Zaimki

nierodzajowe

rodzajowe

(jednorodzajowe)

zaimki osobowe

zaimek

zaimki wskazujące

dzierżawcze

1. i 2. osoby

zwrotny

pytajne *tъ, *ovъ, *jь *mojь, *našь

*azъ, *ty, *my, *sę (B l.poj.)

*kъto, čьto

*vy, *vě, *va


Przypadek

r.m.

r.n.

r.ż.

l.poj.

M = W

t-ъ

t-o

t-a

D

t-ogo

t-ojě

C

t-omu

t-oji

B

t-ъ

t-o

t-

ǫ

N

t-ěmь

t-oj

ǫ

Ms

t-omь

t-oji

l.mn.

M = W

t-i

t-a

t-y

D

t-ěxъ

C

t-ěmъ

B

t-y

t-a

t-y

N

t-ěmi

Ms

t-ěxъ

l.podw.

M-B-W

t-a

t-ě

t-ě

D-Ms

t-oju

C-N

t-ěma

tak odmieniały się: tъ, onъ, ovъ


Przypadek

r.m.

r.n.

r.ż.

l.poj.

M = W

j-ь

j-e

j-a

D

j-ego

j-ejě

C

j-emu

j-eji

B

j-ь (j-i)

j-e

j-

ǫ

N

j-imь

j-ej

ǫ

Ms

j-emь

j-eji

l.mn.

M = W

j-i

j-a

j-ě

D

j-ixъ

C

j-imъ

B

j-ě

j-a

j-ě

N

j-imi

Ms

j-ixъ

l.podw.

M-B-W

j-a

j-i

j-i

D-Ms

j-eju

C-N

j-ima

Tak: jь, sь, mojь, tvojь, svojь, našь, vašь


(i) zanik odmiany TWT:
TWT tylko w Kśw, ślady w: potomny, potomek, przytomny.

Jeżeli zaimek anaforyczny (wskazujący) jь, ja, je występował po przyimkach dochodziło w
ps. do PERINTEGRACJI. Przyimki ps., które występowały przed wyrazem rozpoczynającym
się od joty bądź samogłoski, miały formę z wygłosowym –n (przyimki występujące przed
nagłosem spółgłoskowym owego –n były pozbawione):

kъn, sъn, vъn

W połączeniu z jotą dawało to

don + jego > do njego > do ńego
nan + jь > na njь > na ńь
vъn + jemь > vъ ńemь
vъn + jь > vъ ńь
kъn + jemu > kъ ńemu
sъn + jimь > sъ ńimь

Cząstka n odrywała się od przyimka i dołączała do zaimka anaforycznego (to właśnie
nazywamy perintegracją). W wyniku ustalenia się wtórnej granicy między wyrazami przyimki
w tych pozycjach przybrały postać do, na, vъ, kъ, sъ, zaimek jь natomiast występować zaczął
z protetycznym ń w połączeniu ze wszystkimi przyimkami.

STAN STPOL.

(i)

Zwyciężyła odmiana MKT.

(ii)

Odmiana

l.poj.
D

tego wg jego zamiast togo

C
N
Ms

temu wg jemu zamiast tomu
tym wg jim zamiast těmь > *ciem
tem wg jem zamiast tomь

l.mn.
D-Ms
C
N

tych wg jich zamiast *těxъ > *ciech
tym wg jim zamiast *těmъ > ciem (Pfl)
tymi wg jimi zamiast *temi > *ciemi

(iii)

M l.mn.

Rodzaj ps.

stpol. XIV w.

Rodzaj

XV-XVI w.

Rodzaj

XVII – npol.

m.

ti moji
s

ǫsědi końi

vozi

ci moji oćcowie
ptacy
ołtarze

żyw

ci moji ojcowie
ptacy

mos.

ci moji ojcowie

niemos. te moje ptaki

vozy
słowa

żony

nieżyw. ty moje ołtarze

słowa

żony

n.

ta moja
slova

ta moja słowa

ż.

ty mojě

3

ženy

ty moje żony

(iv)

N i Ms l.poj. r. m. i n., N. l.mn. (wszystkich rodzajów)

do XV w. rozróżnienie związane z przypadkiem

N l.poj. m. + n.

Ms. l.poj. m. + n.

synem dzieckiem

przy synie dziecku

moim naszym twym swoim tym

mojem naszem twem swojem

N. l.mn. (wszystkich rodzajów)
-ymi, -imi: tymi moimi syny sioły żonami

od XV w. zaczynają się mieszać formy tym <-> tem oraz tymi <-> temi

tem synem <–> przy tym synie

tymi synmi <-> temi pany

Kopczyński

N. Ms. m. –ym, -im, a N. i Ms. r. n. –em

1936 reforma

Zalecono pisownię –ym –im –ymi –imi niezależnie od rodzaju.

(v)

r.ż.

D l.poj.

pierwotnie –ē < -ojě, -ejě: te moje nasze
ale pod wpływem C i Ms, gdzie było naturalnie –ej < -eji zniknęła końcówka dopełniacza
w ten sposób od XVI w. w D-C-Ms zapanowała końcówka –ej: tej mojej naszej

B l.poj.

do 2. poł. XIX w. utrzymał pierwotną końcówkę –ę: moję owę naszę twoję

WYJĄTEK od tej stpol. reguły (XV-XVI):
zaimek anaforyczny ją, ale po przyimkach w, na + nię

Zmiana –ę > -ą pod wpływem deklinacji przymiotników: moję dobrą żonę > moją dobrą żonę
WYJĄTEK (dziś): tę żonę – choć pot. tą

(vi)

zaimki rodzajowe – ich postać słowotwórcza

tъ, jь > t-ø, j-ø (po zaniku jerów); musiały być czymś wzmocnione +nъ

tъnъ > ten

jьnъ > jen

formy pełne: jego, jemu

formy skrócone: go, mu

formy z nagłosowym n-: niego niemu niej nim nią nimi nich

M.l.poj.: ji, ja, je + -że > jiże, jaże, jeże (używany jedynie w stpol., zastąpiony rychło przez
on, ona, ono)

Połączono odmianę dwóch zaimków:
M. l.poj. i mn.: on-
przypadki zależne: j-

Zatraciły się formy przypadków zależnych od on, ona, ono

Do XVI w. B l.poj. ps. *jь > ji = go jego
Wreszcie D zastępuje B (żyw. – nieżyw., mos. – niemos.)
szczątkowo postać jь w: weń, zań, przedeń

(vii)

PERINTEGRACJA

sъn jimь

sъn jǫ

vъn jimь

sъ njimь

sъ njǫ

vь njimь

s nim

s nią

w nim

Początkowo tylko: s, z, w, k
potem inne przyimki: przy nim, za nim, do niego, dla niego, od niej, przy nich

(viii) N i Ms l.poj. i mn.

Ponieważ w tych przypadkach rzeczowniki występują najczęściej lub wyłącznie z
przyimkami, mamy dziś tylko formy z dostawkowym ń-: nim, nią, niej, nimi, nich

(ix)

W innych przypadkach mogą być warianty

D: jego: niego, jej: niej
C: jemu: niemu, jej: niej
B: ją: nią, je: nie
D l.mn.: ich: nich
C l.mn.: im: nim

Formy z ń- ustaliły się w XVII w.

(x)

mój twój swój

mojego twojego swojemu swoje --> formy ściągnięte: mego twego swemu swe

(xi)

nasi, wasi

našь, M l.mn. naši > stpol. naszy > XVII: mos. –i nasi
vašь, M l.mn. vaši > stpol. waszy > XVII: mos. –i wasi

(xii)

dualis

Szczątki dualisu zaimków gł. w średn.: oczu moju, oczyma moima, rzecze jima, k nima.

0. ZAIMKI NIERODZAJOWE

Zaimki te nie mają końcówek rodzajowych, odmieniają się przez przypadki i liczby. Zaimek
zwrotny ponadto nie ma formy M. l.poj. (jako jego formę podstawową podajemy B l.poj. sę) i
– podobnie jak zaimki pytajne – form l.mn. i l.podw.

Przypadek

Zaimki osobowe

Zaimek zwrotny

l.poj.

M
D
C
B
N
Ms

azъ ‘ja’
mene, mьne
mъně, mьně, mi
meně, mę
mъnojǫ
mъně, mьně

ty
tebe
tebě, ti
tebe, tę
toboj

ǫ

tebě

----
sebe
sebě, si
sebe, sę
soboj

ǫ

sebě

l.mn.

M
D-Ms
C
B
N
Ms-D

my
nasъ
namъ
nasъ, ny
nami
nasъ

vy
vasъ
vamъ
vasъ, vy
vami
vasъ

l.podw.

M
D-Ms
C-N

vě
naju
nama

va
vaju
vama

B

na

va

UWAGI:

Formy mi, mę, ti, tę, si, sę oraz ny, vy (B. l.poj) są to
formy enklityczne, na które nie padał akcent zdaniowy

Przypadek

Zaimki pytajne

M
D
C
B
N
Ms

kъto ‘kto’
kogo
komu
kogo
cěmь
komь

čьto ‘co’
čьso, česo, čego
čьsomu, česomu, čemu
čьto
čimь
čemь

Końcówki fleksyjne są w większości te same, co w odmianie zaimków rodzajowych. Podobną
odmianę posiadają także zaimki nieokreślone, których podstawą słowotwórczą były kъto,
čьto: *někъto, *nikъto, *nikъtože, *ničьtože.

STAN STPOL.

(a)

Zaimki osobowe

Zaimek zwrotny

l.poj.

M
D
C
B
N
Ms

ja  jaz
mnie
mnie, mi
mię, mi, mnie
mną
mnie

ty
ciebie
tobie, ci
cię, cie
tobą
tobie

-----
siebie
sobie
się, sie
sobą
sobie

l.mn.

M
D-Ms
C
B
N

my
nas
nam
nas
nami

wy
was
wam
wy, was
wami

UWAGI

(i)

Liczba mnoga bez zmian. Nie zachował się jedynie B *ny, vy zastąpiony przez D nas,
was.

(ii)

*azъ  prejotyzacja z utratą –z  jaz  jā (jedyny przykład jaz w Pfl jest
czechizmem).

(iii)

Formy biernikowe mię cię się obok mie cie sie kontynuują warianty ps. z nosówką i
bez

Wielkopolska +
Mazowsze

Małopolska + Śląsk

po czasowniku

mię cię się

mie cie sie

po przyimku

mię cię się

mię cię się

(iv)

W XVII w. pojawiają się po przyimkach formy D: mnie, ciebie, siebie, które jednak
dopiero w XIX w. stabilizują się w użyciu dzisiejszym.

(v)

Trafiają się w stpol., a dziś w gw. szczątkowo formy dualne:

M-B-W

*na (wa)

wa (zam. *vě > *wie)

D-Ms

naju

waju

C-N

nama

wama

Usuwanie tych form datuje się od XVI w.

(b)

stan stpol.

stan npol.

M
D
C
B
N
Ms

kto co (< D čьso)
kogo czego
komu czemu
kogo czso > co
kim czym
kiem czem

kto co
kogo czego
komu czemu
kogo co
kim czym
w kim w czym

UWAGI:

(i)

Paradygmat kъto jest TWT. Jedynie N i Ms mają zamiast *cem *kom formy urobione
od jednolitego tematu k- oraz jednolite końcówki MKT zaimków

kim jak czym <-> jim tym owym naszym
kiem jak czem <-> jem tem owem naszem

(ii)

N zaczął się mieszać z Ms (od XVI w.): tym – tem, jim – jem, upowszechnia się –ym,
-im w zaimkach rodzajowych oraz w przymiotnikach.

(iii)

M oraz B zaimka čьto zastąpiony zostaje przez przez D čьso > czso > co, ničьso >
nico > nic.

(iv)

Pierwotny B čь zachowany został w połączeniu z przyimkami: przecz < prěčь, zacz <
začь, w niwecz < vъ nivъčь.

(c) Inne zaimki

Staropolskie zaimki pytające uformowane od podstawy rdzennej k-, tj. ki, ka, kie; kaki, kaka,
kakie, zostały usunięte. Tak samo zaimek wskazujący sь, s’a, s’e zaniknął. Relikty w utartych
zwrotach: ki diabeł, ni to ni sio, do siego roku, latoś < *lěto-sь ‘tego lata’.

DEKLINACJA PRZYMIOTNIKÓW

0. ODMIANA PRZYMIOTNIKÓW W PS.


prosta (rzeczownikowa)

złożona (zaimkowa)

*zdravъ, *zdrava, *zdravo

*zdravъjь, *zdravaja, *zdravoje

[rzeczowniki nieokreślone]

[rzeczowniki określone]

*zdrava žena ‘jakaś tam zdrowa żona’

*zdravaja žena ‘ta konkretna zdrowa żona’

PRZYMIOTNIK W STPOL.

Przyjmuje się, że każdy przymiotnik ps. miał dwie odmiany: prostą (rzeczownikową) i
złożoną (zaimkową). Przymiotniki dzierżawcze miały wyłącznie odmianę prostą.
Przymiotnik w odmianie prostej był nieokreślony, w odmianie złożonej – określony.

W zdaniu mógł przymiotnik wystąpić w dwojakiej funkcji: (a) przydawki, (b) orzecznika,
przy czym jako orzecznik mógł być użyty wyłącznie przymiotnik nieokreślony (czyli w
odmianie prostej); w funkcji przydawki mógł wystąpić zarówno przymiotnik określony, jak i
nieokreślony.

Stan ps.
PRZYMIOTNIK w funkcji: (a) przydawki (b) orzecznika
odmiana prosta

+

+

odmiana złożona

+

-

PRZYKŁAD:

(a) przydawka
*starъ domъ = ‘an old house’
*starъjь domъ = ‘the old house’

(b) orzecznik
*To jestь starъ domъ = ‘This is an old house’

(a) przymiotnik dzierżawczy
*Adamovъ domъ = ‘a house of Adam’
*To jestь Pilatovъ domъ = ‘This is a house of Pilatus’

W staropolszczyźnie (od XVI w.; stan wcześniejszy różni się tylko w jednej rzeczy:
przymiotnik w odmianie prostej występował – choć rzadko – w funkcji przydawki):

PRZYMIOTNIK w funkcji: (a) przydawki (b) orzecznika
odmiana prosta

-

+

[przymiotnik dzierżawczy –
ów, -in]

+

+

odmiana złożona

+

+

1. ODMIANA PROSTA

PS.

Przymiotniki w rodzaju męskim i nijakim odmieniają się w ps. wg wzorów deklinacji –o- i –
jo-tematowych, przymiotniki w r. żeńskim wg deklinacji –ā- oraz –jā-tematowych

Odmieńmy dla przykładu przymiotnik *dobrъ, dobra, dobro ‘dobry, -a, -e’

Przypadek

r.m. (wg –o-)

r.n. (wg –o-)

r.ż. (wg –a-)

l.poj.

M

dobr-ъ

dobr-o

dobr-a

D

dobr-a

dobr-y

C

dobr-u

dobr-ě

B

dobr-ъ

dobr-o

dobr-

ǫ

N

dobr-omь

dobr-oj

ǫ

Ms

dobr-ě

W

dobr-e

dobr-o

dobr-o

l.mn.

M-W

dobr-i

dobr-a

dobr-y

D

dobr-ъ

C

dobr-omъ

dobr-amъ

B

dobr-y

dobr-a

dobr-y

N

dobr-y

dobr-ami

Ms

dobr-ěxъ

dobr-y

l.pdw.

M-B-W

dobr-a

dobr-ě

D-Ms

dobr-u

C-N

dobr-oma

dobr-ama

oraz pěšь, pěša, pěše ‘pieszy, -a, -e’

Przypadek

r.m. (wg –jo-) r.n. (wg –jo-)

r.ż. (wg –ja-)

l.poj.

M

pěš-ь

pěš-e

pěš-a

D

pěš-a

pěš-ě

C

pěš-u

pěš-i

B

pěš-ь

pěš-e

pěš-ǫ

N

pěš-emь

pěš-ejǫ

Ms

pěš-i

W

pěš-u

pěš-e

pěš-e

l.mn.

M-W

pěš-i

pěš-a

pěš-ě

D

pěš-ь

C

pěš-emъ

pěš-amъ

B

pěš-ě

dobr-a

pěš-ě

N

pěš-i

pěš-ami

Ms

pěš-ixъ

pěš-axъ

l.pdw.

M-B-W

pěš-a

pěš-i

D-Ms

pěš-u

C-N

pěš-ema

pěš-ama

STPOL.

Już w stpol. te formy są rzadkie, zwł. w niektórych przypadkach zależnych, szczególnie w
l.mn. Spójrzmy na poniższą tabelkę

Przypadek r.n.

r.m.

r.ż.

l.poj. D z adamowa boku

licu nieprzyjacielowa

bojaźni nieprzyjacielowy

C bratu Jakubowu

imieniu panowu

prorokowie żenie

B rog Dawidow

synowo imię

brodę Aaronowę

N uczynił ji małem

Ms na domu Dawidowie w imieniu gospodnowie

po śmierci oćcowie

l.mn. M pagórki świecki

dziwy wielki

usta pełna
działa panowa

mocy gospodnowy
głowy smokowy

(i)

Najżywotniejsze są formy z przyrostkiem dzierżawczym –ow, -owa, -owo; -in, -ina, -
ino (do XVIII w.)

(ii)

Bardzo żywotny był M l.poj. r.m.: pust, rowien, ważen

(iii)

W innych wypadkach formy rzeczownikowe przymiotnika były zastępowane przez
deklinację złożoną

(iv)

W XVI w. są mniej więcej te same relikty mianownikowe, co dzisiaj: zdrów, pełen,
gotów, wesół, rad… Liczba tych przymiotników w M l.poj. była nieco większa: syt,
pilen, młod – dobrze się trzymały imiesłowy (zwł. w dostojnej prozie religijnej):
błogosławion, pochwalon, umęczon…

A oto pełna odmiana przymiotnika rad, -o, -a ‘rady komuś’ w jęz. staropolskim

Przypadek

r.m.

r.n.

r.ż.

l.poj.

M

rad-ø

rad-o

rad-a

D

rad-a

rad-y

C

rad-u

radzi-e

B

rad-ø//rad-a

rad-o

rad-ę

N

rad-em

rad-ą

Ms

radzi-e

l.mn.

M-W

radz-i

rad-a

rad-y

D

rad-ø

C

rad-om

rad-am

B

rad-y

rad-a

rad-y

N

rad-y

rad-ami

Ms

radzi-ech

rad-ach

ĆWICZENIE: ODMIANA PROSTA
Odmienić przez przypadki w l.poj. i mn. ps. frazę nominalnę *bože dětę oraz staropolskie wyrażenie boże
dziecię. [Uwaga: (i) ps.: przymiotnik odmienia się wg wzoru deklinacji I –jo-tematowej dla nijakich,
rzeczownik zaś należy do deklinacji spółgłoskowej –t-; (ii) stpol.: przymiotnik odmieniać się będzie zgodnie ze
wzorem dla nijakich wywodzących się z deklinacji –jo-]

l.poj.

ps.

stpol. (do XVI w.)

M-B-W
D
C
N
Ms

bože dětę
boža dětęte
božu dětęti
božemь dětętьmь
boži dětęte

boże dziecię
boża dziecięcia
bożu dziecięciu // dziecięci (rzadko

1

) // dziecięciowi (zdarza się w stpol.)

bożem dziecięciem
boży // bożu dziecięciu

l.mn.

M-B-W
D
C
N
Ms

boža dětęta
božь dětętъ
božemъ dětętьmъ
boži dětęty
božixъ
dětętьxъ

boża dziecięcia
boż dzieciąt // dziecięciów (XVI-XVIII)
bożom // bożam (XV-k.XVI w.) dziecięciom // dziecięciam (XV-k. XVI w.)
bożmi dziecięty (do poł. XVI) // dzieciętami (od poł. XVI w.)
bożech // bożoch // bożach
dziecięciech (do k. XVI) // dzieciętoch (XIV-XVI) // dzieciętach (od poł. XVI)

1

Taka forma rzeczywiście występuje w Pfl.

STAN DZISIEJSZY:

Relikty:
(i)

M. l.poj. r.m. w funkcji orzecznika: kontent, rad, wart; wesół, gotów, winien itp.

(ii)

M. l.poj. r.n.: warto, winno, powinno, pełno;

(iii)

D. l.poj. w wyrażeniach przysłówkowych: bez mała, z dawna, z głupia frant, z lekka, z
cicha;

(iv)

C l.poj. przysłówki z przyimkiem po: po cichu, po polsku, po prostu;

(v)

B l.poj. przysłówki: cicho, krótko, wysoko;

(vi)

Ms. l.poj, przysłówki: źle, dobrze, wkrótce

(vii)

Nazwy miejscowe dzierżawcze z przyrostkiem: -ów, -owa, owo, -ina, -ino: Sulejów,
Czestochowa, Oporowo, Szczuczyn i inne; por. też –jь: Poznań, Wrocław, *Sěrad-jь
(< sě- ‘byszczeć’)

(viii) Nazwy kobiet zamężnych z przyrostkiem –ina, -yna, np. Ziębina, Sroczyna,

starościna.

ODMIANA ZŁOŻONA PRZYMIOTNIKA:

(i)

HAPLOLOGIA:

już w ps., uproszczenia:
N l.poj. *staromь + *jimь > *staryjimь
Ms l.mn. *starěxъ + jixъ > *staryjixъ

(ii)

KONTRAKCJA:

-aja, -oje itp. > -ā, -ē
dobraja > dobrā, dobroje > dobrē, dobrajego >dobrēgo, dobrujemu > dobrēmu

(iii)

ZMIANY:

B l.poj. r.m. = D lub M (jak w rzeczowniku)

N oraz Ms l.poj. r.m. i n.

XIV-XV w.

N l.poj.: y + imь > -ym
głosem psalmowym, ciężkim siercem
duchem przednim, wiecznym dobrem

Ms. l.poj.: ě + jemь > -em
w zakonie bożem, w imieniu bożem
w świętem żywocie, o chlebowem stole

Od XV w.

Proces mieszania tych końcówek –ym z –em
-> Ms –ym, N –em (odwrotnie niż w stpol.)

Kopczyński
r.m. N i Ms –ym, r.n. N i Ms –em

1936 (pierwszy Kryński)
-ym (-im) dla obu rodzajów

D l.poj. r.ż.

stpol.: -ē < -yjě, -ějě: od matki boże, z dziewice czyste

od XVI w.: -ej się szerzy (analogia do C i Ms)
[A –e szerzy się w C i Ms]

czyli –ē//-ej

ale zwyciężyła forma –ej, zwł. że ē zbliżało się w wymowie do –ej

M l.mn.

Analogia do zaimków rodzajowych

Rodzaj stpol. XIV w.

Rodzaj

XV-XVI w.

Rodzaj

XVII – npol.

m.

cudzy, mili

żyw

cudzy, mili

mos.

cudzy, mili

niemos. cudze, miłe

nieżyw. cudze, miłe

n.

cudza, miła

ż.

cudze, miłe

B l.mn.

Analogia do rzeczowników: przy mos. B = D, przy niemos. B = M

N l.mn.

średn.: –ymi (-imi, po k, g) < ps. –y + -jimi
od XV w.: wymowa –ym > -em: krótkiemi słowy
1936: patrz wyżej

dualis (XIV-XV w.)

M: dwa bracieńca barzo bogata = bogaci
B: dwa młoda pachołka pojmie = młodych
D: dział ręku ludzku = ludzkich
Ms: na dwu mału miastku = małych
C: ku uszyma faraonowyma = faraonowym
N: dwiema świadkoma lepszyma = lepszymi