y
ródło: MRR (2007). Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowe Strategiczne Ramy
Odniesienia 2007-2013. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
Osoby niepełnosprawne a wykluczenie społeczne
Przyczyny wykluczenia społecznego, podobnie jak samo zjawisko, są złożone i
dynamiczne, zależne od otoczenia społecznego, ram politycznych, sytuacji społeczno-
gospodarczej, schematów zabezpieczenia społecznego oraz od działań jednostek.
Przyczynami tego zjawiska są w Polsce:
- czynniki strukturalne (wpływ warunków ekonomicznych oraz procesów społecznych i
demograficznych);
- czynniki instytucjonalne (brak lub utrudnione możliwości zaspokajania potrzeb
życiowych w wyniku wadliwego działania instytucji odpowiedzialnych za ich realizację);
- czynniki społeczne (dyskryminacja, niekorzystna sytuacja indywidualna).
Wśród czynników strukturalnych, które w największym stopniu determinują trudną sytuację
w Polsce wskazuje się najczęściej:
- pozycję na rynku pracy  bezrobocie, niskie zarobki, długotrwała choroba i
niepełnosprawność;
- stan rodzinny  wielodzietność, samotne wychowywanie dziecka (lub dzieci);
- poziom edukacyjny  niski poziom wykształcenia, kwalifikacje nieadekwatne do potrzeb
rynku pracy;
- miejsce zamieszkania  zamieszkiwanie na wsi, w małej miejscowości lub na terenie o
słabym poziomie rozwoju.
a czynniki strukturalne nakładają się czynniki instytucjonalne, powodujące
proces wykluczenia społecznego. Do najistotniejszych należy nierówny dostęp lub brak
dostępu obywateli do podstawowych usług społecznych w dziedzinach: edukacji, zdrowia,
mieszkalnictwa i kultury. Trzeci obszar czynników związany jest z kształtowaniem się
niekorzystnych warunków indywidualnych, wynikających z różnych sytuacji życiowych:
bezdomności, niepełnosprawności, sieroctwa, uzależnień czy imigracji.
Czynniki te mogą występować także łącznie, wzajemnie się przenikając, co zwiększa
zakres i dotkliwość wykluczenia, przekładając się na niską jakość życia. Chodzi tu zwłaszcza
o ubóstwo skrajne, którego poziom wyznacza w Polsce kategoria minimum egzystencji
(wynoszące w 2005 r. 385 zł dla osoby samotnie gospodarującej i 1 261 zł dla przeciętnej,
1
czteroosobowej rodziny). Według danych GUS poniżej tej linii żyje 12-13% społeczeństwa,
zaś poniżej ustawowej linii ubóstwa, wyznaczanej przez próg wejścia do systemu pomocy
społecznej  19%.
Zjawisko ubóstwa w Polsce charakteryzuje się również dość znacznym
zróżnicowaniem międzyregionalnym, przy czym różnica pomiędzy województwem o
najniższym poziomie wskaz
nika (opolskie) a regionem najbardziej zagrożonym ubóstwem
(warmińsko-mazurskie) jest ponad dwukrotna. Podczas gdy w województwach: lubuskim,
opolskim i mazowieckim odsetek ludności żyjącej poniżej minimum egzystencji nie
przekracza 10%, to w województwie świętokrzyskim wynosi on już ponad 16%, a w
warmińsko-mazurskim ok. 18,4%. Wysoki odsetek mieszkańców województw polski
wschodniej żyjących poniżej minimum egzystencji potwierdza więc szczególnie trudną
sytuację społeczno--gospodarczą tego makroregionu w porównaniu z resztą kraju.
Zasadniczą  ścieżkę wykluczenia stanowi wzrastanie w środowisku społecznym o
niskich zasobach kapitału społecznego, przy braku możliwości lub ograniczeniach nabycia
odpowiednich kwalifikacji oraz społecznych umiejętności partycypacji w życiu wspólnoty.
Dodatkowe determinanty to: wypadnięcie z rynku pracy lub przynależność do grupy
szczególnie narażonej na wykluczenie z powodu pochodzenia (mniejszości narodowe i
etniczne, w szczególności mniejszość romska) lub negatywnego wizerunku społecznego
(więz
niowie i byli więz
niowie). Na proces ten należy jednak patrzeć dynamicznie (stąd
proces, a nie zjawisko) oraz etapowo (każdy z etapów ścieżki jest skutkiem jakichś
czynników z przeszłości i przyczyną kolejnych niekorzystnych zdarzeń w biografii dotkniętej
wykluczeniem).
Systemowe regulacje przeciwdziałania wykluczaniu społecznemu
Istnieje szereg regulacji prawnych, które mają na celu wspieranie aktywizacji
zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Na poziomie krajowym w 2004 r. przedstawiciele administracji rządowej,
samorządowej, partnerów społecznych oraz organizacji pozarządowych przyjęli uzgodnioną
Narodową Strategię Integracji Społecznej, obejmującą okres do 2010 r. Ponadto w 2005 r.
Rada Ministrów przyjęła Strategię Polityki Społecznej na lata 2007 2013, której celem jest
budowa zintegrowanego systemu polityki państwa w zakresie integracji społecznej.
Zgodnie z zapisami dokumentów strategicznych oraz aktów prawnych dotyczących
pomocy społecznej samorząd lokalny został zobowiązany do opracowania i realizacji strategii
rozwiązywania problemów społecznych, których celem jest integracja osób i grup
2
szczególnego ryzyka. W dokumentach tych na pierwszym miejscu pojawiają się na ogół
problemy bezrobocia, niepełnosprawności, uzależnień oraz problemy rodzinne.
Instytucje należące do sektora publicznego oraz sektora pozarządowego mają obok
rodziny istotne znaczenie w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu, gdyż sektor
prywatny obecny jest tylko w niektórych typach usług społecznych i raczej niedostępny dla
osób ubogich  z powodu kosztów, jakie trzeba ponieść w związku z ich realizacją.
Instytucje samorządowe
Podstawową instytucją przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w gminach są
ośrodki pomocy społecznej (OPS), które zatrudniają m.in. pracowników socjalnych
pracujących bezpośrednio z grupami zagrożonymi wykluczeniem społecznym.
Na poziomie powiatu funkcjonują Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR).
PCPR realizują zadania pomocy społecznej, które przekraczają zakres działania i możliwości
gminy (rodziny w kryzysie, dzieci i młodzież pozbawiona opieki rodziców, rodziny
zastępcze, osoby chore psychicznie, osoby niepełnosprawne, uchodz
cy). Na poziomie
powiatu funkcjonują również Powiatowe Urzędy Pracy realizujące zadania w zakresie
rynku pracy. Obie instytucje powiatowe realizują również zadania w zakresie zwiększania
udziału osób niepełnosprawnych w rynku pracy.
Na poziomie województwa istnieją Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej
(ROPS), do zadań których należy między innymi opracowanie, aktualizowanie i realizacja
strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej będącej integralną częścią strategii
rozwoju województwa.
Instytucje sektora pozarządowego:
Ważnym aktorem działań na polu zwalczania wykluczenia społecznego są organizacje
pozarządowe. Wśród organizacji pozarządowych działających w obszarze pomocy społecznej
szczególnie liczne są te, które realizują różnego rodzaju wsparcie na rzecz osób
niepełnosprawnych. Szacuje się, że liczba organizacji pozarządowych działających na rzecz i
w środowisku osób niepełnosprawnych i chorych w Polsce wynosi około 7 tys.
Najkorzystniej pod tym względem wygląda sytuacja w Wielkopolsce i na Śląsku, natomiast
najmniej tego typu podmiotów operuje w województwie świętokrzyskim, lubuski, podlaskim
i opolskim.
Instytucje publiczno-społeczne
3
W ramach rozwiązań instytucjonalnych przewidziano instytucje funkcjonujące na
pograniczu sektora publicznego i społecznego:
" Partnerstwo lokalne to nowa instytucja, ale wypływająca z bardzo oczywistych
przesłanek. Głównym jego celem jest budowanie trwałej współpracy pomiędzy
instytucjami rządowymi, samorządowymi, lokalnymi przedsiębiorcami, organizacjami
pozarządowymi oraz mieszkańcami na rzecz ożywienia gospodarczego oraz poprawy
sytuacji na rynku pracy.
" Centra Integracji Społecznej i Kluby Integracji Społecznej  instytucje w ramach
zatrudnienia socjalnego, tworzone zarówno przez samorząd, jak i organizacje
pozarządowe przy współpracy z samorządem. Mają one za zadanie reintegrację
społeczną i zawodową osób zagrożonych wykluczeniem.
" Zakłady Aktywności Zawodowej i Warsztaty Terapii Zajęciowej.
" Ośrodki wsparcia  to szereg samorządowych lub pozarządowych instytucji
(środowiskowy dom samopomocy, dzienny dom pomocy, dom dla matek z
małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, schronisko i dom dla bezdomnych oraz klub
samopomocy) dziennego pobytu dla osób, które ze względu na wiek, chorobę lub
niepełnosprawność wymagają częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu
niezbędnych potrzeb życiowych.
Pomimo wielu czynników składających się na proces wykluczenia, można wyróżnić
kilka najważniejszych grup społecznych, w szczególny sposób zagrożonych wykluczeniem
lub już podlegających temu procesowi. Do grup takich można przede wszystkim zaliczyć m.
in. osoby niepełnosprawne.
W świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań
przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny w 2002 r. liczba osób
niepełnosprawnych w Polsce wynosiła w momencie badania 5,457 mln osób, przy czym
prawne potwierdzenie niepełnosprawności posiadało 4,450 mln osób, w tym 4,326 mln w
wieku 15 lat i więcej. Ta ostatnia liczebność okazała się zbliżona do liczebności otrzymanej z
badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (BAEL) zrealizowanego w II kw. 2002 r.
(4,332 mln osób). Według BAEL liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i
więcej od lat systematycznie spadała  głównie z powodu zmniejszania się liczby osób
otrzymujących renty z tytułu niezdolności do pracy. W rezultacie w 2006 r. wyniosła ok. 3,8
mln osób, czyli 12,1% ludności w tym wieku. Mimo tak dużej liczebności tylko co 7 osoba
4
niepełnosprawna funkcjonuje na rynku pracy, podczas gdy w UE jest to średnio co druga
osoba. y
ródłem utrzymania dla 84% osób niepełnosprawnych są głównie świadczenia
społeczne (renty, emerytury, zasiłki). Współczynnik aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych od 1994 r. nieustannie maleje i to w tempie szybszym niż dla ogółu
zatrudnionych. Średnioroczne zmiany trzech podstawowych wskaz
ników rynku pracy w
odniesieniu do osób niepełnosprawnych obrazuje wykres.
NSP pokazał, że prawie 98% osób niepełnosprawnych żyje w jednoosobowych lub
rodzinnych gospodarstwach domowych, a ok. 100 tys. przebywa w obiektach zbiorowego
zakwaterowania, w tym w specjalistycznych ośrodkach. Większość osób niepełnosprawnych
w Polsce jest bierna zawodowo, a ich potencjał nie jest wykorzystywany przez gospodarkę.
Wynika to zarówno z dyskryminacji tej grupy na rynku pracy przez pracodawców, samej
postawy osób niepełnosprawnych (bierność, niska motywacja), ale także ze znacznie
gorszego wykształcenia i kwalifikacji osób niepełnosprawnych. Ponad połowa osób
niepełnosprawnych posiada najwyżej wykształcenie podstawowe. Osoby niepełnosprawne są
zatrudnione głównie na zamkniętym rynku pracy, czyli w zakładach pracy chronionej, gdzie
w 2005 r. pracowało ok. 200 tys. osób niepełnosprawnych (40% zatrudnionych ogółem), w
tym tylko co druga osoba niepełnosprawna w pełnym wymiarze czasu.
Wśród osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej około 25% to osoby o
znacznym stopniu niepełnosprawności, 35% to osoby o umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności, a prawie 40% to osoby o lekkim stopniu niepełnosprawności. W
przypadku wszystkich trzech grup, wskaz
nik zatrudnienia jest niski, jednak najniższe wartości
osiąga w przypadku osób o znacznym stopniu niepełnosprawności (3,4% w 2006 r.). Wyniki
badań wskazują również na konieczność ukierunkowania polityki zatrudnieniowej na rodzaj
5
niepełnosprawności, a nie tylko stopień (niepełnosprawność dzieli się na sensoryczną,
motoryczną i psychiczną). Inne działania rynku pracy powinny być kierowane do osób
niepełnosprawnych ruchowo, inne do głuchoniemych, jeszcze inne do osób z
niepełnosprawnością psychiczną. W Polsce na schizofrenię i inne zaburzenia psychotyczne
cierpi ok. 120 tys. osób, tymczasem w 2005 r. zatrudnienie osób chorych psychicznie w
zakładach pracy chronionej wyniosło tylko ok. 11 tys. osób (7,5%). Ponadto zatrudnienie
osób niepełnosprawnych cechuje się stosunkowo dużym zróżnicowaniem regionalnym 
najwyższe wartości obserwowane są w województwach z dużym udziałem rolnictwa. W 2005
r. w lubelskim, podlaskim i podkarpackim pracowało około jednej czwartej osób
niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, zaś najniższy wskaz
nik zatrudnienia odnotowany
został w zachodniopomorskim (10,9%).
6