Deklinacja zaimków, filologia polska - młoda polska (przedmiot)


DEKLINACJA ZAIMKÓW

Zaimki - klasa bardzo niejednolita; ważny podział na:

  1. zaimki rodzajowe (tj. odmieniające się przez rodzaj);

  2. zaimki nierodzajowe (tj. mające tylko jedną formę wspólną dla wszystkich rodzajów, nie odmieniające się przez rodzaj);

Innowacje w odmianie zaimków rodzajowych:

    1. wpływ odmiany miękkotematowej na twardotematową (ujednolicenie końcówek);

0x08 graphic
Przykład: *tъ *ta *to *jь, *ja, *je

M. lp. r. m. *tъ-nъ > ten; *jь-nъ > stp. jen (rozszerzenie w polszczyźnie cząstką ), w innych językach słowiańskich reduplikacja *tъ- tъ (stąd np. stp. teć / tet, ros. tot)

Odmiana twardotematowa miękkotematowa Współczesna odmiana zaimka ten

Psł. Wcz.stp. Psł. i stp.

0x08 graphic
M. *tъ ten(stp. jen) ten

0x08 graphic
D. *togo togo jego tego

0x08 graphic
C. *tomu tomu jemu temu

0x08 graphic
B. *tъ ten(stp. jen) mnież. ten / mżyw. tego

0x08 graphic
N. *těmь tem jimь tym

0x08 graphic
Msc. *tomь tom jemь tem > tym

    1. zmiany dotyczące zaimków rodzajowych pozostające w związku z przeobrażeniami rodzaju rzeczowników męskich, wpływ kategorii żywotności i męskoosobowości;

Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii żywotności:

liczba pojedyncza rodz. męski

odmiana przedpolska odmiana w języku polskim

M. *tъ dobrъjь (synъ vozъ pьsъ) M. ten mój dobry (syn, pies, wóz)

B. *tъ dobrъjь (synъ, vozъ, pьsъ) B. rodz. mrzecz. ten dobry (wóz) // rodz. mżyw.

tego dobrego (syna psa)

Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii męskoosobowości:

Liczba mnoga odmiana zaimka *tъ *ta *to w lmn.:

Psł. Wcz.stp. Współczesna (po

ukształtowaniu się k. mos.)

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
m. n. ż. m. n. ż. mos. nmos.

0x08 graphic
M. *ti ta ty ci (chłopi, psi)/ty stoły)ta (słowa) ty (żony) ci (chłopi) te (psy, stoły, słowa, żony)

D. *těxъ tych tych

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
C. *těmъ tym tym

B. * ty ta ty ty (chłopy, psy, stoły)ta (słowa) ty (żony) tych (= D.) te (=M.)

N. *těmi tymi (zam. oczek. ciemi) tymi

Msc. *těxъ tych tych

W rodz. żeńskim:

D. lp. *tojě (ściągnięcie i analogia do miękkotematowego *jejě) > stp. (wyrównanie do C. i Msc. lp. *toji, *jeji) > tej, stąd dziś synkretyzm D., C. i Msc. lp. r. ż.

W liczbie mnogiej - kategoria męskoosobowości spowodowała likwidację form 3 rodzajów (męskiego, żeńskiego i nijakiego) i powstanie 2 rodzajów odmiany: odmiany męskoosobowej (ci nasi mili chłopcy) i niemęskoosobowej (te nasze miłe koleżanki, te nasze ładne szafy, stoły, okna, te nasze miłe psy).

W tekstach staropolskich - pierwotne formy M. i B. rodz. żeńskiego i nijakiego zaimków:

rodzaj nijaki M. i B. l.m.

Ta słowa pisze mądry Salomon, stworzył wszytka zwierzęta ziemska itp. (B. l. m.=M. l.m.)

rodzaj żeński M. i B. lm.

A ony jemu odpowiedziały. Ty [...] niewiasty wziąwszy ony dyjabelskie obrazy, niesły je do jeziora i stopiły..... Przywiedźcie przed mię ty niewiasty

Proces przekształcania się odmiany przym. i zaim. w l. m. obrazują następujące przykłady:

odmiana dawna

rodzaj męskożywotny rodzaj męskorzeczowy

M.l.m. inny niż B. l.m. (M. l.m.= B. l.m.)

ci moji dobrzy synowie // ci wszytcy ptacy ty nowe stoły //

twoje stoły (odm. miękkotem.)

B. l.m. ty moje dobre syny, ptaki, pieniądze, syny

(do XVI wieku)

odmiana współczesna

rodz. męskoosobowy rodz. niemęskoosobowy

M. ci moi dobrzy synowie te wszystkie ptaki (=B. l.m.), te pieniądze, stoły

twoje grzechy

B.=D. tych moich dobrych synów (B.=M.) te moje wszystkie piękne ptaki, te dobre stoły

  1. ujednolicona - wspólna z przymiotnikami deklinacja dla zaimków rodzajowych, czyli odmieniających się przez rodzaj (przymiotnikowo-zaimkowa);

Proces wyrównywania odmiany przymiotników i zaimków - długotrwały, por. jeszcze dziś zamiast w B. lp. zaimka wskazującego ta, np.:

Proszę, podaj mi książkę, zamiast: Proszę, podaj mi książkę.

Utrwala się jedna wspólna końcówka dla obu części mowy, np.: Pożycz mi tą ciekawą książkę.

Wcześniej podobne przeobrażenia w odmianie innych zaimków, np. moja, twoja, czyja, które do 2. poł. XIX stulecia w B. lp. przybierały końcówkę -ę, np.: moję, twoję, naszę, wszytkę.

rozciągnąłeś rękę swoję (XV w.); moję namilszą dziewkę (XVI w.); moję siostrę (XIX w.)

M. Małecki, w 1879 r. pisał: „Formy moją siostrę, naszą, waszą, czyją matkę, których niektórzy pozwalają sobie w mowie i piśmie, są to błędy stanowcze” (cytat za: Klemensiewicz..., 315).

  1. zmiany form zaimków rodzajowych o podłożu fonetycznym;

stp. mojego > mego: dziś - mojego / mego (zachowane obie formy, ale różnica stylistyczna)

W języku staropolskim 2 różne końcówki w N. i Msc. lp i jedna N. lmn.:

N. l.p. -im//-ym

moim, twym, swym, olejem świętym, wiecznym dobrem, słowem bożym

Msc. l.p. -em

w tem, na naszem w zakonie bożem, o chlebowem stole

N. l.m. -imi/-ymi

tymi słowy, nad grzechy naszymi, przed syny twoimi

Taki stan do XVI w. Od XVI w. mieszanie się form N. i Msc. l.p.

Przyczyny: bliskość fonetyczna obydwu końcówek. Przed spółgłoską m samogłoska e upodobniała się do [i/y], stąd utożsamienie się pierwotnie różnych form N. i Msc. l.p.

W XVI wieku też zmiany końcówki N. l.m.; obok regularnej końcówki -imi/-ymi pojawił się jej wariant -emi, np. miedzy inszemi rzeczami, waszemi słowy, naszemi poselstwy itp.

Próby uporządkowania tych końcówek według rodzaju gramatycznego.

Obowiązujący dziś układ końcówek: reforma ortograficzna PAU w 1936 r., w N. i Msc. lp. rodz. m. i nij. ujednolicona końcówka -ym/-im, a w N. l.m. -ymi/-imi, niezależnie od rodzaju gramatycznego zaimka rodzajowego.

  1. ograniczenie zasobu zaimków, zachowanie niektórych dawnych form reliktowo.

Zaimki zachowane jedynie szczątkowo:

Innowacje w odmianie zaimków nierodzajowych:

  1. kontaminacja odmiany zaimka wskazującego onъ z odmianą zaimka anaforycznego *jь, *ja, *je i wynikające stąd zmiany w deklinacji rzecz. osobowego 3 os. - supletywizm form M. i przypadków zależnych;

0x08 graphic
Psł. > stp. )( Psł. > stp. Współczesna

M. jь > jen onъ > on on

D. jego onogo > onego jego / niego / go

C. jemu onomu >onemu jemu / niemu / mu

B. > ji onъ > on jego / niego / go

N. jimь > jim oněmь > onym nim

Msc. jemь > jem / niem onomь > onem nim

Zanik przypadków zależnych dawnego zaimka on, a M. dawnego zaimka anaforycznego.

Ślady dawnej funkcji wskazującej zaimka on: onego czasu.

  1. geneza form zaimkowych 3 os. z nagłosowym n-: ku niemu, ku niej, w nim, w niej, z nim, z nią:

W C., N. i Msc. proces perintegracji, tj. wtórnego podziału na morfemy, i absorpcji morfologicznej, tj. wchłonięcia głoski n pierwotnie przynależnej przyimkowi przez nagłos zaimka, por.

C. kъn jemu > k(u) niemu

N. sъn jimь > s nim (z nim)

Msc. vъn jemь > w nim

W innych przypadkach n- nagłosowe to wynik analogii (wyrównań analogicznych).

W wyniku proces perintegracji i absorpcji morfologicznej - także forma weń

B. vъn jь > weń

Formy analogiczne: poń, odeń, zeń, dlań.

  1. stp. zróżnicowanie dialektalne form nosówkowych i beznosówkowych:

mię, cię, się (po przyimkach: na mię, do cię) // mie, cie, sie (po czasownikach) - Małopolska i Śląsk (południe Polski)

mię, cię, się (w każdej pozycji) - Wielkopolska i Mazowsze (północ Polski)

4. zmiany w odmianie zaimka pytajnego kto, co

Zaimek kto jako jedyny zachowuje odmianę twardotematową w D. C. i B.: kogo, komu, kogo, w N. i Msc. formy analogiczne do miękkotematowego co:

cěmь > kim (na wzór čimь)

komь > kiem (na wzór čemь) > kim

Zaimek co:

M. čь > w stp. czso (z dawnego D. * čьso || česo), ślady pierwotnego čь - zacz, wniwecz.

D. * čьso || česo > pol. neologizm czego (na wzór innych form zaimkowych: j-ego, moj-ego).

5. Szczątki liczby podwójnej w odmianie zaimków osobowych, np.

D., Msc. naju, waju (np. waju obu).

C., N. nama, wama (np. uczyń z wama pan miłosierdzie).

ZAIMEK

Charakterystyka zaimka: obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej podmiotu, wskazujących (ale nie oznaczających) na przedmioty i odmieniających się przez przypadki (ale nie przez rodzaje i liczby). Wyjątek: on, ów, ten, tamten - odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. Zaimek nie ma wzorca paradygmatycznego.

Podział zaimków ze względu na znaczenie:

Podział zaimków ze względu na funkcje (tradycyjne):

Podział zaimków pod względem znaczeniowym (tradycyjnie):

Odmiana zaimków: występowanie tematów supletywnych (fleksja w postaci albo syngularnej albo pluratywnej) . Typ odmian zależy od rodzaju zaimka. Występują formy pełne (jego) i enklityczne (go) - tylko po czasownikach.

Kontaminacja: zlanie się w przypadkach zależnych (wszystkie oprócz mianownika i wołacza) dwóch różnych zaimków.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
deklinacje - koncowki, Filologia Polska, Rok II, Fleksja i Składnia
5 pięć deklinacji deklinacje rzeczownik, filologia polska, gramatyka historyczna
Rodzaje zaimków, Filologia Polska
DEKLINACJE kolokwium, Filologia Polska I, Łacina
Ważne w deklinacji rzecownikowej(1), Filologia polska, Gramatyka historyczna, Gramatyka historyczna(
Deklinacja rzeczownika, filologia polska (przydatne opracowania)
Krótsza - deklinacja liczebników, Filologia polska, Gramatyka historyczna, Gramatyka historyczna(2)
I. Deklinacja męska. Pochodzenie i Nominativus sg, filologia polska - młoda polska (przedmiot)
Zagadnienia do egzaminu z literatury Młodej Polski, filologia polska - młoda polska (przedmiot)
MP Poezja Młodej Polski, Filologia polska, polonistyka, rok III, Młoda Polska
Aleksanderr Świętochowski Dumania pesymisty, Filologia polska, Młoda Polska
szczeście frania, Filologia polska UWM, Młoda Polska

więcej podobnych podstron