STRUKTURA NARODOWOŚCIOWA

OFIAR DEPORTACJI RADZIECKICH

Z ZIEM WSCHODNICH

II RZECZYPOSPOLITEJ

W LATACH 1939-1941

Spis treści

1. Pierwsza deportacja
2. Druga deportacja
3. Trzecia deportacja
4. Czwarta deportacja

Najbardziej masową formą represji były deportacje, choć miały one także

wymiar prewencyjny (jako sposób dezintegracji społeczeństwa i pozbawienia go
grup przywódczych, elementów niebezpiecznych dla reżymu itp.) i ekonomiczny.

Zasadnicza trudność przy próbie analizy tego problemu wynika z konieczności

odwołania się do dokumentów wytworzonych przez radziecki aparat
bezpieczeństwa przy nieznajomości mechanizmu określania w nich przynależności
narodowościowej ofiar represji. Nie wiadomo, czy funkcjonariusze radzieccy
kierowali się deklaracjami represjonowanych, zapisami w ich dokumentach czy
własną oceną, a jeśli tą ostatnią, to na czym opartą? Powoduje to konieczność
zachowania daleko idącej ostrożności, a uzyskane efekty obarcza dozą
niepewności.

1. Pierwsza deportacja

Pierwsza masowa deportacja obywateli polskich w głąb ZSRR nastąpiła w

lutym 1940 r. i objęła osadników wojskowych, cywilnych kolonistów oraz służbę
leśną. Operacja poprzedzona była działaniami policyjnymi i propagandowo-
politycznymi trwającymi od października 1939 r., wymierzonymi głównie w
osadników. Ich sens polityczny wyłożył lapidarnie Beria: "członkowie ŤZwiązku
Osadnikówť na Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Białorusi byli wojskowo-policyjną
agenturą rządu polskiego i w dalszym ciągu stanowią poważną bazę dla działań
kontrrewolucyjnych". W lutym 1940 r. deportowano z tzw. Zachodniej Ukrainy 89062

1

osoby, a z tzw. Zachodniej Białorusi 50732 osoby, zatem więc łącznie 139794
osoby. Skład narodowościowy tej grupy w momencie deportacji nie jest znany.
Natomiast istnieją dokumenty obrazujące strukturę narodowościową tej kategorii
zesłańców w połowie 1941 r. Wśród 133658 osób zaliczanych do kontyngentu
"osadnicy" zarejestrowano 109223 Polaków (81,7 %), 11720 Ukraińców (8,8 %),
10802 Białorusinów (8,1 %), i 1913 (1,4 %) przedstawicieli innych narodowości.
Ponieważ nie wydaje się, by w tym czasie zaszły zjawiska mogące w istotny sposób
zniekształcić ową strukturę, można zaryzykować przypuszczenie, iż była ona
zbliżona do tej z lutego 1940 r. Wnosić stąd można, że w lutym 1940 r. wywieziono
około: 114,2 tys. Polaków, 12,3 tys. Ukraińców, 11,3 tys. Białorusinów oraz blisko 2
tys. przedstawicieli innych narodowości. W ogromnej większości byli to mieszkańcy
wsi.

2. Druga deportacja

Zakres drugiej wielkiej operacji deportacyjnej został określony w uchwale KC

WKP(b) z 2 marca 1940 r. Objęła ona rodziny: "byłych oficerów Wojska Polskiego,
policjantów, strażników więziennych, żandarmów, pracowników wywiadu, byłych
obszarników i fabrykantów oraz wysokich urzędników byłego polskiego aparatu
państwowego, represjonowanych i przebywających w obozach jeńców wojennych".
W procesie definiowania zasięgu tej deportacji kryterium narodowościowe nie
pojawiło się, natomiast w dokumentach dotyczących planowania operacji
wielokrotnie odnotowywano skład narodowościowy podlegających represjonowaniu,
z czego można wnosić, iż budził on zainteresowanie. W toku wywózki jednak to
zainteresowanie już się nie potwierdziło i dokumenty związane z jej przebiegiem nie
zawierają w tym względzie żadnych informacji.

Wedle informacji NKWD ZSRR z 7 kwietnia 1940 r. skład narodowościowy

przewidzianych do deportacji (ustalony według narodowości represjonowanej głowy
rodziny) przedstawiał się następująco:

- w zachodnich obwodach USRR - 25335 osób, w tym 17884 Polaków (70,6

%), 6 321 (25,0%) Ukraińców, 194 Rosjan (0,8%), 768 Żydów (3,0 %), 60 Niemców
(0,2 %), 108 innych (0,4 %),

- w zachodnich obwodach BSRR - 28417 osób, w tym 18637 Polaków 65,6

%), 7216 Białorusinów (25,4 %), 279 Ukraińców (1,0 %), 659 Rosjan (2,3 %), 1557
Żydów (5,5 %), 59 Litwinów (0,2 %), 4 Ormian, 6 Niemców.

W sumie zatem przewidywano przesiedlenie 36521 Polaków (67,9 %), 6600

Ukraińców 12,3 %), 853 Rosjan (1,6 %), 2325 Żydów (4,3 %), 66 Niemców (0,1 %),
7216 Białorusinów (13,5 %) i 171 innych (0,3 %).

2

Dokładniejszy meldunek z przedednia deportacji odnoszący się do zachodnich

obwodów Białorusi wskazywał na zamiar wywiezienia 26999 osób, w tym 19811
Polaków (66,7 %), 7239 Białorusinów (24,4 %), 279 Ukraińców (0,9 %), 682 Rosjan
(2,3 %), 1618 Żydów (5,5 %), 60 Litwinów (0,2 %), 4 Ormian, 6 Niemców. W
ostatnich dniach przygotowań do list wywozowych dopisywano zatem głównie
Polaków i ich odsetek w zbiorowości przewidzianych do wywiezienia wzrósł
kosztem innych grup narodowościowych. Niestety nie dysponujemy zestawieniem
narodowościowym z przedednia deportacji w odniesieniu do Ukrainy.

15 kwietnia Canawa informował, iż z Białorusi deportowano 28112 osób,

natomiast z końcowego meldunku Sierowa z 14 kwietnia wiadomo, że z zachodnich
obwodów Ukrainy deportowano 31332, a zatem w sumie 59444 osób. Późniejsze
informacje zawierają dane różniące się najwyżej o kilkaset osób, zatem liczbę 59,5
tys. można uznać za wiarygodną. Jeśli do przesiedlonych z zachodnich obwodów
Ukrainy odnieść tendencję, jaka uwidoczniła się na Białorusi w różnicach między
strukturą narodowościową podlegających deportacji na wczesnych etapach
planowania i w przededniu wywózki, to można przyjąć, iż wśród deportowanych w
kwietniu 1940 r. odsetek Polaków wynosił ok. 69 %, Białorusinów ok. 13 %,
Ukraińców ok. 12 %, Żydów ok. 4 %, Rosjan ok. 1,5 %. W stosunku do 59,5 tys.
deportowanych dawało to 41,1 tys. Polaków, 7,7 tys. Białorusinów, 7,1 tys.
Ukraińców, 2,4 tys. Żydów, 0,9 tys. Rosjan. W dawniejszej literaturze zwykle
traktowano tę deportację jako niemal czysto polską w sensie narodowościowym.
Opinię tę stopniowo weryfikowała dogłębniejsza analiza narastającego zasobu
materiałów pamiętnikarskich. Jednak przytoczone dane radzieckie wskazywałyby,
jeśli uznać trafność dokonanych ekstrapolacji, że przewaga Polaków w tej
zbiorowości była wyraźnie mniejsza, niż w przypadku deportacji przeprowadzonej w
lutym 1940 r.

3. Trzecia deportacja

Trzecią w kolejności była deportacja uchodźców wojennych, którzy trafili na

ziemie wschodnie w 1939 r. We wrześniu 1939 r. w obawie przed prześladowaniami
ze strony Niemców na Kresach Wschodnich znalazła się liczna, licząca
prawdopodobnie ok. 300 tys. osób, rzesza uchodźców z województw zachodnich i
centralnych, w większości Żydów. Decyzja o wysiedleniu tych "bieżeńców", którym
nie pozwolono na powrót do miejsc zamieszkania w ramach akcji wymiany ludności
z III Rzeszą i którzy odmówili przyjęcia paszportów radzieckich, zapadła już 2 marca
1940 r. Początkowo akcję planowano jako jednoczesną z deportacją rodzin
represjonowanych. Przesunięto ją wszakże z uwagi na trwającą wymianę ludności z
Niemcami i przeprowadzono w czerwcu 1940 r. Liczba uchodźców, którzy stali się
ofiarą deportacji jest niepewna z uwagi na różnice występujące w dokumentacji
radzieckiej. Według danych podanych przez białoruskie i ukraińskie władze NKWD

3

deportowano 22879 osób z Białoruskiej SRR i 57774 osoby z Ukraińskiej SRR, a
więc łącznie 80653 osób. W świetle obliczeń opartych o spisy komendantów 57
eszelonów deportacyjnych, wysiedlonych zostało 76246 osób, w tym 52617 osób z
zachodnich obwodów Ukrainy (ponad 30 tys. ze Lwowa) i 23629 osób z zachodnich
obwodów Białorusi. Ponadto w końcu czerwca aresztowano 16617 osób samotnych
(tzw. odinoczek), w tym 9275 na tzw. Zachodniej Ukrainie i 7342 na tzw. Zachodniej
Białorusi.

Podobnie jak w przypadku deportowanych w lutym, nie jest znany skład

narodowościowy wywiezionych w momencie przeprowadzania operacji, natomiast
istnieje dokumentacja mówiąca o nim w odniesieniu do sierpnia 1941 r. Wówczas
wśród tzw. spiecpieriesielenców-bieżenców było 64533 Żydów (84,6 %), 8357
Polaków (11,0 %), 1728 Ukraińców (2,3 %), 186 Białorusinów (0,2 %), 119 Niemców
(0,2 %) oraz 1396 osób, których narodowość nie została w sprawozdaniach NKWD
podana. Jeśli strukturę te przenieść na moment deportacji, to otrzymamy
następujące liczby wywiezionych: 68,2 tys. Żydów, 8,9 tys. Polaków, 1,86 tys.
Ukraińców, po ok. 160 Białorusinów i Niemców.

Jakkolwiek była to pod względem liczebności druga (po osadnikach i

leśnikach) deportacja z ziem II Rzeczypospolitej, to jej wpływ na kształt struktury
narodowościowej tych ziem był niewielki, objęła bowiem osoby nie będące stałymi
mieszkańcami Kresów Wschodnich.

4. Czwarta deportacja

Najtrudniej określić - choćby w przybliżeniu - skład narodowościowy

deportowanych z okupowanych przez ZSRR obszarów II Rzeczypospolitej w maju-
czerwcu 1941 r. Przeprowadzono wówczas operacje swego rodzaju oczyszczania
terenów inkorporowanych do ZSRR w latach 1939-1940, kolejno obejmując nimi
zachodnie obwody Ukrainy, Mołdawię, Litwę, Łotwę i Estonię, a następnie
zachodnie obwody Białorusi. Operacje te różnił tryb przeprowadzenia, kategorie
represjonowanych i status prawny ofiar, co dodatkowo komplikuje analizę.

Z zachodnich obwodów Ukraińskiej SRR w maju 1941 r. deportowano 11093

osoby. Liczba deportowanych z zachodnich obwodów Białoruskiej SRR jest sporna
w świetle znanych dokumentów i waha się w granicach 20,3-24,3 tys. osób. O
strukturze narodowościowej wywiezionych nic nie wiadomo. Narodowościowa
struktura wywiezionych nie jest znana, a o pewnych proporcjach można
wnioskować na podstawie kategorii socjalnych, które zostały objęte deportacją.
Dane te pozwalają przypuszczać, że większość deportowanych, szczególnie w
zachodnich obwodach Białorusi, mogli stanowić Polacy. Z Litewskiej SRR
wywiezionych zostało 12,6-13,2 tys. osób, w tym z terenów należących do II
Rzeczypospolitej ok. 2,4 tys. osób. Także i w tym wypadku nie wiadomo jaka była

4

struktura narodowościowa wywiezionych. W sumie zatem z obszarów należących
przed 1939 r. do państwa polskiego deportowano 34-38 tys. osób. Można
przypuszczać, iż liczba Polaków raczej nie przekroczyła 30 tys. osób.

W toku wspomnianych czterech operacji deportacyjnych przymusowo

przesiedlono zatem w głąb ZSRR zapewne nie więcej niż 194-195 tys. Polaków,
czyli 61-62 % deportowanych. Drugą pod względem liczebności grupę stanowili
Żydzi - ponad 70 tys. (co najmniej 22 % wywiezionych), ale stali mieszkańcy
Kresów wschodnich stanowili wśród nich zapewne nie więcej niż 5 %. Deportowano
także pokaźną liczbę Ukraińców - prawdopodobnie 23-25 tys. oraz Białorusinów -
ok. 20 tys., a także po kilka tysięcy Niemców, Litwinów, Rosjan. Podkreślić wszakże
należy, iż są to ustalenia w pewnym stopniu oparte na ekstrapolacjach i ocenach
szacunkowych.

5