Metody badań w pedagogice
Kompendium dla studentów
Piotr Szybek,
Lund, maj 2012
Spis treści
Rozdział I
.................................................................................................................................................. 2
Wstęp do badan i pisania pracy .......................................................................................................... 2
Przystanki w podróży  przystanek pierwszy: Przegląd literatury. ................................................. 2
Rola teorii w badaniach ................................................................................................................... 3
Przystanki w podróży  przystanek drugi: sformułować problem badawczy .................................. 4
Przystanki w podróży  przystanek trzeci: wybór próbki ................................................................ 4
Przystanki w podróży  przystanek czwarty: Zbieranie danych ..................................................... 4
Przystanki w podróży  przystanek piąty: Analiza danych .............................................................. 4
Rozdział II Wybór strategii
....................................................................................................................... 6
Rozważania wstępne ........................................................................................................................... 6
ZAA
OŻENIA ONTOLOGICZNE............................................................................................................ 6
ZAA
OŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
..................................................................................................... 6
RÓŻNICA MI
DZY EPISTEMOLOGI
POZYTYWISTYCZN
A INTERPRETYWISTYCZN
. .................... 7
Kiedy strategia ilościowa? ................................................................................................................. 10
Pojęcie i zmienna
........................................................................................................................... 10
Jak znalez
ć wskaz
niki ..................................................................................................................... 11
Rodzaje zmiennych. Statystyka opisowa ........................................................................................... 12
Badania jakościowe ........................................................................................................................... 14
Obserwacje .................................................................................................................................... 14
Świat życia ..................................................................................................................................... 15
Wywiad .......................................................................................................................................... 16
Co to jest  validity ? .......................................................................................................................... 17
Habermas: poznanie i pożytek (Erkenntnis und Interesse)
............................................................... 18
Trzy rodzaje zainteresowania  trzy sposoby spożytkowania badań ............................................ 18
1
Rozdział I
Wstęp do badan i pisania pracy
Kluczowe dla badań jest
1. & sformułowanie problemu badawczego (postawienie zagadnienia). Jest to jak gdyby
pytanie co do rzeczywistości, na które odpowiedzieć ma badacz, przeprowadziwszy
badanie. To znaczy: problem badawczy ma formę pytania. Po niemiecku mówi się
nawet Forschungsfrage,  pytanie badawcze
2. & interpretacja wyników. O czym póz
niej.
Jak formułuje się problemy badawcze?
1. W oparciu o postawÄ™ wobec panujÄ…cych teorii
2. W oparciu o wiedzÄ™ o zjawiskach
3. W oparciu o postawę wobec teorii w ogóle, jako do czegoś co albo wynika z badań
albo ma być przez nie potwierdzone.
4. Zależy to też od poglądu na badania: czy są one częścią badanego świata, czy stoją
poza nim.
Uwaga! Dla czytających literaturę naukową godne uwagi jest, że&
1. Badania są pełne pomyłek i fałszywych tropów  ale w publikacji jest to zawsze
pomijane. Czytając artykuły i książki trzeba więc zdawać sobie sprawę, że mamy do
czynienia z bardzo skrótowym opisem badania i że tak naprawdę to jest to o wiele
trudniejsze.
2. Książki zawsze podają uogólnienia, zastosowanie ich nie jest nigdy oczywiste. Trzeba
więc dobrze przemyśleć, co tu mogło zostać uogólnione.
3. Wykłady i ćwiczenia mogą dać tylko  mapę według której student samemu musi
zaplanować i przeprowadzić  podróż badawczą . A dobry promotor będzie partnerem
do rozmów o planowaniu i przeprowadzeniu tej podróży. Podróżować jednak musi
student na własną rękę.
Przystanki w podróży  przystanek pierwszy: Przegląd literatury.
Zauważ, że przegląd literatury służy badaniom. Nie powinien być oddzielną pracą. Sensem
jego jest pozyskanie informacji o tym&
" Co już wiadomo na temat, który nas interesuje? Jakie pojęcia i teorie są z nim
zwiÄ…zane?
" Jakich metod użyto w związanych z nim badaniach?
" Czy sÄ… z nim zwiÄ…zane jakieÅ› kontrowersje?
" Jacy badacze siÄ™ nim zajmowali?
Teorie bywają zbudowane wokół centralnego pojęcia: mobbowanie, dysleksja, sukces szkolny
itd. Pojęcia organizują badania i pomagają w komunikowaniu tego, co chcemy osiągnąć,
kierując wyborem literatury i decyzją co do strategii badawczej. Od pojęć, które
zidentyfikowaliśmy i wybraliśmy jako wiodące zależeć będzie także jakiego rodzaju danych
będziesz szukać i jak je będziesz analizować oraz  jak wszystko opiszesz.
2
Teraz należy się zastanowić, jaką rolę pozwolimy grać teorii.
Rola teorii w badaniach
Z grubsza można wyróżnić dwa typy badań, zależnie od tego, jaką rolę pozwalamy grać
teorii. Czyli co będzie najpierw  teoria czy badania?
Możemy zdecydować, że powinno się zbadać coś co jest problematyczne, znalez
ć przyczyny i
zaproponować rozwiązanie. Jest to podobne do rozumowania znanego jako indukcja, tego
typu badania nazwiemy zatem indukcyjnymi. Tok badań będzie wtedy taki:
1. Zadajemy sobie pytanie (formułujemy problem badawczy)
2. Zbieramy dane
3. Otrzymujemy wyniki
4. Budujemy teoriÄ™
Możemy jednak zdecydować, że należy znalez
ć i wybrać jakąś ogólnie przyjętą teorię i
wykazać jej słuszność w badanym przypadku. To ma podobieństwo do rozumowania znanego
jako dedukcja. Tego typu badania nazwiemy zatem dedukcyjnymi. Tok badań będzie wtedy
taki:
Teoria hipoteza zbieranie danych wyniki odrzucenie lub przyjęcie hipotezy
rewizja lub potwierdzenie teorii
Tego rodzaju procedura jest przyjęta w fizyce, ale z jakichś powodów gustują w niej także
badacze w naukach społecznych1.
Wiele prac licencjackich i magisterskich na różnych kierunkach pedagogiki chlubi się
postawionymi hipotezami. W wielu wypadkach jest to przysłowiowy kwiatek do kożucha. Na
przykład hipoteza typu  istnieje zależność między traktowaniem dziecka i sukcesem
szkolnym . Karl Popper2 wskazuje, że mamy tu do czynienia z linią oddzielającą naukę od
magii, mitologii i ideologii partyjnych, w rodzaju materializmu dialektycznego typu
radzieckiego3. Nauka operuje hipotezami takimi, że można je obalić (sfalsyfikować) przy
pomocy jednego pomiaru czy obserwacji. Powyższa zaś hipoteza jest nie do obalenia, bo
zawsze będzie można się doszukać jakiejś zależności. Badanie oparte na niej nie jest zatem
naukowe.
Stawia to pod znakiem zapytania celowość stawiania hipotez w badaniach pedagogicznych, a
już na pewno to, czy student w ramach pracy licencjackiej poradzi sobie z (1) postawieniem
falsyfikowalnej hipotezy, i z (2) zaplanowaniem i wykonaniem eksperymentu, zmierzajÄ…cego
do jej obalenia. Jest to trochę jak żądanie od początkującego narciarza, żeby w ramach kilku
pierwszych lekcji zjechał z czarnego stoku. Oczywiście, są tacy wyjątkowi narciarze i są
także wyjątkowi studenci, którym udaje się postawić i sprawdzić falsyfikowalną hipotezę.
1
Jeden z moich znajomych, doktor fizyki i redaktor naczelny pisma poświęconego dydaktyce przedmiotów
przyrodniczych powiedział, że psychologowie cierpią na zazdrość o fizykę (Physics envy). Porównaj
http://pl.wikipedia.org/wiki/Zazdro%C5%9B%C4%87_o_cz%C5%82onek i http://en.wikipedia.org/wiki/Penis_envy
2
http://pl.wikipedia.org/wiki/Karl_Popper, a jeżeli możecie, http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Popper
3
http://pl.wikipedia.org/wiki/Karl_Popper#Falsyfikowalno.C5.9B.C4.87_.E2.80.93_jako_metoda_demarkacji_nauki
3
Zamiast mówić o hipotezach lepiej jest jednak mówić o problemie badawczym.
Przystanki w podróży  przystanek drugi: sformułować problem badawczy
Wiedząc, co jest zbadane i co niezupełnie i jaki jest przyjęty przez społeczność naukową
 porzÄ…dek dnia (czyli to, co jest uznane za godne uwagi i, co za tym idzie, zbadania)
formułujemy owo pytanie, które będzie kierowało badaniami i które nazywamy problemem
badawczym.
Przystanki w podróży  przystanek trzeci: wybór próbki
Punktem wyjścia jest sytuacja studenta piszącego pracę. Ma on/a na swoje badania z grubsza
licząc pół semestru letniego. Można więc założyć, że zdąży się przebadać jakiś przypadek.
Jednostką badania jest więc przypadek/ wypadek (przypadek mobbowania w jakiejś klasie,
pomoc dla młodzieży w drodze do kariery przestępczej w jakiejś gminie itp.) Może to być
przypadek indywidualny, może jednak być to kilka przypadków, co znowu zależy od tego ile
mamy czasu.
Próbka powinna być reprezentatywna dla całej populacji. Tu oczywiście jest problem. Co
przyjmiemy jako populację, dla której próbka ma być reprezentatywna? Bo jeżeli badamy np.
funkcjonowanie przeszkoli, a możemy zbadać tylko jedno przedszkole, albo tylko kilka
przedszkoli w Szczecinie, to jak określić relację próbka/populacja? Trzeba się dostosować do
sytuacji i zaznaczyć już w problemie badawczym, jaką populacje reprezentuje próbka.
Najważniejsze jednak jest, żeby próbka uwidoczniała problem badawczy. To jest ważne,
możliwe do osiągnięcia i ma podstawowe znaczenie.
Przystanki w podróży  przystanek czwarty: Zbieranie danych
Problem badawczy określa, co potrzebujemy wiedzieć. Od niego zależy, jaką wybierzemy
strategię (ilościową lub jakościową) i jaki będzie stopień ustrukturowania metody (wysoki lub
niski).
Przystanki w podróży  przystanek piąty: Analiza danych
Dane należy zapisać w uporządkowany sposób, uporządkowane/ zgrupowane w kategorie
(opatrzone kodem, o czym póz
niej). Na tym etapie należy szukać relacji między kategoriami/
grupami danych oraz relacji między tymi kategoriami/ grupami a problemem badawczym i
pojęciami występującymi w przeglądzie literatury.
Opis badania miewa (na  zachodzie ) następującą strukturę, którą ja uważam za rozsądną:
" Wstęp. Zarys badanego obszaru. Problemy badawcze i hipotezy.
" PrzeglÄ…d literatury. Krytyczny przeglÄ…d wiedzy na interesujÄ…cy CiÄ™ temat.
" Metody. Jak wybrano próbkę, jak zebrano dane. Dlaczego wybrano tę, a nie inną
strategię i ten, a nie inny sposób zbierania danych.
" Wyniki. Prezentacja wyników badań, uporządkowanych/ zgrupowanych w kategorie
(opatrzone kodem) oraz relacji między kategoriami/ grupami danych.
" Dyskusja wyników. Odniesienie wyników do literatury i problemów badawczych.
Powinna siÄ™ tu znalez
ć krytyczna ocena zakresu ważności i wiarygodności wyników.
" Zakończenie. Jakie znaczenie ma to badanie?
4
W pracach, które wypadło mi promować zaznacza się tendencja do rozdmuchiwania rozdziału
teoretycznego. Rozdział metodologiczny jest streszczeniem kilku osiągalnych podręczników.
Wyniki są prezentowane we wspaniałej szacie graficznej. Tabele i wykresy dublują się. Z
rzadka wyciągane są jakieś wnioski. Rozdział teoretyczny wisi więc w powietrzu  dobrze
jest, jeżeli jest użyty do sformułowania problemu badawczego i znalezienia zmiennych i
wskaz
ników. Nie jestem przekonany, że studenci uczą się tu czegokolwiek, co miałoby
znaczenie dla ich rozwoju profesjonalnego czy kształcenia osobistego. Ale to już inna
dyskusja i inny tekst.
5
Rozdział II Wybór strategii
Rozważania wstępne
Wybór strategii badawczej, a w konsekwencji wybór sposobu zbierania danych i ich
analizowania jest wyborem założeń ontologicznych i epistemologicznym. To znaczy,
decydujemy się, co chcemy widzieć i jaki charakter ma mieć nasza wiedza. Zwykle student (a
często i autor podręcznika metodologii) nie przeprowadza krytycznej analizy tych założeń.
Autorzy znanych na świecie podręczników metodologii, jak na przykład Denzin i Lincoln w
swoim rozdziale w pierwszym tomie Metod badań jakościowych (Wydawnictwo Naukowe
PWN: Warszawa 2009, redakcja Norman Denzin i Yvonne Lincoln) podkreślają wagę
właśnie takich założeń. W Polsce zbliża się do tego Amadeusz Krauze (Współczesne
paradygmaty pedagogiki specjalnej, Kraków: Impuls, 2011).
ZAA
OŻENIA ONTOLOGICZNE
Ontologia to nauka o bycie. A także o byciu. To znaczy, że założenia ontologiczne dotyczą
tego co jest, czym się charakteryzuje i jak jest. Zatem założenia te będą w wypadku badan nad
społeczeństwem i zjawiskami w nim zachodzącymi dotyczyły tego&
1. Czym są przedmioty w świecie społecznym?
2. Czy nasze ich postrzeganie wpływa na ich sposób istnienia?
3. Czy rzeczywistość społeczna istnieje niezależnie od działających osób, czy tez jest przez
nie budowana (konstrukcja społeczna)?
Trzeba zauważyć różnicę między tym, co jest  i jak  w świecie fizycznym (przyrody) i tym,
co jest  i jak  w świecie społecznym: W świecie fizycznym (przyrody) zjawiska dzieją się,
bo muszą. Jabłko spada w dół, nigdy w górę. Prąd w baterii płynie od plusa do minusa. Mamy
tu zależność od niepodważalnych praw przyrody. Natomiast w świecie społecznym zjawiska
dzieją się nie zawsze dlatego, że muszą. Są przygodne. Czasami dlatego, że (na przykład)
jakiejś grupie odpowiada to a nie coś innego i ta grupa przejawia więcej sprytu, energii,
cierpliwości itd. Jest więc zależność od relacji społecznych, międzyludzkich itp. Relacje te
ulegajÄ… zmianom, a nawet t o m y j e s t e Å› my c z ynni ki e m t yc h z mi a n.
ZAA
OŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
Co należy uznać za akceptowalną wiedzę? Kryteria nie muszą tu być takie same jak w
naukach przyrodniczych. Wielu autorów podręczników metodologii wydaje się nie zauważać
różnicy między nimi (a szczególnie fizyką) i pedagogiką. Bo czy wiedza o przedmiotach
świata społecznego może być taka jak o przedmiotach świata fizycznego? Tu trzeba
zauważyć, że w świecie społecznym zjawiska zachodzą inaczej, niż w przyrodzie. Patrz pod
 założenia ontologiczne . O przygodnych zjawiskach społecznym nie możemy mieć tej samej
wiedzy, co o zjawiskach przyrody, które dzieją się, bo muszą.
Czy można zatem używać tych samych metod, co w badaniach przyrodniczych? Nie wygląda
na to. Można używać pomiarów, ale trzeba sobie zdawać sprawę, że ich wyniki nie mają tego
6
samego charakteru, co na przykład w fizyce. Większą rolę powinny też odgrywać badania
jakościowe4.
RÓŻNICA MI
DZY EPISTEMOLOGI
POZYTYWISTYCZN
A INTERPRETYWISTYCZN
.
Polakowi/Polce świeżo po maturze, jeszcze pod wrażeniem lektur, pozytywizm kojarzyć się
będzie z Prusem i Orzeszkową. Tu jednak chodzi o kierunek filozoficzny, biorący swój
poczÄ…tek od Auguste Comte a, a w pewnym sensie zwiÄ…zany a empiryzmem Hume a,
Locke a, Condillaca i innych (wśród nich Stanisława Staszica i Jana Śniadeckiego). Nie będę
dublował kursu filozofii, streszczę tylko podstawowe różnice między stanowiskiem
zajmowanym przez badaczy w dziedzinie psychologii i pedagogiki pozostajÄ…cymi  w jakimÅ›
stopniu  pod jego wpływem, a tymi, których  bardzo szeroko uogólniając, nazwę
interpretywistystami. To znaczy, jest stanowisko, gdzie zakłada się prymat wiedzy tego
samego typu, co w naukach przyrodniczych, oraz inne stanowisko, gdzie zakłada się, że
wiedza jest zawsze już wynikiem interpretacji.
Pozytywizm Interpretywizm
1. Nie ma różnicy między światem 1. Istnieje podstawowa różnica między
fizycznym a społecznym. światem fizycznym a społecznym.
2. To czego nie można zmierzyć, nie jest 2. Wiedza o przygodnych obiektach
godne uwagi. społecznych jest negocjowalna.
3. Wyniki pomiarów nie są negocjowalne. 3. I jest zależna od podmiotu badania.
4. Są zatem niezależne od podmiotu 4. Bo on jest instrumentem badania.
pomiaru.
Stanowisko pozytywistyczne zostało poważnie zaatakowane w latach 60tych5 i odegrali tu
dużą rolę Karl R. Popper (były pozytywista) i Thomas S. Kuhn. Obaj pisali raczej o naukach
przyrodniczych. Kuhn był fizykiem, a Popper miał za sobą rozpoczęte studia fizyki i pracę
doktorską o dydaktyce matematyki. Przytaczam tu tylko rozważania Poppera, jako łatwiejsze
do zwięzłego zreferowania (pojęciom wprowadzonym przez Kuhna zarzucono wysoki stopień
niedookreśloności6, co bynajmniej nie umniejsza wagi jego opisu historii nauki). Obaj
wskazują na tę samą okoliczność, mianowicie, że&
Wiedza jest  naładowana teorią
Popper pisze, że  historia nauki jest historią sposobów stawiania problemów i tła, na którym
się one zarysowują (problem situations). Nie można, twierdzi on, traktować hipotez z
osobna, bo są one częścią pewnej całości. W astronomii postawiono (około 180 lat temu)
hipotezę, że w pewnym określonym miejscu da się zaobserwować dotychczas nieznaną
planetę. W 1846 stało się to i planecie nadano nazwę Neptun. Tłem tej hipotezy była cała
teoria mechaniki nieba, oparta z kolei na teorii ruchu i grawitacji Newtona. Gdyby to siÄ™ nie
udało, trzeba by przeformułować owe teorie. A jakie było tło postawienia problemu? To, że w
4
Tu trzeba zauważyć, że badania jakościowe stworzyły chemię i biologię. Najpierw był opis, a potem, gdy
wiadomo było, co widać, zaczęło być jasne, co można i należy zmierzyć.
5
To znaczy  na tak zwanym  zachodzie . W Polsce wydaje się ciągle panować sytuacja z lat 50tych. Z pewnymi
wyjątkami, oczywiście.
6
http://en.wikipedia.org/wiki/Margaret_Masterman Masterman skrytykowała pojęcie paradygmatu użyte
przez Kuhn, czym on się zgodził i zaczął zamiast tego mówić o incommensurabilty. No i co, nie mam racji
używając zamiast niego Poppera?
7
ogóle zajmowano się takimi sprawami, jako ruchy planet, wynikało z kultury nowoczesności.
Tak jak w  średniowieczu 7 dominowały dysputy o bytach idealnych, tak nowoczesność
interesuje się głównie jestestwami materialnymi8. Podczas gdy w  średniowieczu centralne
były kwestie zbawienia, to nowoczesność podejmuje problemy związane z funkcjonowaniem
przyrody, w nadziei, że poznawszy to można będzie zaprząc siły przyrody dla rozwoju
gospodarki. Sławna stała się odpowiedz
fizyka Michaela Faradaya politykowi angielskiemu,
który zapytał, co za pożytek z tych jego zabawnych eksperymentów: Nie wiem, ale jestem
pewien, że zdąży Pan to opodatkować. Chodziło o eksperymenty, które z biegiem czasu
doprowadziły do zbudowania generatora prądu zmiennego.
Zależnie od tego, co nas interesuje wybieramy różne aspekty. O tym, czym jest aspekt,
informuje nas Ludwig Wittgenstein9.
Spójrzmy na obrazek:
Zależnie od tego, na jakie szczegóły obrazka zwracamy uwagę, zobaczymy królika albo
ptaka. Sposób patrzenia stanowi przedmiot w różny sposób. Wittgenstein tak to tłumaczy:
 patrzę na twarz i nagle widzę jej podobieństwo do czegoś innego. Widzę, że się
nie zmieniła: a jednak widzę to coś, co jest inne. To doświadczenie nazywam
 zauważeniem aspektu 
Ludwig Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, część II, ustęp XI
Można zatem widzieć rzeczy w różny sposób zależnie od potrzeby. Będąc pedagogiem
opiekuńczym i resocjalizacyjnym, interesujemy się alkoholizmem, jako czymś co przyczynia
się do asocjalności. Medyk będzie starał się zobaczyć alkoholizm jako chorobę. Nauczyciel
7
niektórzy historycy kwestionują sens wyodrębniania takiej epoki.
8
Choć zainteresowanie to zaczęło się już w starożytności, a w  średniowieczu podtrzymywano je dość
intensywnie. Patrz http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Buridan i http://en.wikipedia.org/wiki/Nicole_Oresme
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Miko%C5%82aj_z_Oresme) oraz http://en.wikipedia.org/wiki/Gregory_Choniades, że
wspomnimy tylko o Europejczykach. Nie można nie zauważyć, że były to przeważnie osoby duchowne.
9
http://pl.wikipedia.org/wiki/Dociekania_filozoficzne, albo http://en.wikipedia.org/wiki/Philosophical_Investigations, oraz
http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Wittgenstein, albo http://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig_Wittgenstein
8
jako coś, co zaniża wyniki w nauce i powoduje, że uczniowie rezygnują z nauki, studenci ze
studiów itd. Zależnie od praktyki, którą się uprawia, widzi się alkoholizm j a k o c o ś
i nne go. Tłem stawiania problemu jest wtedy praktyka, w ramach której się działa. I tak jest
najczęściej. Dla promotora prac licencjackich będzie to praktyka nauczyciela akademickiego,
a konkretnie czynności związane z promowaniem owych prac. Dla studenta będzie to
praktyka studiów jako zdobywanie wiedzy albo jako zdobywanie dyplomu. W tym drugim
wypadku stosować będzie on/a zasadę ZZZ i postawi problem tak, żeby się jak najmniej
napracować10.
Tyle o wpływie potrzeby wiedzy o czymś określonym. Następnym aspektem tego jest wpływ
tego, co już wiemy. Wróćmy do wittgensteinowskiego królikoptaka. Zauważcie, że nie
wiedząc co to są (1) ptaki, i (2) króliki, nie zobaczylibyśmy w obrazku nic sensownego.
Podobnie jest z alkoholizmem. Żyjąc w kulturze, gdzie alkohol jest znany i używany co
najmniej od epoki brązu, jeżeli nie od neolitu, musimy chcąc nie chcąc wiedzieć coś o jego
efektach na zachowanie, stan zdrowia itp. Zastanówcie się: czy któryś z przykładów różnych
problemów, które można postawić na temat  alkoholizm jest kompletnie niezrozumiały? A
który byłby zrozumiały dla człowieka, który wyrósł w kulturze, gdzie alkohol jest zupełnie
nieznany?
" Czyli: problem badawczy steruje badaniami.
" A ten jest zależny od tła na którym został sformułowany. Do tego tła należą (1)
potrzeby, (2) uprzednia wiedza i doświadczenia.
Subiektywność  podmiotowość. Wiedza jest negocjowalna
Bardzo często krytykuje się wypowiedzi jako subiektywne. Podstawą tego jest milczące
założenie, że można przyjąć punkt widzenia niezależny od naszej podmiotowości. To znaczy,
że możemy coś uważać niezależnie od tego, kim jesteśmy, jaką mamy już wiedzę na jakiś
temat (patrz wyżej), jakie doświadczenia i do czego jakaś wiedza nam jest potrzebna.
Równie często chwali się czyjś punkt widzenia jako obiektywny. Wtedy zakłada się, że jest
możliwa wiedza o jakimś przedmiocie (obiectus) niezależna od postrzegającego, badającego,
zainteresowanego podmiotu. Tu pozwolę sobie zauważyć, że już Kant ponad 200 lat temu
wykazał, że jest to niemożliwe. Wszystko, co widzimy, słyszymy, smakujemy  któtko
mówiąc postrzegamy, jest nam dostępne za pośrednictwem naszego myślenia ujętego w ramy
czasowe i przestrzenne, charakterystyczne dla nas jako ludzi. Czyli wszelka wiedza jest
zawsze już ludzką wiedzą.
Oraz, jak wspomnieliśmy, rzeczy interesują nas, bo jest nam potrzebna wiedza o nich. A
dlaczego ta właśnie wiedza? Bo mamy określone potrzeby. Nasze,  subiektywne potrzeby.
Zatem owo sformułowanie problemu badawczego, które steruje badaniami, jest zawsze
 subiektywne .
Jeżeli wiedza jest zdobywana zależnie od potrzeb podmiotu poznania, to mogą występować
różnice zależnie od jakie potrzeby są u podstaw sformułowania problemu badawczego.
10
można też powiedzieć, że działa tu zasada Kopernika: zły pieniądz wypiera dobry. Patrz
http://copernicus.torun.pl/nauka/ekonomia/4/
9
Podmioty przeprowadzające badania, których punktem wyjścia są różne potrzeby będą
zmuszone wejść w dialog, który może wyświetlić z
ródła tych różnic. Będzie on miał
charakter negocjacji, bo strony muszą się porozumieć co do ważności swoich punktów
wyjścia.
Kiedy strategia ilościowa?
Wtedy, gdy stwierdzamy, że najbardziej potrzebna i przydatna jest wiedza wyrażana w
liczbach (relacjach ilościowych). Wtedy zakładamy, że zjawisko lub pojęcie charakteryzuje
się powtarzalnością  coś pojawia się regularnie i zależy od rozpoznawalnych czynników.
Pojęcie i zmienna
Pojęcie wyraża się przez swoje wskaz
niki.
Pojęcia są z zasady niezauważalne. Na przykład  alkoholizm . Ulicami nie chodzi, w
restauracji nie siedzi. Więc jak znalez
ć  alkoholizm ? W tym celu wybieramy wskaz
niki,
zauważalne zjawiska wskazujące na alkoholizm. Może to na przykład być występowanie na
ulicy ludzi pozostających pod wpływem alkoholu. Raporty policyjne dotyczące takich osób i
ich poczynań bądz
w miejscach publicznych, bÄ…dz
w ich domu. Raporty nauczycieli i
pedagogów szkolnych co do spożycia alkoholu przez młodzież.
Czasami wskazują one na coś, co może przybierać różne wartości.
A
atwo zauważyć, że wszystkie wskaz
niki podane w poprzednim punkcie mogą przybierać
różne wartości. Można zmierzyć ilość pijanych na ulicach miasta oraz podliczyć ile osób
występuje w raportach policji, nauczycieli i pedagogów.
Wtedy mamy do czynienia ze zmienną i możemy przyjąć strategię ilościową.
Alkoholizm, w ten sposób opisany przez wybrane wskaz
niki jest zatem zmiennÄ….
(Czy wyniki pomiaru sÄ…  obiektywne ?)
Przyjrzyjmy się warunkom pomiaru alkoholizmu według wyżej zaproponowanych
wskaz
ników. Czego one dotyczą? Wszystkie trzy wskaz
niki opisujÄ… alkoholizm jako zjawisko
społeczne, i wszystkie trzy wychodzą z cichego założenia, że alkoholizm wyraża się przez
osoby nadużywające alkohol. A można także dodać wskaz
niki opisujące przestępstwa
dokonane pod wpływem alkoholu, rodziny rozbite przez nadużywanie alkoholu, załamania
nerwowe pod wpływem alkoholu, naukę przerwaną pod wpływem alkoholu, okoliczności
debiutu używania alkoholu. Alkoholizm jest wtedy niekoniecznie zjawiskiem społecznym:
nabiera aspektów psychologicznych, a nawet można się zastanawiać, czy nie ma tam
aspektów medycznych (co skądinąd jest prawdą: alkoholizm jest jednostką chorobową oraz
przyczyną czysto już somatycznych11 jak marskość wątroby czy zapalenie trzustki). Czyli to
zainteresowanie podmiotu (subiectus) planujÄ…cego i przeprowadzajÄ…cego badania decyduje o
tym jak postawi siÄ™ problem badawczy, a zatem, jak zostanie opisane zjawisko alkoholizmu.
11
Od greckiego soma = ciało. Somatyczne są choroby takie jak katar, ospa itd.
10
Jak znalez
ć wskaz
niki
Alan Bryman (Social research methods, Oxford University Press: Oxford, 2011) proponuje
induktywnÄ… procedurÄ™ szukania wskaz
ników: Przeprowadzić wywiad nieustrukturowany.
Szukać wskaz
ników w tym, co powie respondent. Przykładem mogą być niektóre wywiady
przeprowadzone przez koleżanki z PWiP12. A także wywiady przeprowadzony przez dwie
absolwentki Programu Kształcenia Psychologów (Psykologprogrammet) przy Uniwersytecie
Sztokholmskim.
Temat Tematy
ogólny Opis kategorii szczegółowe Przykłady (dosłowne cytaty z wywiadów).
(kategoria głównej (kategorie
główna) podrzędne)
jego brzuszek /& / że przeszło kilka godzin i brzuszek
Wspomnienia mu pękł. A potem już nie można./.../więc to się nie
zdarza, ale śni się&
Aktualnie
pojawiajÄ…ce siÄ™
Śni mi się że idziemy po chodniku z X i ona mnie
męczące sny,
Dziecko umiera
trzyma za rękę. I nadjeżdża autobus i przejeżdża ją.
które zaczęły się
albo doznaje
Albo śni mi się, że siedzimy na skale nad morzem i
pojawiać w
obrażeń
jemy piknik. I nagle ona spada /.../widzÄ™ jak umiera.
SNY
zwiÄ…zku z
& przez cały czas, że jestem przy niej i widzę, ale nie
chorobÄ…
Bezradność mogę nic zrobić /...w tych sytuacjach nawet nie mogę
dziecka.
jej objąć i pocieszyć.
co noc wstaję i chodzę i chyba przepracowuję dużo
Niespokojny
każdej nocy /.../ chodzę przez sen i krzyczę i mówię i
sen
uderzam się o ściany.
Autorki zidentyfikowały pewną ilość pojęć poruszanych przez respondentów, z których jedno
(sny) jest przedstawione w tabeli. Pojęcie to jest tożsame z tematem ogólnym, a tematy
szczegółowe są jego wskaz
nikami. Widzimy, że w tym wypadku wskaz
niki nie wydajÄ… siÄ™
być mierzalne, pojęcie nie jest zatem zmienną. W innym wypadku może jednak być inaczej: a
wypadkiem tym może być na przykład wywiad przeprowadzony przez kogo innego.
Stosowana też jest dedukcyjna procedura poszukiwania wskaz
ników: można je znalez
ć w
przeglądzie literatury. I można nawet ułożyć taką samą tabelkę, jak ta powyżej. W obu
wypadkach mamy do czynienia z tekstami, tyle że w wypadku wywiadu to my jesteśmy
autorem (właściwie: współautorem).
12
Nie przytaczam ich tu, ze względu na wymagania etyki badań: wywiad jest własnością prowadzącego wywiad
i respondenta. Inne osoby nie powinny mieć wglądu w wypis wywiadu. Jeżeli promotor ma dostać wypis,
powinien być on  odidentyfikowany tzn. imiona powinny być fikcyjne, nazwiska wymazane (albo zastąpione
kodem, np. NN czy XX), nawet nazwy miejscowości powinny być zmienione.
11
Rodzaje zmiennych. Statystyka opisowa
Zmienne ciągłe
(po angielsku interval/ratio:  ilorazowe ) mamy tu regularne odległości między kategoriami.
Przykład: wzrost uczniów w klasie, wiek uczniów w klasie. Można wyliczać parametry:
a. ÅšredniÄ…
b. Odchylenie standardowe
c. KorelacjÄ™
Wzrost (cm) Wiek (miesiÄ…ce)
1. 163 150
2. 158 150
3. 151 151
4. 152 144
5. 157 149
6. 155 147
7. 160 148
8. 159 152
Parametry, wyliczone przez Microsoft Xcel:
Średnia: wzrost 156,875 cm, wiek 148,9 miesiąca (12 lat i 5 miesięcy), Odchylenie
standardowe: 3.79 i 2,37
To znaczy, że dwie trzecie wyników mieści się w odległości od średniej równej odchyleniu
standardowemu. Czyli dwie trzecie uczniów ma wzrost między 153 i 160,5 cm oraz wiek
między 146,2 i 150,6 miesiąca (12 lat i dwa miesiące i 12 i pół roku). Można więc albo
powiedzieć, że wzrost większości uczniów mieści się w granicach między 153 cm i 160,5 cm,
albo też, że średnia wzrostu uczniów jest 156,875 cm. Który z tych sposobów oddania
wzrostu uczniów wydaje Ci się zawierać więcej informacji?
Wyliczanie parametrów w Xcel:
" Wpisać zbiór danych rozpoczynając od rzędu 2.
" Wybrać z menu  wzory , a tam  funkcje  inne funkcje  statystyczne
odpowiednią funkcję (average = średnia, odchylenie stand. = stdev), podać ciągi
danych tak: (A2:A9) i (B2:B9) (jeżeli jest dziewięć pomiarów)
" Excel wylicza parametr.
Współczynnik korelacji między wzrostem i wiekiem jest 0,37. Co to znaczy? Po pierwsze,
współczynnik korelacji (WK) jest dodatni, więc im starsze dziecko, tym jest wyższe. Po
drugie, nie jest zerowy, więc istnieje jakaś zależność. Nie jest to tak silna zależność, jak na
przykład między kwotą zapłaconą przy zakupie jabłek i wagą jabłek, które dostajemy. Tam
WK jest 1. To znaczy, że przy cenie 2 zł za kg dostaniemy 1 kg płacąc 2 zł, 2,5 kg płacąc 5 zł
itd.
12
Koniecznie trzeba zauważyć, że nie mamy tu związków przyczynowych. Oczywiście można
by powiedzieć, że właśnie tak, bo jak zapłacę 10 zł to dostanę 5 kg jabłek, a jak Jaś ma 10 lat,
a Kazio 13 to na pewno Kazio będzie wyższy.
Są z tym pewne kłopoty. Oddaję głos Andrzejowi Mleczce:
Zdajemy sobie sprawę, że rozumowanie starszego pana ma poważne luki: nie uwzględnia
wszystkich czynników mogących mieć znaczenie i wpływ na oba fakty.
Wez
my konkretniejszy przykład. Ktoś dla zabawy wyliczył korelację między spadkiem ilości
bocianów w Skanii i spadkiem narodzin w owej części Szwecji. Popularne i kompletnie
błędne tłumaczenie, że dowodzi to, iż bociany przynoszą dzieci (a zatem statystyka to bujda
na resorach) jest przykładem niezrozumienia statystyki opisowej.
Wasz wykładowca jest jednak magistrem biologii (UW, 1969) i byłym nauczycielem biologii
w Szwecji. Ucząc uczniów w Skanii o ekosystemach w ich regionie musiałem znać historię
tych ekosystemów. Wiedziałem więc, że na przełomie XVIII i XIX wieku rozpoczęto
osuszanie bagien i podmokłych łąk w Skanii, w celu zwiększenia areału uprawnego.
Jednocześnie zaczęto używać nawozów sztucznych (z początku wapna). Doprowadziło to do
dwóch rzeczy: (1) zwiększyła się produkcja zbóż, i (2) zmniejszyła się drastycznie ilość żab.
Pierwsze było przyczyną większej przeżywalności dzieci, co zwykle prowadzi do mniejszej
ilości narodzin. Drugie mogło stać się przyczyną wyginięcia bocianów.
Mogę więc postawić hipotezę: istnieje wspólny czynnik, powodujący oba zjawiska: osuszono
bagna, co dało zmniejszenie się ilości żab, a jednocześnie lepsze plony, co z kolei dało tańszą
żywność, co doprowadziło do większej przeżywalności dzieci, co pociągnęło za sobą
mniejszą skłonność do wielodzietności.
Korelacja może być zatem z
ródłem hipotezy. W wypadku korelacji wzrost / wiek można
przypuszczać, że w trakcie życia dziecko rośnie. Jednocześnie niski WK pozwala nam
przypuszczać, że są jeszcze inne czynniki prócz wieku, mające wpływ na wzrost. Ale pod
13
żadnym pozorem nie wolno zakładać związku przyczynowego! To, że jesteśmy pewni, że im
dziecko starsze, tym wyższe, jest wnioskiem z obserwacji całych pokoleń. Na samej
statystyce nie mielibyśmy prawa polegać.
Dalsze zmienne
Skokowe (Ordinal) Kategorie mogą być porządkowane, ale odległości między nimi nie są
równe. Na przykład pytamy jak często młody człowiek gra w gry komputerowe. Można
zakreślić możliwości: raz na rok, raz na miesiąc, raz w tygodniu, codziennie. Owszem.
 codziennie to częściej niż raz na miesiąc, ale nie da się wyliczać parametrów. Statystyka
musi się tu ograniczyć do wykresów. Zauważmy, że jeżeli zamiast kazać podać wiek albo
wzrost, każemy zakreślić np. 12 lat do 12 lat i cztery miesiące, 12 lat i i cztery miesiące do 12
lat i osiem miesięcy, to zmieniamy zmienną na skokową i nie możemy wyliczać parametrów.
Nominalne ( jakościowe ) Jakościowo różne kategorie  nie mogą być porządkowane. Na
przykład pytamy, co najlepiej opisuje powody, dla których młody człowiek chodzi na mecze.
a. Bo spotykam kolegów
b. Bo lubię patrzeć na mecze
c. Bo sam gram w piłkę
d. Bo prawdziwy facet chodzi na mecze
Nie można przypisać temu żadnej wartości liczbowej, a więc nie można wyliczać np. średniej.
Dychotomiczne Tylko dwie kategorie (np. płeć). Mam nadzieję, że nikomu nie wpadnie do
głowy liczyć średnią płci.
Badania jakościowe
Obserwacje
Obserwacja jest klasyczną techniką właściwie we wszystkich badaniach naukowych. W
badaniach nad światem społecznym, światem ludzi, ma ona specyficzny charakter. Przede
wszystkim ludzie są świadomi bycia przedmiotem obserwacji  prawdopodobnie inaczej, niż
na przykład koty albo zwierzęta na sawannie. Konieczna jest długa faza przygotowawcza, w
czasie której buduje się zaufanie. Obserwator ma w końcu status  muchy na ścianie : w
zasadzie wszyscy ją widzą, ale nikt nie zwraca uwagi. Jej obecność nie ma znaczenia.
Praca obserwatora to ciągła obecność, otwartość na wszystko, co się dzieje i notatki, notatki,
notatki. A na koniec dnia pracy trzeba przejrzeć te notatki i uporządkować je tak, żeby można
się było zorientować, co właściwie zostało zapisane. Wynikiem obserwacji ma być tak zwany
gęsty opis. Czyli: opis kontekstu.
Pojęcie gęstego opisu ukuł Clifford Geertz13 w znanej książce Interpretacja kultur (The
Interpretation of Cultures) z 1973 roku. Jak twierdzi, zapożyczył je od filozofa Gilberta
13
http://pl.wikipedia.org/wiki/Clifford_Geertz
14
Ryle'a14. Ryle wskazywał, że jeżeli ktoś puszcza do nas oko, nie wiemy do końca, co to
znaczy: może to być sygnał, że ktoś jest nami zainteresowany, że chce nam przekazać
potajemną wiadomość, że nie należy brać go poważnie, itd. Znaczenie mrugnięcia zmienia się
wraz z kontekstem.
Zdaniem Geertza większość ludzkich zachowań do odczytania wymaga dogłębnego
zrozumienia kontekstu, a zatem nie daje się analizować czysto funkcjonalnie.
Świat życia
Kontekst rozumiemy jako Å›wiat, w którym ludzie żyjÄ… i dziaÅ‚ajÄ… wspólnie (Schütz i
Luckmann15), Zatem opisujemy:
Kto do kogo mówi, Kto co robi i z kim.
Chodzi tu relacje między ludz
mi, zarówno na małą jak i na większą skalę. Wokół czego się
obracają, co jest dla ludzi ważne, czemu dają pierwszeństwo  czyli, jakie mają potrzeby.
Poza tym o codzienną, niewymuszoną konwersację: o czym się mówi i jak. To jest
mianowicie klucz do tego& .
Co ludzie widzą, słyszą itd., czyli jakie przedmioty POSTRZEGAJ
i jaki te przedmioty majÄ…
sposób bycia.
Właśnie w codziennej, niewymuszonej konwersację stwarzany jest porządek rzeczy, taki
jakim go ludzie chcą widzieć. Ludzie widzą coś jako zupełnie naturalne, a coś innego jako
niesamowite i niesłychane. Idąc do lekarza nie spodziewamy się, że zacznie z nas wypędzać
demony; ale tego właśnie spodziewał się mieszkaniec starożytnego Babilonu. Demony dla nas
to twór wyobraz
ni i taki mają dla nas sposób bycia. Natomiast dla Babilończyka niewidoczne
gołym okiem bakterie musiałyby jawić się jako dziwaczne wymysły.
Gdzie: jak wygląda przestrzeń w której to się dzieje i kto ma nad nią władzę
Przykład: dla ucznia przestrzeń to jego dom, podwórko, ulice, którymi idzie do szkoły i
wreszcie szkoła. I niekoniecznie musi to mieć dla niego ten sam wymiar. Na przykład szkoła
to może być głównie korytarz i podwórko szkolne, gdzie jest na przerwach  albo odwrotnie,
klasa, gdzie siedzi i jest pochłonięty fascynującym go zadaniem matematycznym.
Przestrzeń ludzka to ta, gdzie on/a coś przeżywa, doznaje czegoś. To nie jest przestrzeń, którą
możemy poznać patrząc na plany miasta, mapy, plany budynków itd. Nie jest wyrażalna w
metrach, kilometrach. Jest natomiast opisywalna przez opis przeżyć i doznań, które ludzie w
niej przeżywają i doznają.
Kiedy: jak długo trwają czynności i zjawiska i kto decyduje o tym, kiedy się dzieją i jak długo
trwajÄ….
Czas człowieka mierzy się wydarzeniami, którym poświęca uwagę i czynnościami, które
wykonuje. Ważne jest tutaj, czy odnosi się on/a do tego jako do czegoś powtarzalnego, czy
też jednorazowego, wyjątkowego. Czy przeżywa i doznaje coś niepowtarzalnego, czy też
właśnie zwykłego, codziennego.
14
http://pl.wikipedia.org/wiki/Gilbert_Ryle
15
http://pl.wikipedia.org/wiki/Alfred_Sch%C3%BCtz_(filozof) i http://pl.wikipedia.org/wiki/Thomas_Luckmann
15
Wywiad
Wywiad może być techniką uzupełniającą obserwację, może też być stosowany samodzielnie.
Wywiady mogą być ustrukturowane lub nieustrukturowane. Stopień ustrukturowania
wywiadu zależy od tego, jak sformułujemy pytania, np:  Czy osoby w Twojej placówce były
uprzednio karane? albo:  Opowiedz coś o osobach w Twojej placówce. (Pytanie, czy były
karane, zadajemy, jeżeli respondent16 nic o tym nie powie). W pierwszym przypadku
narzucamy respondentowi co ma powiedzieć. W drugim  dajemy jej/mu pewną swobodę. W
obu wypadkach chcemy jednak, żeby respondent trzymał się pewnego tematu. Skąd biorą się
tematy pytań? Czasami wynikają z obserwacji (jeżeli wywiad jest uzupełnieniem obserwacji),
albo z literatury (jest wtedy konkretyzacją pojęć poruszanych przez literaturę). Wywiad może
być uzupełnieniem obserwacji także w inny sposób: Nie wszystko jesteśmy w stanie
zaobserwować. A literatura odnosi się przecież do obserwacji poczynionych uprzednio, tyle
że uogólnionych.
Prezentacja wyników wywiadu może być zrobiona na dwa sposoby. Pierwszy to kodowanie w
formie tematów/ kategorii, na przykład zorganizowanych w taką tabelę, jak na stronie 12.
Drugi sposób, to charakterystyka świata życia, tak jak go opisuje rozmówca/ respondent. To
jest opisane na stronie 16.
Steinar Kvale zwraca uwagę na fakt ( między innymi w książce Prowadzenie wywiadów
Warszawa: PWN, 2010), że wywiad jest współtworzony przez prowadzącego i przez
respondenta ( tego-który-odpowiada ). Jest więc zależny od sytuacji. Mats Alvesson, w
jednym ze swoich artykułów17 zaś jest bardziej precyzyjny: Rozmówcy nami manipulują.
Mianowicie&
1. Opowiadają coś, co ich pokazuje w jakimś świetle.
2. Opowiadają coś, co przedstawia ich placówkę w jakimś świetle.
3. Pokazują nam (szczególnie studentkom), że są ważniejsi od nas.
Wyszczególnia on osiem metafor, wyrażających różne aspekty interakcji między
prowadzÄ…cym wywiad i respondentem.
16
Od  respondere = odpowiadać.
17
Beyond Neopositivists, Romantics, and Localists: A Reflexive Approach to Interviews in Organizational
Research The Academy of Management Review, Vol. 28, No. 1 (Jan., 2003), pp. 13 33
16
Nie będ w to zagłębi to dla inform ecie z tego k gdy
dziemy się w iać; podaję t macji: może korzystać, g
poczuje
ecie potrzebÄ™.
Natomia zechodzimy mu kluczow dań naukow problem,
ast teraz prz y do problem wego dla bad wych. Czy p
metody, wnioski majÄ… sku  validit
, wyniki i w ą ważność - po angiels ty .
Co to jest  valid
dity ?
Czy wid ę kredytową tową)? Ma o valid thru , co znaczy  ważna
działaś kartę ą (lub debet ona napis  v
do&  J ści karty. Jeżeli nie jest ny, nie jest to karta kre
Jest to warunek ważnoś t on spełnion edytowa,
tylko ka tiku.
awałek plast
Na tej samej zasadz badania sÄ… w runkiem. C unki
zie wyniki b ważne pod jakimś war Cztery waru
określaj dzaje ważno m może to by ć&
ją cztery rod ości. Zatem yć ważność
1. Wewnętrzn validity): cz między zmiennymi naprawdę
W na (internal v zy relacje m
z
zachodzÄ…?
2. Zewnętrzna validity): cz można uogó nteksty inn
Z a (external v zy wyniki m ólnić na kon ne niż
t y?
ten badany
3. Kontekstua yniki majÄ… odniesienie codziennego
K alna: czy wy e do życia c o?
4. Trafność po y wyniki dotyczą bada nnych?
T omiaru: czy anych zmien
Ten osta ek dotyczy s trumentu. Pr nnego konte
atni warune samego inst rzykład z in ekstu, niż
pedagog m mierzym zym długość? W przyp ych badań
giczny: czym my wagÄ™ a cz padku waszy
będziecie musieli s y pytania, ja cie w trakcie
sobie zadać pytanie czy akie zadajec e wywiadu albo
umieszc kiecie prow zwiÄ…zania w przez Was p
czacie w ank wadzÄ… do roz wybranego p problemu
badawczego i czy o ę które w zwią blemem bad hcecie
odnoszą się do pojęć, k ązku z prob dawczym ch
naświet
tlić.
Wszystk nno być prze ane przez W ziale  Dysku ów .
ko to powin edyskutowa Was w rozdz usja wynikó
17
Lincoln and Guba (1985)18 mówią o wiarygodności wyników, co znaczy, że w dyskusji
wyników należy poruszyć
a. Na ile możemy zawierzyć wynikom?
b. Czy wyniki stosują się do innych kontekstów?
c. Czy to, co stwierdziliśmy, może się wydarzyć przy innej okazji?
d. Na ile wartości i oczekiwania badacza wpłynęły na wyniki?
Habermas: poznanie i pożytek (Erkenntnis und Interesse)
Z kwestią ważności kontekstualnej ( na co komu to badanie? ) i czy nasze wartości i
oczekiwania wpÅ‚ynęły na wyniki wiążą siÄ™ rozważania Jürgena Habermasa, niemieckiego
filozofa19, który wywar ł wielki wpływ na myślenie o społeczeństwie, w tym i pedagogikę.
Skupię się tu na jego teorii  wiodącego zainteresowania (leitendes Interesse) w książce
Erkenntnis und Interesse. W celu oddzielenia pojęcia  Interesse od zainteresowania na
przykład muzyką, tłumaczę je jako  pożytek . Nie jest to zupełnie precyzyjne, ale oddaje
pewein aspekt, który moim zdaniem nie może tu być pominięty.
W efekcie mamy następujący obraz:
" Podmiotem poznania jest kolektyw badawczy, dyskutujący wyniki badań.
" Komunikowanie badań i ich dyskusja na jakimś forum, otwartym dla możliwie
największej ilości ludzi, jest zatem najważniejsza. Właściwie jest to warunek powodzenia
procesu poznawczego.
" Jest tak, bo wiedza nie jest dana raz na zawsze, tylko ciÄ…gle ulega rewizji i reinterpretacji.
" Ważny jest sens relacji społecznych; muszą być one zrozumiane, a nie tylko opisane.
" Ważny jest też aspekt normatywny: coś trzeba naprawić. W tym celu trzeba się
komunikować.
To wszystko można streścić i sprecyzować. Otrzymamy wtedy&
Trzy rodzaje zainteresowania  trzy sposoby spożytkowania badań
" Manipulacja społeczeństwem
Zdobywamy wiedze taką, która pozwoli nam zaplanować jakieś działanie. Plan będzie
precyzyjny i szczegółowy i działania powinny być przeprowadzone zgodnie z nim, co do joty.
Zauważmy, kto tu decyduje i kto rządzi. Ekspert-badacz i planista-biurokrata. Wszyscy
wiemy, jako to ważne i w wielu wypadkach niezbędne, żeby mieć kompetentnych ekspertów i
biurokratów.
" Zrozumienie społeczeństwa.
Układanie planów wymaga zrozumienia mechanizmów, według których społeczeństwo
działa; ale nie tylko to. Potrzebne jest także zrozumienie istoty życia społecznego, wartości,
którymi się ono rządzi, dalekosiężnych tendencji. Jest to przydatne dla biurokracji i można
być bardzo zadowolonym, jeżeli biurokraci są na tyle światli, by umieć spożytkować taką
wiedzę. Ale jest jeszcze jedna możliwość.
18
Naturalistic inquiry Beverly Hills: Sage
19
http://pl.wikipedia.org/wiki/Habermas, http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas
18
" Likwidacja przesądów, krytyka ideologii, w celu usunięcia przeszkód w komunikacji.
Komunikacja ma zachodzić między wszystkimi. Tu już nie ma rządzących i rządzonych. Są
tylko obywatele i to oni właśnie mają przeprowadzić to dzieło emancypacji od przesądów i
toksycznych ideologii. Mamy tu do czynienia z wiedzÄ… koniecznÄ… dla zbudowania i
podtrzymywania demokracji uczestniczÄ…cej, gdzie zmiany przeprowadza siÄ™ nie tyle dla ludzi,
co z nimi.
Na koniec  zasada Perssona. Leif GW Persson20, autor kryminałów i profesor kryminologii
sformułował zasadę, którą kierują się bohaterowie jego powieści, a także prawdziwi
policjanci, jego uczniowie.
1. Punktem wyjścia jest zawsze aktualna sytuacja
2. Nie komplikuj!
3. Nienawidzić przypadku.
Czym kończę niniejsze kompendium.
20
http://pl.wikipedia.org/wiki/Leif_GW_Persson czytaj  lejf giewe person
19