twórcza.
Im więcej robotnik pracuje, tym mniej praca jest wynagradzana a większy jest wyzysk. Praca staje
się czymś obcym. Wszystko wynika z tego, że środki produkcji nie należą do producenta
(robotnika). Jeśli chcemy znieść alienację pracy, należy znieść stosunki społeczne. Komunizm
będzie takim zniesieniem alienacji pracy.
18
Globalizacja: jest pojęciem używanym do opisywania zmian w społeczeństwach i gospodarce
światowej, które wynikają z gwałtownego wzrostu międzynarodowej wymiany handlowej i
kulturowej. Opisuje zwiększenie wymiany informacyjnej, przyśpieszenie i spadek cen transportu, a
także wzrost handlu międzynarodowego oraz inwestycji zagranicznych spowodowanych
znoszeniem barier oraz rosnących współzależności między państwami. W ekonomii termin ten
oznacza głównie zjawiska związane z liberalizacją wymiany handlowej lub wolnym handlem . W
szerszym znaczeniu odnosi się do rosnącej integracji i współzależności między jednostkami
działającymi globalnie na platformie społecznej, politycznej czy ekonomicznej. W skrócie : jest
łączeniem się i przenikaniem systemów gospodarczych.
Globalizacja:
- Uniwersalizm pewne wzorce kulturowe są przejmowane przez inne kultury gdzie się przyjmują,
nie dotyczy tylko sfery kulturowej, ale również sfery Np. prawnej, skrajną postawę uniwersalizmu
jest unifikacja - określone normy.
- Holizacja (całościowanie) - wymiar instytucjonalny, Np. Bank Światowy, Międzynarodowy
Fundusz Walutowy, Międzynarodowa Organizacja Zdrowia, Unia Europejska, Unia Afrykańska.
- Konsekwencjalizm planetarny zakłada, że wydarzenia w jednym miejscu wywołuje skutki w
innych obszarach, dotyczy Np. rynków finansowych, krach na giełdzie ma swoje skutki w innych
miejscu, dotyczy również chorób AIDS, ptasia grypa.
- Innowacja technologiczna trudno wyobrazić sobie pozostałe elementy gdyby ten nie zaistniał,
sfera sieci komunikacji Np. Internet. Te elementy składają się na proces globalizacji.
3 światopoglądy globalizacji:
1. antyglobalizm przeciwnicy globalizacji, chcą zachować stosunek qou; to nie jest prawo
przyrodnicze, tylko prawo społeczne. Antyglobaliści.
2. globalizm globaliści, chcą narzucić wartość wolnego rynku jako uniwersalia, toczy się
jako prawo przyrodnicze.
3. alterglobalizm kwestionują proces globalizacji wyłącznie w sferze ekonomicznej.
najstarszy przejaw globalizacji -> Jedwabny szlak - dawna droga handlowa łącząca Chiny z
Europą i Bliskim Wschodem. Szlak miał długość ok. 12 tys. km i był wykorzystywany od
III wieku p.n.e.
Problem globalizacji:
Kategoria globalizacji bywa nadużywana w wielu znaczeniach.
Podstawowy podział:
" natura nie dotyczy człowieka
" kultura dotyczy wytworów człowieka
Aspekt globalizacji:
a) zacieranie się granic kultury i tworzenie się jednej kultury
b) różne koncepcje cywilizacji
c) rola i znaczenie kultury
Koncepcja Alfreda Webera:
Jest wielość kultur, ale jest jedna cywilizacja. Jeśli element kultury A, zostaną zasymilowane z
elementami kultury B, to jest to dorobek wszystkich kultur cywilizacja. Przeniesienie jednego
dorobku kultur w drugi, traci swoje znaczenie. Obecnie w procesie globalizacji, dokonuje się proces
ścierania się kultur, po to, aby mogła powstać jedna cywilizacja ogólnoludzka. Aspekt cywilizacji
jest przyjmowany przez kultury.
4 prawa rozwoju globalizacji:
1. internacjonalizacji:
- generuje procesy globalizacyjne
- umiędzynarodowienie różnych elementów materialnego i duchowego rozwoju
- uspołecznienie pracy i produkcji
- umiędzynarodowienie struktur gospodarczych
19
- przetwarzanie informacji
- wywieranie wpływu na życie polityczne państwa
2. instytucjonalizacji:
- zespół klarownych stosunków międzynarodowych za pośrednictwem stabilizowania
i utwierdzania pożądanych wartości określonej rzeczywistości międzynarodowej.
3. oddziaływań międzynarodowych:
- odnoszenie się do kontekstów politycznych przestrzeni geopolitycznych, np. tsunami
4. współzależności międzynarodowych :
- organizm, wewnątrz którego elementy współzależą od siebie, np. giełda
Teoria systemu Immanuela Wallersteina (5etapów):
1. początek globalizacji XV w., kryzys feudalizmu i rozpowszechnienie kapitalistycznego
rodzaju globalizacji
2. XVII XVIII w. - kapitalizm rolniczy
3. połowa XVIII i początek XIX w. - początek powstawania kapitalizmu industrialnego
4. połowa XX w. - rozwinięty kapitalizm industrialny
5. XX XXI w. - kapitalizm postindustrialny
Cechy immanentne (zawieranie się czegoś w czymś) globalizacji według tych myślicieli (U. Beck i
A. Ginders:
1. nowa forma zaufania: środki masowego przekazu, IV władza dotyczy również
międzynarodowej organizacji WHO, gromadzi środki aby przeciwdziałać chorobom
cywilizacyjnym, prowadzą badania. Nie wiemy jak funkcjonuje ta organizacja, ale mamy
przekonanie, że badania te są wykonywane.
2. nowa forma ryzyka: wiąże się z tym, że nie ma wiedzy o funkcjonowaniu całości danej
instytucji. Aspekt rozwoju technologicznego i związanych z tym zagrożeń nowe
technologie przynoszą nowe korzyści, ale formułują również nowe formy.
3. nieprzejrzystość: wzajemna sieć zależności między poszczególnymi komórkami instytucji
rozbudowanych. Nie wiemy jaka jest zależność WHO jak funkcjonuję i z jakich komórek
się składa.
4. globalizacja: łączy ze sobą wszystkie trzy wymienione rzeczy.
Ulrich Beck wprowadził trzy pojęcia:
1. Globaliesiernug (globalizacja): to proces który się dzieje, występuje dziejowość wydarzeń.
2. Globalismus (globalizm): teoria neoliberalna, utożsamiana z globalizacją. Zakłada, że
istnieją prawa społeczne o charakterze przyrodniczym, na które człowiek nie ma wpływu.
Skupia się wokół wolnego rynku. Zwolennicy tej teorii uważają, że:
- wolny rynek przyczynia się do wzrostu uczciwości w interakcji między kontrahentami,
- wolny rynek wytwarza promuje aktywne jednostki (zaradnych), dać wędkę a nie rybę -
wymuszenie aktywności. Wolny rynek sam dąży do zagłady, dla właściciela najbardziej
racjonalnym jest zwiększenie zysku, który będzie większy, gdy nie będzie konkurenta, czyli
monopolizacja. Uczciwość rynek sam z siebie nie jest wstanie regulować. Jest to teoria
idealistyczna dla warunków idealnych. Globalizm kładzie nacisk na aferę ekonomiczną i z
nią jest obecnie utożsamiana globalizacja.
3. Globalit�t (globalność): sfera duchowa kulturowa, to odpowiedz na globalizację
ekonomiczną; formowanie wspólnych wartości ogólnoludzkich, tutaj wytwarza się idea
praw człowieka. Wytwarzanie się sfery metafizycznej.
Ulrich Beck druga nowoczesność \ terminy określające
Antoni Ginders pózna/radykalna nowoczesność / globalizację
Robertson (amerykański myśliciel) stworzył teorie możliwości. Mówi ona o istnienie zarówno
Geselshaft i Gemaishaft:
1) Dwie możliwości rozwoju globalnej wspólnoty - Gemaishaft:
- świat złożony w zamkniętych i odgraniczonych wspólnotach, wspólnoty są względem siebie
równorzędne, żadna ze wspólnot nie stara się podporządkować sobie drugiej (stanowisko
antyglobalistów).
20
- świat będzie się składał ze wspólnot zhierarchizowanych, występuje kilka wspólnot, które
znajdują się wyżej niż inne. Wyobrażenie takiego świata jest domeną fundamentalistów.
- II globalny Gemaishaft oznacza wytworzenie się ogólnoludzkiego konsensus wokół pewnych
wspólnych wartości idea ta jest domeną ruchu praw człowieka
2) Społeczeństwo Geselshaft I może być postrzegany jako:
- Świat postrzegany jako forma elitarnej możliwości suwerennych, niezależnych państw
narodowych, które prowadzą ze sobą otwartą współpracę opartą na ekonomii i kulturze. Zachodzi
między nimi symetryczność.
- Świat postrzegany w formie zhierarchizowanej gdzie istnieje powszechna zgoda na występowanie
kilku mocarstw, które same siebie obciążają powinnością za utrzymanie światowego porządku
zachodzi niesymetryczność.
Globalny Geselshaft II - idea końca państw narodowych, których jest wynikiem procesów
unifikacji (najpierw regiony a pózniej coraz szerzej aż nastąpi utworzenie państwa światowego).

Rozpowszechnienie się idei praw człowieka:
W stosunku do praw człowieka, formułuje się zarzut kulturalności. Kultura zachodu stara się
narzucić idee praw człowieka dla innych kultur. Można narzucić koncepcje, ale nie idee. Nie ma
państwa, które nie przyznałaby jednostce pewnej autonomii, każde robi to w inny sposób. W każdej
kulturze, państwie istnieją prawa człowieka. Sama idea praw człowieka oznacza, że jest państwo i
jednostka, która ma pewną ofertę autonomii, której państwo przekroczyć nie może. Sfera ta jest
mniejsza lub większa w zależności od państwa. Przyjmuję się, że prawa człowieka mają charakter
koncepcji zachodniej ze względu na to, że chcą one zachować światopogląd niezbywalny.
W państwie demokratycznym, wolności pozbawić nie można, co najwyżej wolność można
ograniczyć. W ramach idei praw człowieka, nie można wolności nikogo pozbawić. Dlatego, że ma
ona charakter niezbywalny.
W stosunku do uniwersalności praw człowieka zarzuca się:
" zarzut kulturowy bo są odmienne kultury. Są różne zakresy praw człowieka. Prawa
człowieka typu zachodniego.
" krytyka legitymizacji (uprawnienie do działania) praw człowieka dotyczy tego, że prawa
człowieka wprowadza się z różnych zródeł:
ć% z godności człowieka
ć% z umowy społecznej
ć% upatrywania w Bogu
ć% rozumowania ludzkiego, inne są wtedy konsekwencje prawa
" krytyka koherencji (wtórność) praw człowieka wskazuje na to, że jedne prawa człowieka
znaczą inne prawa człowieka. Koncepcja praw człowieka zachodnia ma się odnosić jedynie
do państwa, to relacja wertykalna.
William James
W filozofii współtwórca pragmatyzmu metody filozoficznej, oceniającej twierdzenia metafizyczne
według praktycznych konsekwencji. Jego zdaniem także poglądy religijne i wiara powinny być
oceniane w ten sposób. Tylko wiara może powodować, że przyjmujemy religię (the will to believe):
mamy do tego prawo, gdyż i tak jesteśmy na nią zdani w praktyce postępujemy tak, jakbyśmy
wierzyli, że Bóg istnieje, albo, że nie istnieje.
Trzy główne tezy, których broni James:
Teza 1: Każda myśl dąży do tego, by być częścią świadomości Indywidualnej.
Myśl przybiera formę osobową.
" jedyny stan świadomości, z którym mamy do czynienia to indywidualna świadomość JA lub
TY.
" podkreślenie faktu, iż każda myśl jest myślą czyjąś; psychologia powinna badać, że ja
myślę, ja czuję przed istnieją uczucia, myśli , badane myśli należą do indywidualnej
świadomości.
21
Teza 2: W ramach każdej indywidualnej świadomości myśl stale się zmienia.
Myśl jest ciągłą zmiennością.
" dotyczy zmienności myśli w odstępie czasowym
" krytyka Locke a i teorii idei
" nawyk
" argument z kontrastu i odległości
" subiektywizm odczuć: każde wrażenie odpowiada pewnej czynności umysłu. (związek z
fizjologią umysłu)
" zmiana poglądów, odczuć w czasie ewolucja bez naszej aktywności poznawczej.
" wpływ trybu życia (jedzenie, ilość krwi w mózgu, związek z fizjologią umysłu).
Teza 3: W ramach każdej zbiorowej świadomości odczuwalna jest ciągłość myśli.
W każdej indywidualnej świadomości myśl jest odczuwana jako ciągła.
1. Świadomość pózniejsza jest odczuwalna jako związana ze świadomością wcześniejszą, jako
inna część tej samej jazni.
2. Zmiany jakościowe wewnątrz świadomości nie są nigdy absolutnie nagłe i ostre.
ć% krańce świadomości w obiektywnej przerwie czasowej mogą się spotykać i łączyć ponad
rozpadliną
ć% aspekt snu i wzroku
ć% odniesienie do przeszłości
ć% aspekt powierzchownej introspekcji (grzmot- łamiący-ciszę)
ć% przykład procesu mózgowego: cba
ć% rozróżnienie części zasadniczych i części przechodnich świadomości oraz problemy
związane z tym podziałem (intelektualizm, sensualizm, język)
3 problemy etyczne W. Jamesa:
1. problem psychologiczny w etyce: historyczne zródła idei narodowej
2. problem metafizyczny w etyce: rozważania na temat pojęć dobra i zła i obowiązku
3. problem komistyczny w etyce: rozważania pozwalające ustanowić określony porządek
w ludzkich obyczajach
John Stuart Mill
" zwolennik utylitaryzmu (najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa)
" kontynuował myśl Johna Locka
" nowe spojrzenie, dostrzeżenie zagrożeń dla demokracji, wypływających z samej demokracji
" system demokratyczny bardzo często przekształca się w dyktaturę mniejszości
" dyktatura większości może się dokonywać się na dwa sposoby:
ć% wymiar polityczny np. partie zdobywają trwałą i długoterminową przewagę i obsadza
kluczowe stanowiska swoimi
ć% wymiar ekonomiczny powstawanie przedsiębiorstw monopolistycznych, które poprzez
korupcję i lobbing sprawują faktyczną władzę
" w celu uniemożliwienia monopolizacji władzy, Mill domaga się realizowania praw:
ć% wolności zrzeszania się, zgromadzeń, tworzenia grup nacisku
ć% wolności wygłaszania publicznie swych poglądów
ć% gwarantowanie prawa do bycia w mniejszości
" formułuję konkretne rozwiązania prawa:
ć% konieczność istnienia prawa antymonopolowego
ć% muszą istnieć zapisy zapewniające istnienie mniejszego korpusu urzędniczego
(urzędnicy mieli być wybierani przez konkursy, wykonywać polecenia polityków, które
by były zgodne z prawem)
ć% proporcjonalne, a nie większościowe wybory
22
" społeczeństwo kapitalistyczne 2 grupy:
ć% prawujący
ć% żyjący z pracy innych (posiadacze) Mill nie zalicza ich do klasy średniej :)
" potrzeba wolności sumienia i opinii
" państwo ma być stróżem interesów jednostki, ma ingerować jedynie wtedy, gdy dzieje się
jednostce krzywda
" Poddaństwo kobiet - równouprawnienie płci
Cenzura może mieć charakter:
" instytucjonalny
" prawny (w danym kraju istnieje prawo zakazujące publikowania określonych treści)
" prewencyjny (kontrolowanie wszelkich przekazów przed opublikowaniem)
" represyjny (wycofanie materiałów do publikacji)
" religijny (dot. obrażania uczuć)
" wewnątrz instytucjonalny (autocenzura danej instytucji, np. redaktor w gazecie)
" polityczny, państwowy (wiąże się z pojęciem tajemnicy państwowej)
Rozwój mediów we współczesnym świecie odbywa się na dwóch zasadach:
1) komercjalizacji kapitału materialnego - reklama
2) koncentralizacja kapitału materialnego walka między wydawcami
pozioma instytucje tego samego rodzaju działające na jednym rynku
pionowa łącznie różnorodnych środków masowych działających na różnych rynkach
4 formy własności mediów:
1) media państwowe
2) media komercyjne kapitał własny, prywatne
3) media publiczne kontrola społeczeństwa przez rząd
4) media społeczne dostępne w danej społeczności
Polityczna poprawność w mediach:
Arystoteles nazywał to mianem kłamstwa użytecznego
dotyczy wolności słowa
polega ona na tym, że nazwa wartościująca ma być zastąpiona nazwą neutralną
(zafałszowania, ogranicza prowadzenia dyskursu)
eliminuję z życia publicznego emocjonalną ocenę krytyczną
eliminuję też dyskusję publiczną
Koncepcja polityczna poprawność oparta jest na 2 błędnych przesłankach:
pełne uzależnienie myślenia od języka i kultury etnicznej
polityczna treść zakłada, że światopogląd człowieka i kulturę narodu można zmieniać z
dnia na dzień przy pomocy środków przymusu
Jak będziemy dobrze mówić, to będziemy dobrze myśleć i się zachowywać -> założenie koncepcji
politycznej :)
Koncepcja kultury politycznej według G. Almonda i S. Verb`a:
tworzyli tzn. szkołę behawioralną
skupiał się na postawach politycznych jednostki (a ta składa się z 3 elementów):
- element kognitywny (wiedza może być prawdziwa i fałszywa)
- element afektywny (odczucia i emocje; więz lub sprzeciw z insty. życia publicznego)
23
- element racjonalny (oceniająca, wartości jakimi powinny się kierować instytucje życia
publicznego)
Postawy postaw jednostek politycznych występują w 4 poziomach:
system jako całość (-> co uczestnicy wiedzą na temat swojego narodu i sys. politycznego i
jaki jest ich stosunek emocjonalny i jak go oceniają?)
obiekty inicjujące - przywódcy, grupy nacisku itp. (-> co jednostki wiedzą o inst.
politycznych, siłach i przywódcy? Jakie żywią wobec nich uczucia? Jak oceniają inst. polityczne?)
obiekty wynikowe decyzje polityczne, wykonawcy i wydarzenia polityczne (-> co
jednostki wiedzą o mechanizmach polityki? Jak postrzegają ważne wydarzenia polityczne i jakie
mają odczucia?)
jednostka zespół wyobrażeń uczestnika systemu o własnej roli (-> co wiedzą o swojej roli
i jak postrzegają własne położenie jako uczestnik systemu? Jaki emocje towarzyszą kontaktowi
systemu? Jak oceniają własną aktywność, czyli skłonność do podejmowania działań?)
3 główne typy kultury politycznej:
1) kultura zaściankowa społeczeństwo nie uznaje systemu politycznego za centrum (brak
występowania samoświadomości politycznej); brak wyspecjalizowanych ról politycznych
2) kultura poddańcza społeczeństwo jest świadome istnienia systemu politycznego jako
centrum, ale nie wysuwa wobec centrum żadnych żądań politycznych, biernie akceptuję decyzje
polityczne
3) kultura uczestnicząca społeczeństwo są świadomi istnienia systemu politycznego i go
akceptują, są wobec niego aktywni i potrafią wyrażać i realizować własne żądania i akceptują jego
decyzje, (w tej kulturze są pewne elementy kultury 1) i 2))
3 kultury niejednolite:
1) zaściankowość i podporządkowanie gdy władza centralna przybiera postać niejasno
uświadamialną obiektów politycznych o charakterze roszczeniowym np. państw afrykańskie
2) podporządkowanie i uczestnictwo część ludności zajmuję wyraziste postawy względem
aspektów inicjatywy i własnej aktywności, a reszta obywateli, jest nastawiona na autorytarne
struktury rządowe np.
3) zaściankowość i uczestnictwo kultura zaściankowa, z elementami struktur uczestnictwa w
życiu państwowym, brak w niej struktury budowanej przez kompetentnych obywateli, jednostka nie
ma oparcia w realizacji swojego projektu coś a`la demokracja
DEFINICJA:
Kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników
danego systemu i są to również przekonania zamanifestowane, jest to sfera subiektywna leżąca u
podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie.
2 Funkcje kultury politycznej:
1) f. regulacyjne ma za zadanie wpływać na zachowania polityczne obywateli
2) f. integracyjna polega na tworzeniu w obrębie danego społeczeństwa, pewnego
porozumienia i zasad w dążeniu do osiągnięcia danych wartości i dóbr przez jednostki
Jaki typ kultury politycznej występuję w Polsce? -> kultura zaściankowo i uczestnicząca
Aktywność obywatelska:
Rober Dahl:
Dlaczego jednostki nie są aktywne?
1. Jednostki są mniej skłonne do angażowania się w politykę, jeśli nagrodą związaną z ich
przekonaniem z zaangażowanie politycznym, przypisują mniejszą wartość niż nagrodą związaną z
innymi rodzajami działalności.
- nagroda może mieć bezpośrednie korzyści:
24
- poczucie spełnienia obywatelskiemu,
- przyjemność interakcji z przyjaciółmi,
- poczucie własnej wartości związane z ważnymi osobistościami politycznymi,
- poczucie własnej wartości związane z dostępem do poufnych informacji.
- nagroda może mieć też korzyści pośrednie:
- partykularne (korzyści które są udziałem konkretnej osoby lub rodziny):
- posada
- przychylna decyzja w jakiejś sprawie
- zbiorowe:
- to takie które nie mogą obejmować wszystkich osób należących do danej kategorii
WNIOSEK:
Dla wielu osób koszty alternatywy politycznego zaangażowania są zbyt wysokie by były warte
zachodu .
2. Jednostki są mniej skłonne do angażowania się w politykę, jeśli uważają że stojące przed
nimi możliwości nie różnią się istotnie, a w konsekwencji ich działanie nie ma znaczenia.
3. Jednostki są mniej skłonne do angażowania się w politykę, jeśli uważają że ich działanie nie
ma znaczenia, ponieważ i tak nie mogą w znaczący sposób zmienić wyniku.
Przyczynami takiego zjawiska jest:
realistyczna ocena sytuacji (ryzyko przewrotne działanie jednostki)
- charakter osobowościowy (gdy jednostka nie jest pewna siebie)
4. Jednostki są mniej skłonne do angażowania się w politykę, jeśli uważają że wynik będzie
względnie korzystny dla nich bez ich zaangażowania.
5. Jednostki są mniej skłonne do angażowania się w politykę, jeśli uważają że ich wiedza jest
zbyt ograniczone, aby pozwalała im na efektywne uczestnictwo.
6. Im większe są przeszkody na drodze jednostki do polityki, tym mniejsze
prawdopodobieństwo jej zaangażowania.
7. Jednostki są mniej skłonne do angażowania się w politykę, jeśli żadna osoba ani grupa nie
zmobilizuję jej do tego.
- bezpośrednie mobilizacje: kampanie, wiece
- pośrednie mobilizacje: odbywa się przez aktywne organizacje i jednostki, przybudówki
młodzieżowe
WNIOSKI -> Jednostki będą uczestniczyć w polityce, ponieważ:
1. w celu uzyskania nagrody
2. alternatywy są istotne, wybór ma znaczenie
3. wierzą, że mają wpływ na wynik
4. są przekonane, że wynik nie będzie zadowalający jeśli nie będą działać
5. mają przydatną w danej kwestii wiedzę lub umiejętności
6. muszą pokonać mniej przeszkód, aby działać
7. są mobilizowani do uczestnictwa przez innych
Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa:
Buduje on pewną hipotezę -> wyobrazmy sobie sytuację, że nie wiemy kim jesteśmy, wiemy
jedynie, że jako jednostki możemy istnieć. Określa, że znajdujemy się za zasłoną niewiedzy .
Ludzie mają się dogadać jak mają funkcjonować, reguły działania. Rowls w takiej sytuacji, mówi
że będziemy przy podejmowaniu decyzji, kierować się zasadą: że będę patrzył na siebie jakbym się
znalazł w najgorszej z możliwych sytuacji. -> dylemat więznia!
Osoby będące za zasłoną niewiedzy zastosowałyby zasady (w celu wyjścia z ww. problemu):
1. maksyminum maksymalne korzyści i minimalne straty
2. równej maksymalnej wolności każda osoba ma równe prawo do podstawowej wolności,
która będzie do pogodzenia z wolnością innych
Rowls dla osób w najniekorzystniejszej sytuacji, dopuszcza możliwość zaistnienia nierówności
przywileje dla nich.
25

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wyklady Pedagogika społeczna Dr hab Barbara Smolinska Theiss
Filozofia społeczna pytania z wyjaśnieniami
Wyklad 7 Wykluczenie Spoleczne & Ubezwlasnowolnienie
Wyklad6 Wykluczenie Spoleczne
wykład 1 psychologia społeczna
wykłady filozofia francuska[1]
wykład 4 ubezpieczenia społeczne
wyklad11 pomoc spoleczna

więcej podobnych podstron