Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
Ewa Wapiennik
Akademia Pedagogiki Specjalnej
Warszawa
Ubezwłasnowolnienie osób z niepełnosprawnością intelektualną- ochrona czy przyczyna
wykluczenia społecznego?
Niezależnie od przyjętej definicji wykluczenia społecznego, osoby z
niepełnosprawnością intelektualną są na nie narażone w sposób szczególny. Bardzo często
uznaje się wręcz, że osoby te stanowią grupę społeczną, która, obok osób z zaburzeniami
zdrowia psychicznego, jest najbardziej zagrożona wykluczeniem społecznym (Quinn,
Degener i in., 2002). Na szczególnie trudną sytuację osób z niepełnosprawnością
intelektualną coraz częściej zwraca uwagę Komisja Europejska. W jednym ze swoich
komunikatów z 2003 roku (COM(2003) 16 final), Komisja wskazuje na częste naruszanie
praw obywatelskich i politycznych tej grupy społecznej. Powołując się na stanowisko
Inclusion International (międzynarodowej organizacji działającej na rzecz osób z
niepełnosprawnością intelektualną), Komisja stwierdza, że w wielu krajach świata osoby z
niepełnosprawnością intelektualną powszechnie pozbawia się prawa do edukacji, odmawia
zwykłych społecznych kontaktów, uniemożliwia sensowne i korzystne zatrudnienie,
doprowadza do ubóstwa. Przypomina również, że osoby te są najbardziej narażone na pobyt
w zinstytucjonalizowanych placówkach i żyją w nich często w nieludzkich warunkach.
Przykładem tego są skandaliczne warunki jakie istniały jeszcze parę lat temu w domach
pomocy społecznej dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w Bułgarii, w kraju, który
przecież od 2007 roku jest członkiem Unii Europejskiej. Można się o nich dowiedzieć
czytając chociażby raporty Amnesty International (zob. Amnesty International, 2002). Na
utrudniony dostęp osób z niepełnosprawnością intelektualną do zasobów, utrudnione
uczestnictwo w życiu społeczeństwa, ubóstwo czy niemożność korzystania z praw, w tym
często podstawowych praw człowieka, wskazują także liczne badania czy raporty dotyczące
Polski (zob. np. OSI/EUMAP, 2005). Istotnie, przyglądając się sytuacji osób z
niepełnosprawnością intelektualną w Polsce można wskazać wiele obszarów, w których
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
osoby te mają utrudniony dostęp do wielu społecznych zasobów czy doświadczają
problemów z uczestnictwem w życiu społecznym, często nie za sprawą samej
niepełnosprawności intelektualnej, ale raczej ze względu na sposób organizacji
społeczeństwa. Można by tu wymienić dla przykładu szczególne bariery w dostępie do
zatrudnienia, do edukacji na odpowiednim poziomie czy do informacji (OSI/EUMAP,
2005). Szczególnym problemem w Polsce jest także brak wysokiej jakości usług
wspierających i opiekuńczych oferowanych w miejscu zamieszkania. Ich brak czy
niewłaściwa organizacja przyczynia się do umieszczania tych osób w domach pomocy
społecznej, szczególnie wówczas, gdy z różnych powodów brakuje nagle dotychczasowej
opieki rodziców, i skazuje często na życie na marginesie społeczeństwa. Według danych
Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce w domach pomocy społecznej żyje około 25
tys. osób z niepełnosprawnością intelektualną (GUS, 2005), a średnia wielkość domu
pomocy społecznej wciąż oscyluje wokół 100 mieszkańców. Problemy, z jakimi borykają
się niepełnosprawni intelektualnie mieszkańcy domów pomocy społecznej pokazują liczne
raporty czy inne badania (zob. Inclusion Europe&PSOUU, 2002; RPO, 2002; OSI/EUMAP
2005, Kumaniecka-Wiśniewska, 2006). Poważnym problemem jest również zagrożenie
ubóstwem osób z niepełnosprawnością intelektualną. Głównym z
ródłem utrzymania osób z
niepełnosprawnością intelektualną są przede wszystkim z
ródła niezarobkowe, zwłaszcza
renta socjalna, a ich wysokość nie tylko nie uwzględnia większych kosztów związanych z
prowadzeniem przez osobę z niepełnosprawnością aktywnego życia w społeczeństwie, ale
nie pozwala nawet na życie na poziomie minimum socjalnego (OSI/EUMAP, 2005). Ze
zjawiskiem wykluczenia społecznego wiążą się również bariery w realizacji zwyczajnych
ludzkich potrzeb: życia w rodzinie, w związku partnerskim czy małżeńskim oraz
przeżywania swojej seksualności, o czym z dużą wrażliwością pisała w jednej ze swych
książek M. Kościelska (2004). Badania polskie pokazują również, że mimo pozytywnych
zmian w postawach społecznych w stosunku do osób z niepełnosprawnością, dystans
społeczny ujawniany wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną jest dużo większy niż
w stosunku do osób, których niepełnosprawność ma inne podłoże (Ostrowska, Sikorska,
1996; Ostrowska, Sikorska, Gąciarz, 2001).
Zagadnienie wykluczenia osób z niepełnosprawnością intelektualną jest zatem
kwestią bardzo złożoną i może być rozpatrywane na wielu wymiarach i w różnych ujęciach
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
(filozoficznym, psychologicznym, prawnym, etc.). Artykuł niniejszy dotyczyć będzie
jednak przede wszystkim jednego z praktycznych aspektów tego zjawiska, który jest
szczególnie istotny w warunkach polskich - ubezwłasnowolnienia osób z
niepełnosprawnością intelektualną, które prowadzi do niemożności korzystania przez te
osoby z wielu praw normalnie przysługującym zwykłym obywatelom. Bliskie jest to zatem
definicjom wykluczenia społecznego, które sytuują je w kontekście problemów z realizacją
praw poszczególnych jednostek.
Jest rzeczą oczywistą, że znaczna część osób z niepełnosprawnością intelektualną
potrzebuje wsparcia w procesie podejmowania decyzji. Duża część osób z
niepełnosprawnością intelektualną w wielu sprawach nie jest po prostu w stanie podjąć
racjonalnej decyzji i decyzja ta musi być podjęta przez opiekunów takiej osoby. Osoby te w
wielu przypadkach potrzebują również ochrony przed wykorzystaniem  w życiu
spotykamy bowiem nie zawsze uczciwych ludzi. Wiedzą o tym dobrze rodzice osób z
niepełnosprawnością intelektualną, którzy, gdy ich dziecko osiąga pełnoletniość, stają przed
pytaniem, jak załatwiać sprawy w urzędach, bankach, szpitalach czy ośrodkach zdrowia.
Jaka jest jednak odpowiedz
przepisów na te potrzeby? W Polsce jest nią w dalszym ciągu
ubezwłasnowolnienie, które w wielu krajach świata uznawane jest za formę przestarzałą, o
czym będę jeszcze pisać w dalszej części artykułu. Ubezwłasnowolnienie jest formą
ochrony prawnej, która ma służyć dobru osoby ubezwłasnowolnianej. Jego podstawą może
być jedynie interes prawny osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, o czym jasno
wypowiedział się Sąd Najwyższy (por. Firkowska-Mankiewicz, Szeroczyńska, 2005).
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego (k.c.), ubezwłasnowolnić można osobę, która
wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń
psychicznych nie jest w stanie pokierować swoim zachowaniem. Ubezwłasnowolnienie
może być całkowite lub częściowe. Ubezwłasnowolniona całkowicie może zostać osoba,
która ukończyła 13 lat. Osoba taka zostaje wówczas całkowicie pozbawiona zdolności do
czynności prawnych, nie może dokonać żadnej czynności prawnej z wyjątkiem zawierania
umów w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 13 i 14 k.c.). Innymi słowy
może np. kupić w sklepie gazetę czy bułkę. Ustanawia się dla niej opiekuna, który działa w
jej imieniu, chyba, że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 k.c.).
Natomiast ubezwłasnowolniona częściowo może zostać osoba pełnoletnia, której stan nie
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia
spraw. Ustanawia się dla niej kuratora, którego zgoda jest potrzebna dla ważności czynności
prawnych przez nią dokonywanych (art. 16 k.c.). Ubezwłasnowolnienie częściowe daje
osobie ubezwłasnowolnionej dużo większą swobodę samodzielnego działania, niż
ubezwłasnowolnienie całkowite, ale co za tym idzie, zapewnia również mniejszą ochronę.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo dokonuje czynności prawnych sama, ale do ich
ważności potrzebna jest zgoda kuratora (art. 17 k.c.). Od tej zasady istnieje jednak kilka
wyjątków. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może np. bez zgody
przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy
postanowi inaczej (art. 21, k.c.), może zawierać umowy należące do umów powszechnie
zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.), może także nawiązać
stosunek pracy, o czym będzie jeszcze mowa poniżej (art. 22 kodeksu pracy [k.p.]). Osoba
ubezwłasnowolniona częściowo może także dokonywać szeregu innych czynności bez
zgody kuratora, pod warunkiem, że nie powodują one po jej stronie powstania zobowiązania
ani rozporządzenia istniejącym prawem majątkowym. Istnieją także sytuacje, w których
zarówno opiekun, jak i kurator muszą uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego w
ważniejszych sprawach dotyczących samej osoby ubezwłasnowolnionej lub jej majątku (art.
156 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [k.r.o.]).
Jak już wspomniano wcześniej, ubezwłasnowolnienie ma służyć dobru osoby
ubezwłasnowolnianej, chronić ją m.in. przed wykorzystaniem przez inne osoby, np. w
sprawach finansowych. Dobrem osoby, która zostaje ubezwłasnowolniona musi kierować
się zarówno sąd orzekając o ubezwłasnowolnieniu, jak i wnioskodawcy (np. rodzice). Jeśli
wnioskodawcy zgłaszają wniosek o ubezwłasnowolnienie  w złej wierze lub lekkomyślnie ,
podlegają karze grzywny (art. 545, k.p.c.). W praktyce pojawia się tu jednak wiele
problemów, które stawiają pod znakiem zapytania to dotychczasowe rozwiązanie.
Po pierwsze, ubezwłasnowolnienie pozbawiając lub ograniczając zdolność do
czynności prawnych, pozbawia lub ogranicza możliwość korzystania z wielu praw.
Przyjrzyjmy się, co m. in. traci osoba, będąca ubezwłasnowolniona:
" Nie ma prawa głosować w wyborach - dotyczy to zarówno osoby
ubezwłasnowolnionej całkowicie, jak i częściowo (art. 62 Konstytucji RP).
" Nie może zawrzeć małżeństwa. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
żadnej możliwości, by zawrzeć związek małżeński (art. 11 k.r.o.), natomiast osoba
ubezwłasnowolniona częściowo, musi starać się o zgodę sądu na zawarcie
małżeństwa. Niepełnosprawność intelektualna jest zresztą w każdym przypadku
przeszkodą do zawarcia związku małżeńskiego, nawet wówczas, gdy osoba nie jest
ubezwłasnowolniona. Wynika to z art. 12. k.r.o., zgodnie z którym nie może zawrzeć
małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym.
Sąd może jednak zezwolić na zawarcie małżeństwa, jeżeli stan zdrowia lub umysłu
takiej osoby nie zagraża małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli
osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie.
" Nie może uznać dziecka. Mężczyzna ubezwłasnowolniony całkowicie nie może
uznać dziecka (nie może tego zrobić również w jego imieniu jego opiekun), a
ubezwłasnowolniony częściowo  może uznać pod warunkiem otrzymania zgody
kuratora (art. 73 i 72 k.r.o.).
" Nie może zostać członkiem stowarzyszeń  dotyczy to zarówno osoby
ubezwłasnowolnionej całkowicie, jak i częściowo (art. 3 ustawy o
stowarzyszeniach).
Pozostaje także pytanie o nawiązanie przez osobę ubezwłasnowolnioną stosunku
pracy. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może, o czym pisano już wcześniej, nawiązać
stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które tego stosunku dotyczą. Jednak,
gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy (za
zezwoleniem sądu opiekuńczego) może stosunek pracy rozwiązać (art. 22 k.p.). W innej
sytuacji jest osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Ponieważ jest ona całkowicie
pozbawiona zdolności do czynności prawnych, nie może podpisać umowy o pracę.
Wprawdzie w kodeksie pracy nie ma przepisu, który zabraniałby osobie całkowicie
ubezwłasnowolnionej być pracownikiem, to prawnicy nie są zgodni czy umowę może
podpisać w jej imieniu opiekun (por. OSI/EUMAP, 2005). Jednak w uzasadnieniu do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2007 roku czytamy, że ubezwłasnowolnienie
ma ogromne znaczenie praktyczne, przykładowo w dziedzinie prawa pracy i wiąże się z nim
m.in.  niedopuszczalność podejmowania pracy przez osoby ubezwłasnowolnione
całkowicie . Nie wpływa to z pewnością korzystnie na zatrudnianie osób z
niepełnosprawnością intelektualną, które zostały ubezwłasnowolnione!
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
Jak wspomniano powyżej, ubezwłasnowolnienie częściowe daje osobie
ubezwłasnowolnionej dużo większą swobodę samodzielnego działania. Badania pokazują
jednak, że w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną sądy najczęściej orzekają
o ubezwłasnowolnieniu całkowitym (często niezależnie od stopnia niepełnosprawności
intelektualnej, a czasem nawet bez jego ustalenia!), a nie o ubezwłasnowolnieniu
częściowym, mimo że jest ono łagodniejszą formą ingerencji prawnej w autonomię osoby
(Firkowska-Mankiewicz, Szeroczyńska, 2005). Należy przy tym pamiętać, że to sąd
ostatecznie decyduje o rodzaju ubezwłasnowolnienia w oparciu przede wszystkim o opinię
biegłego psychiatry. Nie jest tu związany wnioskiem, np. rodziców i może orzec
ubezwłasnowolnienie całkowite, nawet jeśli wnioskujący o ubezwłasnowolnienie swojego
dziecka rodzice chcieliby dla niego tylko ubezwłasnowolnienia częściowego.
Kolejnym problemem jest fakt, że jak pokazuje praktyka, bardzo często decyzje
dotyczące osób z niepełnosprawnością intelektualną traktowane są jako trwałe i niezmienne,
chociaż istnieje możliwość zmiany orzeczenia. Zgodnie z przepisami, postanowienie o
ubezwłasnowolnieniu może zostać uchylone, także z urzędu, gdy ustaną przyczyny, dla
których je orzeczono. Sąd może również zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na
częściowe  w razie poprawy stanu zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej, a w razie
pogorszenia się tego stanu  zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite (art. 559
k.p.c). W praktyce jednak uchylenie ubezwłasnowolnienia całkowitego lub zamiana na
częściowe w stosunku do osób z niepełnosprawnością intelektualną zdarza się bardzo
rzadko (OSI/EUMAP 2005). Co więcej, jeszcze do niedawna osoba ubezwłasnowolniona
nie posiadała uprawnień do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub
zmianę ubezwłasnowolnienia w swojej sprawie. Sytuację tę zmienił dopiero wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2007 roku, który uznał te przepisy za niezgodne
z Konstytucją.
Jak już wspomniano, ubezwłasnowolnienie ma służyć jedynie dobru osoby z
niepełnosprawnością. Podkreśla to wyraz
nie M. Szeroczyńska (2000), pisząc, że celem
ubezwłasnowolnienia jest zapewnienie osobie ubezwłasnowolnionej specjalnej ochrony i
opieki ze strony państwa i społeczeństwa, a nie dyskryminacja i ograniczanie możliwości
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
egzekwowania przynależnych jej praw człowieka. Praktyka pokazuje jednak, że chociaż
ubezwłasnowolnienie zostało pomyślane jako forma ochrony prawnej osób z
niepełnosprawnością intelektualną, to jednak występują tu liczne naruszenia prawa mające
poważne konsekwencje dla osoby ubezwłasnowolnionej. Badania wskazują na liczne
nieprawidłowości i to począwszy od samej procedury ubezwłasnowolnienia, np. niepełna
dokumentacja wymagana przy stawianiu wniosku, przygotowywana często przez lekarzy
takich specjalności jak laryngologia, czy nawet weterynaria (!), brak obligatoryjnego
badania psychiatrycznego, brak diagnozy niepełnosprawności intelektualnej czy diagnoza
dokonywana na podstawie jednorazowego kontaktu z badaną osobą. Procedura ta również
jest niezgodna z nowoczesną wiedzą na temat niepełnosprawności intelektualnej. Z badań
tych wyłania się obraz polskich sądów, które często traktują osoby z niepełnosprawnością
intelektualną kierując się przestarzałą wiedzą i krzywdzącymi stereotypami (Firkowska-
Mankiewicz, Szeroczyńska, 2005). Innym problemem jest żądanie ubezwłasnowolnienia
osób z niepełnosprawnością intelektualną przez różne urzędy. Rodziny osób z
niepełnosprawnością intelektualną spotykają się często z żądaniem (nielegalnym!)
ubezwłasnowolnienia jako warunkiem wstępnym do uzyskania jakiegoś świadczenia, np.
renty socjalnej. Przykładem są jednostki organizacyjne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
(zob. Kamiński 2005). Dotyczy to również innych urzędów, lekarzy czy ośrodków pomocy
społecznej. Zdarzało się, że w niektórych rejonach ośrodki pomocy społecznej występowały
z żądaniem ubezwłasnowolnienia do wszystkich rodziców osób z niepełnosprawnością
intelektualną zbliżających do pełnoletniości (por. Firkowska-Mankiewicz, Szeroczyńska,
2005). Bardzo negatywną ocenę wystawiają instytucji ubezwłasnowolnienia A. Firkowska-
Mankiewicz i M.. Szeroczyńska badające praktykę ubezwłasnowolnienia osób z
niepełnosprawnością intelektualną w Polsce (2005), w podsumowaniu stwierdzając, że
 instrument prawny, który w intencji ustawodawcy miał być narzędziem ochrony praw osób
niepełnosprawnych, funkcjonuje w praktyce jako narzędzie ich dyskryminacji, pogłębiając
ich wykluczenie społeczne oraz ograniczając ich podmiotowość i autonomię (tamże, s.
111)
Powstaje zatem pytanie, czy można inaczej? Czy możliwa jest jednoczesna ochrona
osób z niepełnosprawnością intelektualną i wspieranie tychże osób w podejmowaniu decyzji
z jednoczesnym ingerowaniem w ich autonomię jedynie w takim stopniu na ile to jest
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
potrzebne w każdym indywidualnym przypadku? Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na
artykuł 12. niedawno przyjętej przez Narody Zjednoczone Konwencji Praw Osób
Niepełnosprawnych. Zgodnie z nim nie tylko powinno się zagwarantować, że wszystkie
środki i działania odnoszące się do korzystania ze zdolności prawnej przez osoby
niepełnosprawne zapewnią właściwe i efektywne instrumenty stanowiące ochronę przed
nadużyciami, ale również, że instrumenty te będą proporcjonalne i dopasowane do
okoliczności, w jakich dana osoba się znajduje, będą stosowane w możliwie krótkim okresie
oraz będą podlegać regularnej rewizji przez kompetentny i bezstronny organ lub władze
sądownicze. Zagadnieniu zdolności do czynności prawnych osób z niepełnosprawnością
intelektualną poświęcony został także ostatni Kongres Inclusion Europe, europejskiej
organizacji działającej na rzecz osób z niepełnosprawnością intelektualną, który odbył się w
Warszawie w dniach 10-12 maja 2007 roku pod hasłem  Europa w Akcji 2007: Równe
prawa obywatelskie dla wszystkich . Wnioski płynące z konferencji są jednoznaczne.
Pozbawienie zdolności do czynności prawnych oznacza nie tylko pogwałcenie praw
człowieka czy dyskryminację. Ubezwłasnowolnienie podtrzymuje także negatywny
wizerunek osób z niepełnosprawnością intelektualną w społeczeństwie. Konieczne jest
zlikwidowanie sprzeczności pomiędzy przestarzałymi przepisami a międzynarodowymi
instrumentami prawnymi, które gwarantują równe prawa dla wszystkich oraz stworzenie
nowych przepisów, które z jednej strony będą chronić dorosłe osoby z niepełnosprawnością
intelektualną przed wykorzystaniem, z drugiej zaś, pozwolą im w najbardziej możliwym dla
nich zakresie podejmować decyzje dotyczące ich życia. Konieczna jest zatem implemetacja
tzw. wspieranego podejmowania decyzji (zob. http://www.inclusion-
europe.org/documents/EiA07-Conclusions-PL.pdf). W uchwale przyjętej na zakończenie
Kongresu, jego uczestnicy (rodzice, politycy, profesjonaliści, naukowcy, prawnicy, same
osoby niepełnosprawne intelektualnie), powołując się właśnie na artykuł 12. Konwencji,
domagają się ustanowienia podstawy prawnej dla wspieranego podejmowania decyzji
(różnego od dotychczasowego modelu reprezentacji prawnej).
Potrzebę zmiany dotychczasowych polskich przepisów podkreśla nawet sam
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu swojego wyroku z 7 marca 2007 roku przywołując
przykłady innych państw europejskich, gdzie odchodzi się obecnie od sztywnego
ograniczania praw i wolności osób z niepełnosprawnością intelektualną  na rzecz regulacji
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
bardziej elastycznych, dopasowywanych do konkretnych sytuacji przez sąd orzekający w
danej sprawie . Trybunał przypomina, że instytucję ubezwłasnowolnienia w ciągu ostatnich
20 lat zniesiono m.in. w Niemczech i w Austrii. Podaje również przykłady państw, gdzie
istnieje możliwość indywidualnego oznaczenia przez sąd rodzajów czynności, które osoba
poddana opiece może dokonywać samodzielnie bez zgody przedstawiciela ustawowego (np.
Francja, Niemcy). Przywołuje także przykłady Niemiec, gdzie wbrew woli osoby
zainteresowanej nie jest możliwe ustanowienie opiekuna dla osoby pełnoletniej, która ze
względu na  ułomności psychiczne czy umysłowe nie jest w stanie samodzielnie
kształtować stosunków cywilnoprawnych oraz Holandii, gdzie przyznano takiej osobie
prawo sprzeciwiania się działaniu opiekuna w sprawach niemajątkowych. Krajem gdzie
całkowicie zrezygnowano z instytucji ubezwłasnowolnienia jest także Szwecja, w której
instytucję ubezwłasnowolnienia zastąpiono osobą mentora prawnego. Obecnie prawie każda
osoba z niepełnosprawnością intelektualną korzysta ze wsparcia takiego mentora. Instytucji
tej przyświeca idea, by osoba z niepełnosprawnością intelektualną posiadała ochronę
prawną, a jednocześnie zachowała swoje prawa, np. prawa wyborcze, możliwość zawarcia
związku małżeńskiego, decydowanie o miejscu zamieszkania, podejmowanie decyzji
finansowych, do takiego poziomu, do którego rozumie konsekwencje swoich działań
(Grunewald 2007).
Zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia nowoczesnymi, elastycznymi
rozwiązaniami dotyczących wspieranego podejmowania decyzji przez osoby z
niepełnosprawnością intelektualną, gdzie poziom ochrony prawnej będzie dobierany do
indywidualnych możliwości każdej osoby, a nie narzucany w sposób arbitralny, to z
pewnością zmiany, których w Polsce nie unikniemy. Nie będzie to zapewne proces łatwy,
gdyż materia jest nad wyraz skomplikowana. Wymagać będzie wielu działań promujących
nowe idee oraz uświadamiających tzw. decydentom konieczność wprowadzenia tych zmian.
Bibliografia:
Amnesty International. (2002). Bulgaria. Far from the eyes of society. Systematic
discrimination against people with mental disabilities. Amnesty International, AI Indeks:
EUR 15/005/2002, http://web.amnesty.org/library/index/ENGEUR150052002, ostatni dostęp
25 lipca 2007.
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. (2002). Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich
na temat stanu przesstrzegania praw niepełnosprawnych dzieci i młodzieży w domach
pomocy społecznej (w latach 1999-2002). Warszawa: Biuro Rzecznika Praw
Obywatelskich (maszynopis niepublikowany).
Firkowska-Mankiewicz, A., Szeroczyńska, M. (2005). Praktyka ubezwłasnowalniania osób
z niepełnosprawnością intelektualną w polskich sądach. Raport z badań. Człowiek-
iepełnosprawność-Społeczeństwo, 2, 87-118.
Grunewald, K. (2007, maj). The Swedish System of Legal Capacity and Supported Decision
Making Concerning Adults with Intellectual Disabilities. Referat wygłoszony na
Kongresie Inclusion Europe  Europa w Akcji 2007. Równe prawa obywatelskie dla
wszystkich , Warszawa, Polska, http://www.inclusion-europe.org/documents/EiA07-
Grunewald%20speech.pdf, ostatni dostęp 25 lipca 2007.
GUS. (2005). Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia z 2004 roku. Warszawa:
Główny Urząd Statystyczny.
Inclusion Europe&PSOUU. (2002). Human Rights of Persons with Intellectual Disability.
Country Report  Poland. Bruksela: Inclusion Europe&Polskie Stowarzyszenie na Rzecz
Osób z Upośledzeniem Umysłowym.
Kamiński, J. (2005). Sytuacja osób niepełnosprawnych intelektualnie w postępowaniu z
jednostkami organizacyjnymi Zakładu Ubezpieczeń Społecznych  raport z badań.
Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym.
Kościelska, M. (2004). iechciana seksualność. O ludzkich potrzebach osób
niepełnosprawnych intelektualnie. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski&Co.
Kumaniecka-Wiśniewska, A. (2006). Kim jestem? Tożsamość kobiet upośledzonych
umysłowo. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie  Żak .
OSI/EUMAP. (2005). Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji
i zatrudnienia. Polska. Budapeszt: Open Society Institute.
Quinn, G., Degener, T. i in. (2002). Human Rights and Disability: The Current use and
future potential of United ations human rights instruments in the context of disability.
Genewa, Nowy Jork: Organizacja Narodów Zjednoczonych.
Ostrowska, A., Sikorska, J. (1996). Syndrom niepełnosprawności w Polsce. Bariery
integracji. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Ostrowska, A., Sikorska, J., Gąciarz, B. (2001). Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach
dziewięćdziesiątych. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
Szeroczyńska, M. (2000). Gwarancje prawne pełnego człowieczeństwa dla osób
niepełnosprawnych. W: A. Firkowska-Mankiewicz (red.) XXV Sympozjum aukowe
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną i jej prawo do pełnego człowieczeństwa.
Warszawa.
Uwaga  materiał publikowany. Do wykorzystania tylko w trakcie zajęć!
Cytowane dokumenty:
Communication from the Commission to the Council and the European Parliament 
 Towards a United Nations legally binding instrument to promote and protect the rights
and dignity of persons with disabilities . (COM(2003) 16 final).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. z 1997, Nr 78,
poz. 48).
Resolution adopted by the General Assembly, Convention on the Rights of Persons with
Disabilities, A/RES/61/106, 13 grudnia 2006 (Konwencja Praw Osób
Niepełnosprawnych, tłumaczenie z języka angielskiego ze strony internetowej
http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/Konwencja_Praw_Osob_Niepelnosprawnych.pdf,
ostatni dostęp 25 lipca 2007).
Resolution of the Conference  Europe in Action 2007 on Citizens Rights for All on 12
May 2007 in Warsaw, Poland, http://www.inclusion-europe.org/documents/EiA07-
Resolution.pdf, ostatni dostęp 25 lipca 2007.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz.
59, z póz
n. zm.).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964, Nr 16, poz. 93, z póz
n.
zm.).
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964, Nr 43,
poz. 296, z póz
n. zm.).
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998, Nr 21, poz. 94, z póz
n.
zm.).
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 1989, Nr 20, poz.
104, z póz
n. zm.).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2007 r., sygn. akt K 28/05 (Dz. U. z
2007, Nr 47, poz. 319). Uzasadnienie Wyroku z Internetowego Systemu Aktów
Prawnych Sejmu RP, ostatni dostęp 25 lipca 2007.