39
Do opisu kontroli ruchów stosuje się opis funkcjonalny
(funkcjonowanie jako wynik samoorganizacji) i opis strukturalny.
Wacław Petryński
Dwa wzorce opisu
czynności ruchowych
- strukturalny i funkcjonalny
Profesorowi
Bogdanowi Czabańskiemu
Podkreślaj c, że od zarania dziejów myśli ludzkiej można wyróżnić dwa od-
mienne pogl dy na rzeczywistość: stałość form (Platon) oraz ruch i ewolucję
(Heraklit), Autor omawia wynikaj ce z nich wzorce opisu ruchu. Owocem my-
ślenia platońskiego ma być opis strukturalny (ang. motor approach), za które-
go prekursora należałoby uznać Rosjanina Nikołaja A. Bernsztejna, którego
najsłynniejszym modelem jest schemat opracowany przez Amerykanina Ri-
charda A. Schmidta. Z idei heraklitejskiej ma natomiast wywodzić się opis
funkcjonalny (ang. action approach), określany niekiedy również jako  podej-
ście ekologiczne lub  tworzenie wzorców dynamicznych (ang. ecological ap-
proach, dynamical pattern generation), którego podstawowe założenia opisał
M. T. Turvey. Autor stwierdza, że uczeni podchodz do opisu kontroli ruchów
ludzkich z dwóch przeciwnych kierunków, demonstruj c odmienne postawy
wobec tworzenia nowego czy wzbogacania już istniej cych paradygmatów.
Wydaje się, że większość jest zainteresowana podkreślaniem różnic, nie zaś
wł czaniem swych osi gnięć do istniej cych już modeli. Zdaniem Autora, zwo-
Z Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach.
 Sport Wyczynowy 2001, nr 1-2/433-434
40 Wacław Petryński
lennicy opisu strukturalnego musz nieuchronnie wejść na teren opisu funk-
cjonalnego, a opisu funkcjonalnego - na teren opisu strukturalnego. Rozdziel-
ność obu opisów, pracowicie budowana przez niektórych naukowców, ma dość
kruche fundamenty.
SA
OWA KLUCZOWE: teoria motoryczności  opis ruchu  opis strukturalny
 opis funkcjonalny.
Już od zarania dziejów myÅ›li ludzkiej no, Henri Poincaré, George Polya czy
można wyróżnić dwa odmienne poglądy Richard Feynman (9, 10), których
na rzeczywistość. Dla Platona jej istotą można by nazwać intuicjonistami. Nie
była stałość form, zaś dla Heraklita stosowali oni mechanicznie sprawdzo-
ruch i ewolucja (20, 23). Śladami pierw- nych, wypróbowanych algorytmów,
szego poszli, między innymi, Raimun- lecz korzystali z zespołu metod, dyna-
dus Lullus, Kartezjusz i Gottfried Le- micznie dopasowywanych do rozwiÄ…zy-
ibniz (10), których można by nazwać wanego zadania.
formalistami. W matematyce szczyto- W tym miejscu można by zadać py-
wym osiągnięciem tego prądu myślenia tanie: co te rozważania mają wspólne-
było sformułowanie w 1900 roku przez go z modelowaniem czynności rucho-
Davida Hilberta listy dwudziestu trzech wych? Otóż antropomotoryka nie jest
problemów, których rozwiązanie miało bynajmniej wolna od problemów, z ja-
uczynić z matematyki naukę zupełną kimi muszą borykać się inne dziedziny
i doskonałą. Gdyby można było urzeczy- ludzkiej wiedzy. Bardzo podobne dyle-
wistnić tę wizję, to - wychodząc z nie- maty trapią również uczonych, badają-
sprzecznego systemu pewników i wyko- cych sferę sterowania ruchami czło-
rzystując elementarną logikę - można by wieka (18).
rozwiązać wszelkie zadania.1 Na pierwszy rzut oka idea platońska
Przedstawicielami nurtu heraklitej- wydaje siÄ™ bardzo pociÄ…gajÄ…ca. Zgroma-
skiego byli natomiast Bernardo Bolza- dziwszy odpowiednio wiele danych do-
świadczalnych wystarczy wszak zbu-
1
Śmiertelny cios temu nurtowi myślenia
dować model, który następnie należało-
zadaÅ‚ Kurt Gödel, formuÅ‚ujÄ…c w 1931
by czynić coraz dokładniejszym. Nie-
roku słynne twierdzenie o niezupełności
stety, już w takim założeniu tkwi zalą-
teorii matematycznych. Głosi ono, że
żek kłopotów. Model jest bowiem
każdy system logiczny, dostatecznie po-
jemny, aby zawrzeć naszą zwykłą arytme-  umownym odpowiednikiem oryginału,
tykę, jest z konieczności niezupełny. In- będącym produktem ukierunkowanego
nymi słowy, wychodząc z niesprzecznego
opisu (10). Ta  umowność i  ukie-
systemu pewników zawsze natrafi się na
runkowanie sprawiają, iż model za-
taki problem, którego nie da się rozwią-
wsze będzie uproszczeniem i nigdy nie
zać przy użyciu jego elementów. Okazało
stanie siÄ™ idealnym odwzorowaniem
się więc, że żelazny formalizm nie jest
rzeczywistości. Ponieważ jednak nie je-
uniwersalnym narzędziem rozwiązywa-
steśmy w stanie ogarnąć naszymi zmy-
nia wszelkich problemów (2).
Dwa wzorce opisu czynnoS
ci ruchowych - strukturalny i funkcjonalny 41
słami świata w całej jego złożoności, również jako  podejście ekologiczne lub
więc w nauce skazani jesteśmy na ko-  tworzenie wzorców dynamicznych
rzystanie z modeli. Modelowanie i - po (ang. ecological approach, dynamical
uwzględnianiu zmienności przedmiotu pattern generation), którego podstawo-
badań - również symulacja noszą w so- we założenia opisał M. T. Turvey (24).
bie ową  przyrodzoną ograniczoność Punktem wyjścia było odwołanie się do
platońskiej metody postrzegania świata, sformułowanego przez Bernsztejna kla-
a dotyczy to również tego nurtu w an- sycznego problemu zmniejszania liczby
tropomotoryce. stopni swobody - z zastrzeżeniem, że
Owocem myślenia platońskiego jest formatująca i sterująca funkcja  wejścia
strukturalny opis ruchu (ang. motor wymaga, by było ono zorganizowane
approach), za którego prekursora nale- w sposób dostosowany do  wyjścia .
żałoby uznać Rosjanina Nikołaja A. Innymi słowy, Bernsztejnowski pro-
Bernsztejna (15). Obecnie najsłynniej- blem koordynacji obejmuje zarówno
szym modelem tej szkoły jest schemat odbiór bodz
ców, jak i odpowiedz
na
opracowany przez Amerykanina Richar- nie, czyli - bardziej ogólnie - postrze-
da A. Schmidta (21), w którym naj- ganie wraz z działaniem. Rozwiązanie
ważniejszymi pojęciami są: tego problemu (zmniejszanie liczby stop-
 główny generator wzorców (ang. ni swobody) musi zachodzić równocze-
central pattern generator) - ośrodkowy śnie w obu tych sferach i obejmować
mechanizm kontrolny, wytwarzający całkowite cykle postrzeganie-działanie,
głównie uwarunkowane genetycznie, po- przy czym postrzeganie jest swoiste dla
wtarzające się działania; podobny do informacji, a informacja dla środowiska
programu ruchowego; i ruchów określonego podmiotu; stąd
 program ruchowy (ang. motor postrzeganie jest swoiste i dla środowi-
program) - ciÄ…g bodz
ców ruchowych, ska, i dla ruchów podmiotu. Zagadnienie
wstępnie zaprogramowany na poziomie to ma trzy ważne aspekty:
sterowania ruchami, określający naj-  rozpoznanie swoistości powiązań
ważniejsze składniki działania wyuczo- między postrzeganiem, środowiskiem
nego; podobny do głównego generatora i ruchem,
wzorców;  bezpośredniość postrzegania w tym
 uogólniony program ruchowy sensie, że jego swoistość względem in-
(ang. generalized motor program, GMP) formacji czyni zbędnym każdy zaanga-
- program ruchowy, określający nie kon- żowany w to inny proces, na przykład
kretny ruch, lecz ogólny wzorzec ruchu; wnioskowanie,
umożliwiający jednak człowiekowi do-  pojmowanie doskonalenia postrze-
stosowanie wzorca ruchów do wymagań gania w danej sytuacji jako następstwa
środowiska (22). odkrycia i dopasowania się do informa-
Z idei heraklitejskiej zrodził się nato- cji (24).
miast funkcjonalny opis ruchu (ang. Te ogólne założenia można podsumo-
action approach), określany niekiedy wać słowami wiersza Wisławy Szym-
42 Wacław Petryński
borskiej, a zarazem popularnej piosenki, jest z pewnością urządzeniem bardziej
śpiewanej przez A
ucję Prus: nowoczesnym niż buty, ale pewne cele
 Nic dwa razy się nie zdarza łatwiej jednak osiągnąć na piechotę.
i zapewne z tej przyczyny, PrzywiÄ…zanie do opisu funkcjonalnego
zrodziliśmy się bez wprawy wydaje się więc w znacznej mierze afek-
i pomrzemy bez rutyny . tem na kredyt, a skwapliwe odłożenie do
Szczególnie ironiczny jest tu fakt, że lamusa opisu strukturalnego - przed-
zwolennicy intuicyjnego w swej istocie wczesne.
opisu funkcjonalnego zostali zafascyno- By uzasadnić to twierdzenie, zacytuj-
wani... formalizmem matematycznym, my przykład ze znanego podręcznika
niemal wprost przejętym z fizyki kwan- prof. Marka Latasha:
towej; bo to właśnie narzędzie (równania  Kiedy osoba siedząca na krześle ma
stochastycznej dynamiki nieliniowej) jest podnieść jakiś przedmiot ze stołu, musi
wykorzystywane do opisu zjawisk ru- wstać, zrobić kilka kroków oraz wziąć go
chowych (12). w dominującą rękę. Podczas powtórzeń
W literaturze anglojęzycznej oma- tego zadania w pozornie identycznych
wiane paradygmaty określa się termina- warunkach początkowych wszystkie sta-
mi  motor approach i  action appro- wy, a nawet człon roboczy (dominująca
ach ; ale nawet znając znaczenie słów ręka), przy każdej próbie poruszają się
 motor ,  action i  approach trudno po różnych torach. W ramach uogólnio-
je zrozumieć. Korzystając więc z tego, nego programu ruchowego nie ma jed-
że terminy te nie mają jeszcze swoich nak potrzeby, by wykonujący powtórze-
polskich odpowiedników, proponuję nia miał podczas różnych prób używać
używanie zamiast nich  opisu struktu- rozmaitych zestawów bodz
ców rucho-
ralnego (motor approach) i  opisu wych (12).
funkcjonalnego (action approach). Podobną opinię przedstawił też prof.
W pierwszym bowiem szczególnie ak- Eberhard Loosch:
centowana jest rola struktur organizu-  ...w ogólnej stałości warunków i ce-
jących ruch, w drugim zaś - samo lów zmiany w przebiegu czynności rucho-
funkcjonowanie jako wynik samoorga- wej nie sÄ… potrzebne (13).
nizacji. W takim rozumowaniu zakłada się
Tabela 1 zawiera zestawienie głów- milcząco, że automatyzacja jest logiczną
nych cech obu opisów, jakie wykonali metodą sprawnego wykonania czynno-
B. Abernethy i W. A. Sparrow (1). ści. Analizując jednak zachowanie orga-
Nadmierna fascynacja funkcjonal- nizmów żywych, należałoby zadać py-
nym opisem sterowania ruchami (1, 18, tanie: czy osoba wykonujÄ…ca zadanie
24) sprawia, iż traci się z oczu fakt, że powinna używać tego samego ciągu
ów nowoczesny model bynajmniej nie bodz
ców ruchowych w różnych pró-
jest optymalnym narzędziem do rozwią- bach? Należy przy tym podkreślić, iż
zywania problemów czynności rucho- wybór i kontrola wydają się być nie-
wych i sterowania ruchami. Samochód zwykle  kosztownymi elementami
Dwa wzorce opisu czynnoS
ci ruchowych - strukturalny i funkcjonalny 43
Tabela 1
Zestawienie głównych cech opisu strukturalnego i opisu funkcjonalnego
(według 1 poz. piśm.)
Obszary Opis strukturalny Opis funkcjonalny
kontrastów (ang. motor approach) (ang. action approach)
Rodzaj opisu opis przetwarzania informacji opis dynamiczny
opis analogii komputerowej opis postrzegania bezpośredniego
opis programowy
reprezentacjonizm
Podstawy analogia człowiek-maszyna, realizm ekologiczny
filozoficzne wynikający z teorii dualizm bezpośrednia synergia
człowiek-środowisko człowiek-środowisko
Podstawy wiedza inżynierska fizyka współczesna
teoretycznego informatyka biologia teoretyczna
opisu modeli i porównawcza
Kierunek logiki niezbędność doświadczenia wyjaśnienie przez poszukiwanie
wyjaśnień i inteligencji procesów  podstawowych
Najbliższa gałąz
psychologia poznawcza psychologia ekologiczna
psychologii
Organizacja z góry na dół ( top-down ), z dołu do góry ( bottom-up ),
ruchu hierarchiczna kontrola heterarchiczna kontrola
i sposób kontroli przez programy działania przez struktury koordynacyjne
Rozwiązanie przechowana w pamięci, ośrod- struktury zbornościowe, które
kontroli wielu kowa struktura  uogólnionego samoistnie organizują własności
stopni swobody programu ruchowego dynamiczne systemu ruchowego
Związki między wstępne planowanie pożądanego ruch jako konsekwencja
sposobem kontroli ruchu, organizacja według stano- samoorganizacji grup
a kinematyką wiącego wzór planu nadrzędnego mięśniowych
Ośrodkowa istnieje nie istnieje
reprezentacja
pożądanego ruchu
Mechanizmy niezbędne, aby przetworzyć niekonieczne, gdyż mechanizmy
przenoszenia abstrakcyjny program na rozkazy kontrolne tkwią w środowisku
dla mięśni
Rola mięśni podrzędna: służą jedynie dynamicznie określają formę
do wykonywania rozkazów ruchu i jego zależności fazowe
płynących z ośrodka
44 Wacław Petryński
Czasowa czasowÄ… strukturÄ™ ruchu czasowa struktura ruchu powstaje
organizacja określają wewnętrzne, samoczynnie wskutek utrzymy-
ruchu sekwencyjne rozkazy wania się określonych stosunków
fazowo-kątowych między
poszczególnymi efektorami
Stosunek postrzeganie poprzedzające postrzeganie i działanie są pro-
do postrzegania działanie jest interpretowane cesami ściśle współzależnymi,
jako niezależne zjawisko, oba funkcjonalnie i ewolucyjnie
zaś tworzą proces łańcuchowy nierozdzielnymi; postrzeganie
zależy od działania, działanie zaś
- od postrzegania
Model model komputerowy (Marr, 1982) model postrzegania bezpośred-
postrzegania niego według Gibsona (1979)
Istota uczenia siÄ™ stale doskonalona strategia coraz lepsze dostrojenie
przetwarzania informacji do podstawowych niezmienników
(i rozwój stale powiększającej się i kontrola nad zależną
zdolności do tego przetwarzania) od kontekstu zmiennością
Rola pamięci podstawa do doskonalenia minimalna, a nierzadko
w uczeniu się procesu tworzenia strategii wręcz negowana, gdyż podstawą
i nabywania trwałych procesów pamięciowych
umiejętności jest niezbędność reprezentacji
Typ paradygmatu badania laboratoryjne, pierwotnie głównym celem jest badanie
eksperymental- nad ruchami wydumanymi czynności naturalnych
nego i nienaturalnymi, ostatnio zaÅ› o znacznych walorach
nad bardziej realistycznymi ekologicznych
Jednostki miary informacje mierzone są matema- najważniejsze informacje
tycznie, przy uwzględnieniu trud- są opisane jednostkami arbitral-
ności i niepewności w ustaleniu nie skalowanymi dla danej
zwiÄ…zku bodziec/odpowiedz
osoby wykonującej czynność
czynności, a każda pętla uogólnionego czynności. Wyłączanie kontroli, czyli
programu ruchowego przebiega przez otwieranie zbytecznych pętli sprzężeń
trzy miejsca, wymagające dokonania zwrotnych, powoduje znaczące obniże-
wyboru i kontrolowania (16). W przy- nia całkowitego  kosztu czynności i po-
toczonym wyżej przykładzie jedynym zostaje w zgodzie z ogólnymi prawami
składnikiem całej czynności, który musi natury.
być ściśle kontrolowany przez GMP, Przeanalizujmy złożoną czynność ru-
jest uchwycenie przedmiotu ręką do- chową przy użyciu modelu Schmidta
minującą. Nie ma zatem potrzeby pre- (21). Załóżmy, że tworzy ją osiem czło-
cyzyjnego śledzenia innych ogniw nów, z których każdy może być kontro-
Dwa wzorce opisu czynnoS
ci ruchowych - strukturalny i funkcjonalny 45
Tabela 2
Ewolucja wykonania kolejnych pętli schematu Schmidta
(rozwój techniki wykonania czynności ruchowej)
Elementy
Etapy
A B C C1 D E F G
PoczÄ…tkowy X X X X X X X
Pośredni X X X X X X
Åšrodkowy X X X
Elementy ważne - A, C, G.
Elementy niepotrzebne - B, D, E, F.
Element obcy - C1.
lowany pojedynczą pętlą sprzężenia chowego, co odpowiada usunięciu nad-
zwrotnego: A, B, C, C1, D, E, F, G (ta- miarowej informacji zwrotnej. Proces
bela 2). Jedynie trzy z nich, mianowicie ten określany jest mianem automatyza-
A, C i G, mają kluczowe znaczenie dla cji. Wykonujący czynność kontroluje
całej czynności, C1 jest zaś członem ob- już jedynie jej główne człony: A, C oraz
cym, nie należącym do prawidłowego G. Zależność między częstotliwością in-
toku czynności. Początkowo człowiek, formacji zwrotnej - zarówno zewnętrz-
wykonujący czynność, próbuje śledzić nej, jak i wewnętrznej - a wynikami
wszystkie człony. Kontrola taka jest cha- uczenia się nie jest więc prosta, gdyż na
otyczna i obejmuje - na przykład - ogni- różnych etapach uczenia się zmienia się
wa A, B, C1, D, E, F i G. W tym sta- zdolność do odbierania i oceny owej in-
dium człowiek nie jest więc zdolny ani formacji (14, 26).
do wykorzystania informacji zwrotnej Zarówno kontrolowanie niepotrzeb-
(ang. knowledge of results - KR), ani do nych członów, jak i niekontrolowanie
należytego kontrolowania wymienionych ogniw istotnych stanowi wady wyko-
członów, gdyż brakuje mu na to czasu. nania. Trzecim z
ródłem wad jest kon-
W miarę nabywania doświadczenia do- trolowanie w sposób niewłaściwy.
strzega najważniejsze z nich, ale jeszcze Można więc mówić o trzech różnych
nie przestaje kontrolować ogniw niepo- wadach:
trzebnych. Śledząc np. składniki A, B, C,  odchyleniu (ang. deviation) - nie-
C1, F i G, zwalnia już część swej uwagi, właściwej kontroli i wykonaniu członu
co umożliwia mu odbiór części infor- czynności (nieodpowiedni zakres ruchu,
macji zwrotnej. W następnym etapie rytm itp.),
cała zbędna i zarazem bardzo  kosztow-  niedostatku (ang. deficiency) -
na kontrola zostaje wyłączona. Otwie- braku niezbędnego członu czynności,
rają się wszystkie pętle sprzężenia  błędzie (ang. fault) - wprowadze-
zwrotnego uogólnionego programu ru- niu zbędnego członu czynności (5).
46 Wacław Petryński
Opis strukturalny, wykorzystujący turalnym nabywanie umiejętności i wy-
analizę matematyczną, jest więc nie w peł- konanie czynności są odmiennymi i na-
ni przydatny do wyjaśnienia regulacji ru- stępującymi po sobie procesami, nato-
chów ludzkich. Czysty formalizm okazał miast w opisie funkcjonalnym tworzą
się zbyt słabym narzędziem, by rozwią- jedną niepodzielną całość. W  czystym
zać ten problem. Pewne zalążki takiej chaosie nie może więc powstać upo-
sytuacji tkwią już u samych jego pod- rządkowane, celowe działanie ruchowe,
staw. Przeanalizujmy definicję programu gdyż wcześniej konieczne jest wytwo-
ruchowego (ang. motor programme - rzenie jakiejś umiejętności (samoorgani-
MP). Według Schmidta i Wrisberga zacja). Idąc od strony chaosu, musimy
(22) jest to  wstępnie ustalony ciąg zatem zbliżać się w stronę coraz bardziej
bodz
ców ruchowych, umieszczony na po- uporządkowanych rejonów, kontrolowa-
ziomie zarządzania, który określa ważne nych przez pojedyncze pętle modelu ru-
człony działania wyuczonego; podobny chowego. Niemniej korzenie rozwoju -
do głównego generatora wzorców . Pro- zwanego w biologii ewolucją - znajdują
gram ruchowy nie jest zatem dokładnym się w morzu chaosu, będącym domeną
odwzorowaniem wszelkich ogniw praw- action approach. Samoorganizacja nie
dziwej czynności człowieka w abstrak- określa szczegółowo przebiegu działania,
cyjnej sferze modelu, ale jedynie jej umożliwia różne sposoby wykonania,
 ważnych członów . Tworzy więc tylko a tym samym toruje drogę ewolucji.
 wysepki uporządkowanej informacji Obiekt używający tych samych ciągów
lub energii (odpowiadające poszczegól- bodz
ców ruchowych w różnych pró-
nym pętlom sprzężeń zwrotnych w mo- bach (przy tych samych warunkach po-
delu Schmidta) otoczone morzem cha- czÄ…tkowych) nie jest zdolny do ewolu-
osu, a jedynie owa uporządkowana - owania i może służyć podobnemu celowi
czyli  ustrukturalizowana - informacja jak np. programator do pralki. Zmien-
może być wykorzystana do wykonania ność nie jest więc niedoskonałością,
czynności ruchowej (19, 24). lecz ceną, płaconą przez organizmy
Skoro metody analityczne okazały się żywe za zdolność do ewolucji.
nie dość skuteczne, uczeni sięgnęli po W sferze regulacji ruchów istnieją też
inne narzędzie, sprawdzone już np. w fi- ciągi bodz
ców, określane mianem podsta-
zyce: po intuicję. Podjęli próby rozwiąza- wowych nawyków ruchowych (ang.
nia zagadnienie ludzkiej motoryczności od chunks),  tworzących się wskutek stop-
strony chaosu. Tak narodził się opis funk- niowego rozwoju powiązań między rucha-
cjonalny (ang. action approach). Życie mi składowymi danej czynności rucho-
polega na samoorganizacji - przetwarza- wej (25). A
Ä…czenie siÄ™ podstawowych
niu nieporządku w porządek, a więc na nawyków ruchowych prowadzi do two-
ogólnym przygotowaniu do celowego rzenia nawyków złożonych, a następnie
działania (nabywanie umiejętności), nie utrwalonych nawyków ruchowych.
zaś do natychmiastowego działania (wy- Uczeni podchodzą więc do opisu
konywania czynności). W opisie struk- kontroli ruchów ludzkich z dwóch prze-
Dwa wzorce opisu czynnoS
ci ruchowych - strukturalny i funkcjonalny 47
ciwnych kierunków: od strony chaosu niezależnie od realiów i potrzeb antropo-
(action approach) i od strony porządku motoryki. Można bowiem zapytać, jak
(motor approach). Próby rozdzielenia sterowane są inne składniki, skoro pro-
obu tych podejść mają niewątpliwie pod- gram ruchowy reguluje jedynie  najważ-
stawę psychologiczną, nie zaś rzeczową. niejsze składniki działania wyuczone-
Każdy uczony wolałby bowiem zostać go? Co się dzieje z tymi, których pętle
twórcą nowego modelu lub teorii, noszą- sprzężenia zwrotnego zostały otwarte
cych jego imię niż jedynie wzbogacić już w trakcie ewolucji umiejętności? W tym
istniejący paradygmat. Jest więc zainte- momencie zwolennicy opisu struktural-
resowany w podkreślaniu różnic, nie zaś nego (motor approach) muszą nie-
we włączaniu swych osiągnięć do jedne- uchronnie wejść na teren opisu funkcjo-
go ze znanych już modeli. nalnego (action approach). Z drugiej zaś
Abernethy i Sparrow (1) piszą: strony - czy nie jest możliwe, aby swo-
 Chociaż zamysł połączenia obu prze- istość cyklu postrzeganie-działanie-śro-
ciwstawnych paradygmatów wydaje się dowisko niektórych elementów czynno-
szczególnie interesujący, istnieją powody, ści ruchowej zawierała pętlę sprzężenia
by wÄ…tpić, czy ów «mieszany poglÄ…d zy- zwrotnego i znajomość wyniku, czyli
ska dostatecznie wiele wsparcia od zwo- uogólniony program ruchowy? Jeśli tak,
lenników któregoś z istniejących para- to i zwolennicy opisu funkcjonalnego
dygmatów, by móc stać się podstawą no- muszą niekiedy odwiedzać królestwo
wej, normalnej nauki . Podkreślam: opisu strukturalnego. Rozdzielność obu
wsparcia nie teorii, modeli czy paradyg- tych opisów, pracowicie budowana
matów, lecz  od zwolenników . Wyglą- przez niektórych naukowców, ma więc,
da to jak wybory Miss Świata, nie zaś jak się wydaje, dość kruche fundamenty.
jak naukowa dyskusja; powstaje wraże- Wynikające z tych rozważań wnioski
nie, że oba paradygmaty zaczęły żyć (bynajmniej nie wyczerpujące) można
własnym życiem i funkcjonują obecnie przedstawić w formie tabeli 3. Zazwy-
Tabela 3
Klasyfikacja elementów czynności ludzkiej
Pole
Element
charakterystyki
chaos porzÄ…dek utrwalone nawyki
Narzędzie opisu opis funkcjonalny opis strukturalny
automatyzacja
(action approach) (motor approach)
Główna cecha zmienność giętkość automatyczność
Skuteczność nikła dobra pełna
uogólniony program
Metoda regulacji samoorganizacja nawyk ruchowy
ruchowy
Zdolność do ewolucji pełna ograniczona żadna
48 Wacław Petryński
czaj każda złożona, celowa sprawność Automatyczność (ang. automaticity)
ruchowa człowieka zawiera człony, - zdolność do wykonania czynności ce-
wywodzące się ze trzech pól: chaosu, lowej bez kontroli przez pętlę sprzężenia
porządku i utrwalonych nawyków. zwrotnego, istniejącego uogólnionego
W zwyczajnym rozwoju umiejętności programu ruchowego lub ze znacznie
ruchowej proporcje ogniw należących osłabioną taką kontrolą.
do poszczególnych pól, zmieniają się Zmienność można przyporządkować
wraz z upływem czasu. Początkowo do obszaru chaosu, sprężystość i pla-
dominuje chaos, dający początek roz- styczność - porządku, automatyczność -
wojowi i ewolucji. Ostatni etap, auto- utrwalonych czynności ruchowych.
matyzacja, oznacza śmierć ewolucji. Zmienność można wiązać z opisem
Pozostaje to w zgodzie z ogólną logiką funkcjonalnym, sprężystość i plastycz-
natury: jeżeli zanika potrzeba rozwijania ność - ze strukturalnym.
danego ciÄ…gu bodz
ców ruchowych - Przeanalizujmy teraz cytaty z prac
tzn. gdy działanie ruchowe lub jego M. Latasha i E. Looscha na tle danych
człony stają się doskonałe - to prze- tabeli 3. W sporcie najbardziej pożądaną
kształcają się w martwy nawyk rucho- cechą każdego działania ruchowego jest
wy, zwalniając zasoby kontroli i uwagi, skuteczność. Z tego punktu widzenia
które mogą zostać zwrócone ku no- skrajna automatyzacja - wraz z powta-
wym celom (4). Wykonywane ruchy rzalnością i niezmiennością danego ciągu
może przy tym cechować zmienność, ruchów - bywa rzeczywiście korzystna
sprężystość, plastyczność i automa- w  stałych fragmentach gry . Natomiast
tyczność, które można zdefiniować na- zmienność, powszechnie postrzegana
stępująco: jako oznaka naszej niedoskonałości, jest
Zmienność (ang. variability) - roz- w istocie przejawem zdolności do ewolu-
maite sposoby wykonania tych samych cji i najważniejszym zalążkiem rozwoju.
składników czynności ludzkiej wynikają- Ceną za skrajną skuteczność jest więc
ce z braku ukształtowanego uogólnione- utrata zdolności do ewolucji i rozwoju.
go programu ruchowego. Jest rzeczą naturalną, że nauka dąży do
Sprężystość (ang. flexibility) - zdol- budowania uniwersalnych modeli w każ-
ność do zmiany przebiegu wyuczonej, dej dziedzinie wiedzy. Marzenia o kamie-
celowej czynności ludzkiej w trakcie jej niu filozoficznym są równie stare jak
wykonywania bez trwałej zmiany, prze- sama nauka. Niemniej znacznie starsza
rwania lub porzucenia danego uogólnio-  siostra naszej dziedziny nauki, fizyka,
nego programu ruchowego. rozwinęła dwie dobre teorie: jedna opisu-
Plastyczność (ang. plasticity) - je mikroświat (teoria kwantów), druga -
zdolność do zmiany przebiegu wyuczo- makroświat (ogólna teoria względności).
nej, celowej czynności ludzkiej w trak- Nie ma natomiast trzeciej teorii - kwan-
cie jej wykonywania związana z trwałą towej teorii grawitacji - która połączyła-
zmianą danego uogólnionego programu by te dwa rejony naszej wiedzy i umożli-
ruchowego. wiła skonstruowanie jednolitej teorii całej
Dwa wzorce opisu czynnoS
ci ruchowych - strukturalny i funkcjonalny 49
fizyki, czyli teorii wielkiej unifikacji (11). 8. Encyclopaedia Britannica 1975,
Fizycy jednak nie odrzucają jednak żad- vol. 11, 74.
nej z tych dwu niedoskonałych, cząstko- 9. Feynman R. P.: Charakter praw
wych teorii. Czy powinniśmy być bar- fizycznych, matematyka a fizyka, strzał-
dziej bezkompromisowi niż fizycy? Czy ka czasu, mechanika kwantowa. War-
zwolennicy opisu strukturalnego i funk- szawa 2000. Wyd. Prószyński i S-ka.
cjonalnego nie mogliby wspólnie poszu- 10. Góralski A.: Twórcze rozwiązy-
kiwać naszego kamienia filozoficznego? wanie zadań. Warszawa 1989. PWN.
11. Hawking S.: Ilustrowana krótka
Piśmiennictwo
historia czasu. Poznań 1996. Wyd. Zysk
1. Abernethy B., Sparrow W. A.: i S-ka.
The Rise and Fall of Dominant Para- 12. Latash M. L.: Control of Hu-
digms in Motor Behaviour Research, man Movement. Champaign 1993. Hu-
[w:] Red. J. J. Summers, Approaches to man Kinetics Publishers.
the Study of Motor Control and Lear- 13. Loosch, E.: Variabilität -
ning. Amsterdam 1992. Elsevier Science Phänomen und Prinzip menschlicher
Publishers B. V., 3-45. Bewegung.  Sportwissenschaft 1997,

2. Barrow J. D.: 
 razy drzwi, szki- nr 3, 294-309.


ce o liczeniu, myśleniu i istnieniu. War- 14. Marschall F., Blischke K.,
szawa 1996, Wyd. PrószyÅ„ski i S-ka. Müller H.: Mit weniger externer Infor-
3. Blischke K.: Automaticity and mation besser lernen? Zum Problem
Flexibility in Motor Performance. [In:] der Beschreibung und Erklärung eines
Sport Kinetics `97, Hamburg 1998. Phänomens. [In:] Bewegungskoordina-
Czwalina, 297-301. tion und Sportliche Leistung integrativ
4. Blischke K.: Automation of Vo- betrachtet. Hamburg 1997. Czwalina
luntary Movements - an Old Problem Verlag, 241-245.
And What Recent Findings Tell Us 15. Morecki A., Ekiel J., Fidelus
About It. Międzynarodowa Konferencja K.: Bionika ruchu. Warszawa 1971.
Naukowa  Motor Control 2000 . Kato- PWN.
wice 2000. AWF (w druku). 16. Petryński W.: Schmidt s Mo-
5. Czabański B.: Kształcenie psy- dell integrativ betrachtet: Was mag
chomotoryczne. Wrocław 2000. AWF. Linguistik damit zu tun haben? [In:]
6. Czajkowski Z.: Nic nie jest tak Bewegungskoordination und Sportliche
proste, jak nam się może wydawać. Leistung integrativ betrachtet. Hamburg
 Sport Wyczynowy 1994, nr 9-10. 1997. Czwalina Verlag, 110-116.
7. Daugs R.: Motorische Kontrolle 17. Petryński W.: Mechanizm czyn-
als Informationsverarbeitung: Vom ności umysłowo-ruchowej człowieka
Auf- und Niedergang eines Paradig- (uwagi do schematu R. Schmidta).
mas. [In:] Steuer- und Regelvorgänge  Sport Wyczynowy 1996, nr 7-8.
der Menschlichen Motorik. Sankt Augu- 18. Raczek J.: Teorie i modele kon-
stin 1994. Academia Verlag, 13-37. troli motorycznej (w druku).
50 Wacław Petryński
19. Runde B.: Dynamische Syste- 24. Turvey M. T.: Action and Per-
me, Chaos, Selbstorganisation - Die ception from an Ecological Point of
Entstehung von Ordnung in Han- View [w:] Internationales Symposium
dlungsabläufen. [In:] Steuer- und Rege-  Motorik- und Bewegungsforschung
lvorgänge der Menschlichen Motorik. 1989 in Saarbrücken, red. Reinhard
Sankt Augustin 1994. Academia Verlag, Daugs, Heinz Mechling, Klaus Blischke,
53-71. Norbert Olivier. Schorndorf 1989. Verlag
20. Russel B.: Mądrość Zachodu. Karl Hofmann.
Warszawa 1994. Wyd. Penta. 25. Verwey W. B.: Buffer Loading
21. Schmidt R. A.: Motor Learning and Chunking in Sequential Keypres-
and Performance. Champaign 1991. sing.  Journal of Experimental Psycho-
Human Kinetics Books. logy , 1996, vol. 22, no. 3, 544-562.
22. Schmidt, R. A., Wrisberg C.A.: 26. Wulf G., Weigelt C.: Instruc-
Motor Learning and Performance; tions About Physical Principles in Le-
A Problem-Based Learning Approach. arning a Complex Motor Skill: To Tell
Champaign 2000. Human Kinetics Books. or not to Tell... Research Quarterly for
23. Tischner J.: Historia filozofii po Exercise and Sport 1997, vol. 68, no.
góralsku. Kraków 2000. Wyd. Znak. 4, 362-367.