Wybrane elementy wiedzy o

kompozycji i analizie dzieła sztuki

KOMPOZYCJA

Kompozycja to sposób ułożenia na
płaszczyźnie obrazu elementów formalnych,
tworzących dzieło tak, by organizowały one
pewną całość.



kształt pola obrazowego / format
obrazu (kompozycja zewnętrzna)



prostokąt / kwadrat / koło / romb



poziom / pion



podziały kompozycyjne
wprowadzające ograniczenia w
obrębie kompozycji i porządkujące
ją

Schemat kompozycyjny

stały

układ elementów kompozycyjnych
charakterystyczny dla danego kierunku,
epoki, itp. W zależności od charakteru
schematu możemy wyróżnić takie układy
kompozycyjne jak:

Kompozycja otwarta / zamknięta

Kompozycja otwarta – rodzaj kompozycji,
polegający na pozostawieniu odbiorcy dzieła sztuki pola do interpretacji. Jest to układ specyficznej relacji
między elementami kompozycji, poruszający wyobraźnię, sugerujący coś, co jest poza nim. Kompozycja
taka zmusza odbiorcę do dopełniania, inicjując indywidualny proces współtworzenia. Przekracza tym
samym ramy tradycyjnej, pełnej, zamkniętej formy.
Kompozycja zamknięta – to taka, w której wszystkie elementy tworzą jasny, przejrzysty, skończony i
logiczny układ.

Zwarta / luźna

Kompozycja luźna

to taka w której elementy są rozrzucone względem siebie, zwykle cechuje się

brakiem rygoru.
Kompozycja zwarta to taka w której elementy są relatywnie blisko siebie.

Dynamiczna / statyczna

Kompozycja dynamiczna to taka, w której elementy wydają się być w ruchu (zmianie), występuje w niej
przewaga elementów ukośnych, ponieważ w plastyce elementy te postrzegane są jako ruchome.
Kompozycja statyczna to taka, która sprawia wrażenie spokoju, ładu , w której występują elementy nie
wykazujące ruchu. Będzie to kompozycja, w której dominują elementy pionowe i poziome.

Diagonalna (skośna / przekątna)

– kompozycja oparta na przewadze skosów z ograniczeniem zaznaczenia kompozycyjnego pionów i
poziomów, akcentowana np. kolorem, światłocieniem. Jest jednym z elementów typowych m.in. dla
malarstwa barokowego

Horyzontalna

– rozbudowanie kompozycji wszerz, wydobycie kierunków poziomych, którym podporządkowane są osie
i kierunki pionowe, często z zastosowaniem izokefalizmu – układu przedstawionych postaci z
umieszczeniem głów w jednej lini, np. bizantyjskie mozaiki

Wertykalna

– rozbudowanie kompozycji w kierunku pionowym, przeciwieństwo kompozycji koryzontalnej

Figura piramidalna

Celem kompozycji jest osiągnięcie zamierzonego
efektu plastycznego poprzez umiejętne dobranie
kolorów, kształtów, proporcji, faktur i położenia
przedstawianych elementów, czasem na drodze
porządkowania podobnych do siebie składników, a
kiedy indziej poprzez zestawianie ich na zasadzie
kontrastu.

W kompozycji wykorzystuje się też często pewne
konstrukcje znane z geometrii takie jak symetria czy
złoty podział.

Odpowiednie operowanie tymi narzędziami daje
efekt w postaci różnych nastrojów, uczuć, przeżyć
jakich może doświadczyć odbiorca - można uzyskać
na przykład zarówno odczucie statyczności, porządku,
równowagi, harmonii, jak i dynamiki, chaosu czy
nierównowagi.

– kompozycja oparta na trójkącie / piramidzie, w którym zamknięta jest kompozycjnie główna grupa
figur, częsta w malarstwie włoskim
dojrzałego renesansu, np. Madonny
Rafaela

Przy analizie / opisie kompozycji
można również dostrzec i uwzględnić
takie jej cechy i składniki jak:

plan



- czy kompozycja jest
jednoplanowa / wieloplanowa



- czy plany są wyodrębnione



- czy zastosowano perspektywę
linearną / powietrzną



- czy jest to kompozycja
strefowa (pasowa) / układ
kulisowy

perspektywa

— określenie stosowane w
architekturze, malarstwie, fotografii i
innych sztukach wizualnych
oznaczające sposób oddania
trójwymiarowych obiektów i
przestrzeni na płaszczyźnie
Istnieje kilka rodzajów perspektywy:
linearna (zbieżna, geometryczna), –
technika umożliwiająca przedstawianie
rzeczywistości na płaskiej powierzchni
tak, aby sprawiała wrażenie głębi.
Podstawową jej zasadą jest pozorne
zmniejszanie się wielkości przedmiotu
w miarę oddalania od widza oraz
pozorna zbieżność ku horyzontowi
wszystkich linii biegnących od oka
widza do przedmiotu. Rozróżnia się
także perspektywy linearne: czołową,
boczną, ukośną, żabią (punkt widzenia
położony nisko) i ptasią (punkt
widzenia położony wysoko).

Perspektywa barwna
(malarska),

-sposób oddania przestrzeni na
płaszczyźnie poprzez wykorzystanie
właściwości barw. Perspektywa ta
wykorzystuje zjawisko optyczne, które
polega na złudzeniu, że pewne kolory
zdają się być bliżej lub dalej od
obserwatora, choć w rzeczywistości są
tak samo oddalone. Kolory zimne
wydają się oddalać, a ciepłe zbliżać.

Perspektywa

— określenie stosowane w

architekturze, malarstwie, fotografii i innych sztukach
wizualnych oznaczające sposób oddania
trójwymiarowych obiektów i przestrzeni na
płaszczyźnie.

Istnieje kilka rodzajów perspektywy:

linearna (zbieżna, geometryczna), – technika
umożliwiająca przedstawianie rzeczywistości na płaskiej
powierzchni tak, aby sprawiała wrażenie głębi.
Podstawową jej zasadą jest pozorne zmniejszanie się
wielkości przedmiotu w miarę oddalania od widza oraz
pozorna zbieżność ku horyzontowi wszystkich linii
biegnących od oka widza do przedmiotu. Rozróżnia się
także perspektywy linearne: czołową, boczną, ukośną,
żabią (punkt widzenia położony nisko) i ptasią (punkt
widzenia położony wysoko).

Perspektywa barwna (malarska), -sposób oddania
przestrzeni na płaszczyźnie poprzez wykorzystanie
właściwości barw. Perspektywa ta wykorzystuje
zjawisko optyczne, które polega na złudzeniu, że pewne
kolory zdają się być bliżej lub dalej od obserwatora,
choć w rzeczywistości są tak samo oddalone. Kolory
zimne wydają się oddalać, a ciepłe zbliżać.

Perspektywa kulisowa, – sposób oddawania głębi
obrazu, odkryty już w prehistorii (ok. 20-15 tys. lat
p.n.e.). Polega na tym, że elementy dalsze są częściowo
zasłonięte przez elementy bliższe.

Perspektywa powietrzna, - technika malarska, która
służy zwiększeniu iluzji głębi. Przestrzeń wpływa na
odbiór tonów i kolorów. W miarę oddalania się w
kierunku horyzontu zwiększa się warstwa powietrza
między obiektem a obserwującym. Wraz ze
zwiększaniem się odległości tony i barwy bledną i stają
się jaśniejsze, bardziej niebieskawe, a kształty
przedmiotów stają się mniej wyraźne, jakby zamglone.

odwrócona, — sposób oddania trójwymiarowych
przedmiotów na płaszczyźnie, polegający na tym, że
punkt zbiegu linii perspektywicznych znajduje się przed
płaszczyzną obrazu, a nie, jak w perspektywie linearnej,
za nią. Przedstawione obiekty rozszerzają się w miarę
ich oddalenia od obserwatora. Perspektywa odwrócona
stosowana jest m.in. w pisaniu ikon.

perspektywa krzywoliniowa (poprawna) - jest formą
odwzorowania przestrzeni na płaszczyźnie stosowaną
do przedstawienia obiektów trójwymiarowych w dwóch
wymiarach, linie w rzeczywistości proste wydają się być
wtedy krzywe.

Perspektywa kulisowa,

– sposób oddawania głębi obrazu, odkryty już w prehistorii (ok. 20-15 tys. lat p.n.e.). Polega na tym, że
elementy dalsze są częściowo zasłonięte przez elementy bliższe.

Perspektywa powietrzna,

- technika malarska, która służy zwiększeniu iluzji głębi. Przestrzeń wpływa na odbiór tonów i kolorów.
W miarę oddalania się w kierunku horyzontu zwiększa się warstwa powietrza między obiektem a
obserwującym. Wraz ze zwiększaniem się odległości tony i barwy bledną i stają się jaśniejsze, bardziej
niebieskawe, a kształty przedmiotów stają się mniej wyraźne, jakby zamglone.

Perspektywa odwrócona,

— sposób oddania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie, polegający na tym, że punkt zbiegu
linii perspektywicznych znajduje się przed płaszczyzną obrazu, a nie, jak w perspektywie linearnej, za nią.
Przedstawione obiekty rozszerzają się w miarę ich oddalenia od obserwatora. Perspektywa odwrócona
stosowana jest m.in. w pisaniu ikon.

Perspektywa krzywoliniowa (poprawna)

- jest formą odwzorowania przestrzeni na płaszczyźnie stosowaną do przedstawienia obiektów
trójwymiarowych w dwóch wymiarach, linie w rzeczywistości proste wydają się być wtedy krzywe.

centrum lub dominanta kompozycyjna

- czy posiada wyraźne centrum i co je stanowi
- czy centrum kompozycyjne jest zarazem środkiem geometrycznym czy jest tożsame z centrum
treściowym (np. Ostatnia Wieczerza Leodarda da Vinci)
- kompozycja podkreśla / uwydatnia / uwypukla treść i tematykę
- czy kompozycja posiada dominantę i co ją stanowi

horyzont

- wyraźnie zaznaczony / nieokreślony
- obniżony / podwyższony
- równowaga pionów i poziomów

ruch

- dośrodkowy / odśrodkowy
- wielokierunkowy
- napięcia kierunkowe sugerujące

ŚWIATŁOCIEŃ

Światłocień jest to rozłożenie i wzajemne przenikanie się świateł i cieni stosowane w rysunku,
malarstwie i grafice w celu wydobycia efektu trójwymiarowości. Rysunek światłocieniowy to taki, w
którym uwzględniono jedynie różnice tonalne wynikające z oświetlenia przedmiotu, a nie wzięto pod
uwagę różnic walorowych.
- źródło światła – widoczne na obrazie / nieokreślone, padające spoza obrazu
- naturalne / sztuczne (także określone / nieokreślone)
- światło rozproszone (równomiernie rozłożone) / punktowe, kierowane na pewne partie – np.
wydobywające motyw dominujący
- najjaśniejszy punkt / najciemniejszy punkt
- wyraziste / mało znaczące (powodujące ostre kontrasty lub nie)
- modelujące formy głęboko (ostro) / modelujące pobieżnie, lekko podkreślając formę
- kierunek padania światła podkreślony formą (np. duktem pędzla, fakturą) / niezależny kierunek
- refleksy świetlne (bliki)
- modelunek światłocieniowy – silny / miękki
- światło nadające głębi / płaszczyznowe
pojęcia

- nokturn (pejzaż malowany porą wieczorną lub o zmierzchu)
- luminizm, ew. maniera tenebrosa (zainteresowanie światłocieniem było szczególnie charakterstyczne
dla epoki hellenizmu i epoki baroku, stąd przy obrazach barokowych korzystamy z podobnych pojęć)

KOLORYSTYKA

Kolor czasami zamiennie nazywny barwą to jedna z podstawowych jakości zmysłowych odbieranych
przez siatkówkę oka. Kolory dzieli się na trzy podstawowe grupy:
1. chromatyczne (zasadnicze, pochodne)
2. achromatyczne (obojętne)
3. ziemne
W kolorystycznym opisie podajemy:

gama kolorystyczna

- szeroka (barwy chłodne i ciepłe) / wąska (tylko chłodne lub tylko ciepłe), jeśli występuje przewaga
którejś z gam kolorystycznych, należy określić, czy przeważają barwy chłodne, czy ciepłe
- barwy dźwięczne / stonowane (delikatne, wysublimowane)
- barwy czyste (tylko podstawowe i pochodne) / złamane (barwami dopełniającymi)

określenie dominanty kolorystycznej

(jakie barwy dominują?)

- nazwanie barw (dobrze posługiwać się językiem plastyków lub różnicować przez porównywanie z
naturą, np. zieleń wiosenna, chromowa, groszkowa, czerwień malinowa, siena, umbra)

kontrasty

- walorowe / temperaturowe / dopełnieniowe / brak

plany barwne

- czy są zróżnicowane według tradycyjnych reguł perspektywy malarskiej – bliżej ciepłe tony, dalej
chłodniejsze, a na trzecim planie najchodniejsze
pojęcia
- kolor lokalny (w świetle i cieniu jest ta sama barwa, która ulega tylko ściemnieniu lub rozjaśnieniu)
- autonomia kolorystyczna światła i cienia (cienie i światła mają własny kolor)
- dywizjonizm (zasada estetyczna polegająca na wprowadzaniu do obrazu barw w czystej postaci, nie
mieszanych na palecie, które dopiero w oku widza zlewają się w pożądany ton, np. w obrazach
impresjonistów, Paula Signac’a, Seurat’a
- prymat gry barwnej nad czynnikami budowy obrazy

ŚRODKI EKSPRESJI I WYRAZ DZIEŁA

Punkt ten można rozumieć dwojako. Z jednej
strony należy napisać, czym obraz przemawia
do widza, czyli jakie są podstawowe środki
wyrazu artystycznego, no. obrazy Rubensa
przemawiają znakomitą kolorystyką,
dynamizmem ujęcia, a Van Gogha ostrymi
zestawieniami kolorystycznymi, wyrazistym
duktem pędzla, bogatą fakturą.
Każde dzieło ma właściwe artyście (a często
stylowi i epoce, w której powstało) środki
ekspresji. W punkcie tym trzeba właśnie
dowieść, jakie cechy identyfikują to dzieło,
ale bez podawania nazwy stylu. Wykorzystać
można podane poniżej pojęcia, ale uwaga! –
tylko te, które charakteryzują to dzieło. Może
zaistnieć sytuacja, w której wykorzystuje się
do identyfikacji pojęcia wcześniej
wykorzystane, np. w przypadku dzieł
Caravaggia w rubryce „światłocień” pojawia
się informacja, że występują ostre kontrasty
światłocieniowe, a w rubryce „środki ekspresji”, że ostre kontrasty światłocieniowe są najważniejszym
środkiem wyrazu w dziełach tego artysty

Walor

– w malarstwie jasność barwy, natężenie

światła względem cienia (ilość jasności i
ciemności), jaka zawarta jest w tonie
kolorystycznym.

Walor wiąże się z poczuciem ciężaru koloru,
ponieważ barwy i odcienie jasne są lekkie i ulotne, a
ciemne sprawiają wrażenie ciężkości i masywności.
Odpowiednie rozłożenie walorowe organizuje
kompozycję kolorystyczną. W kompozycji
malarskiej światło może być rozłożone
równomiernie w całej kompozycji, ale może też
stanowić ostre kontrasty o zabarwieniu
emocjonalnym. Siła waloru zależy od barwy
przedmiotów w naturze, a także od kierunku ich
oświetlenia

- plama barwna
- linia (kontur)
- światło
- faktura (dukt pędzla)
- studyjny rysunek wypełniony kolorem
- iluzja rzeczywistości / brak
- określona barwa
- prymat koloru nad innymi środkami budowy obrazu
- sposób podkreślenia formu
- idealizm / realizm przedstawienia
Z drugiej strony ekspresja dzieła jest to pewien dramatyzm przedstawienia, oddany za pomocą gestów,
mimiki twarzy, dynamicznego układu postaci, itd.

OPIS POSTACI

- jednofiguralna / wielofiguralna
- postaci wyodrębnione / silnie zarysowane / słabo zarysowane
- postaci statyczne / dynamiczne
- ruch jednokierunkowy / wielokierunkowy
- abstrakcja (nieprzedstawiająca)