Kształtowanie się deklinacji liczebnika w języku polskim

Liczebniki - wyróżniane na podstawie kryterium:

- semantycznego (wyrazy, które określają ilość przedmiotów, ich miejsce w szeregu lub liczbę części w całości), wtedy licz. główne, zbiorowe, porządkowe, ułamkowe, mnożne itp.; bardzo niejednorodna grupa gramatyczna, bez ujednoliconego wzoru odmiany;

- formalnego, w tym:

1. na podstawie fleksji tylko liczebniki główne, a liczebniki zbiorowe uznaje się za ich warianty rodzajowe,

2. na podstawie kryterium syntaktycznego - liczebniki główne i zbiorowe.

Zróżnicowanie odmiany dzisiejszych liczebników to wynik ich historycznego rozwoju bardzo niejednolitej klasy - w psł. tylko semantycznej, niemającej własnych cech morfologicznych i odrębnego sobie tylko właściwego typu odmiany (odrębnej deklinacji) .

Powstanie liczebnika jako części mowy

Pierwotnie, w języku psł., należały do różnych części mowy (zaimków, rzeczowników, przymiotników) i odmieniały się tak jak one. Łączyło ich tylko znaczenie ogólne.

I. Pierwotne zaimki:

psł. *jedinъ, -a, -o ― dziś: jeden, -a, -o ― jest z pochodzenia zaimkiem (odmiana jak *tъ, ta, to);

psł. *dъva (r.m.), *dъvě (r. ż i nij.) ― dziś: dwa, dwie ― pierwotnie także był zaimkiem, ale odmieniał się w liczbie podwójnej

II. Pierwotne przymiotniki:

Liczebniki psł. *tьrje, *tri, * četyre // čьtyre, * četyri // čьtyri należały do przymiotników,

III. Pierwotne rzeczowniki (dekl. -i-, -(ę)t-, -o-):

Liczebniki od pięciu do dziewięciu (psł. *pętь ― *devętь) oraz dziesięć (psł. *desętь), sto (psł. *sъto) były rzeczownikami i długo zachowywały końcówki deklinacji rzeczownikowych.

U podstaw rozwoju liczebnika jako części mowy legły przekształcenia znaczeniowe pierwotnego zaimka *jedinъ, -a, -o. Zaimek nieokreślony *jedinъ oprócz znaczenia `jakiś, pewien' wykształcił dodatkowe, wyrażające liczbę `jeden'.

Do dziś wyraz jeden, mimo że jest liczebnikiem, odmienia się podobnie jak przymiotniki i zaimki. Ma formy r. m. jeden, r. ż. jedna i r. nij. jedno. Zachowały się też ślady jego znaczenia zaimkowego.

• Wyraz jeden zachował swoje pierwotne znaczenie zaimkowe w wyrażeniach typu jeden pan `jakiś pan'. W tym użyciu tworzy też formy liczby mnogiej, np. jedni państwo (w znacz. `jacyś państwo').

• Jako liczebnik `jeden' (np. jeden pan, a nie dwóch lub trzech) nie tworzy form liczby mnogiej.

Etapy rozwoju deklinacji liczebników głównych w języku polskim

Zmiany fleksyjne w grupie wyrazów, jakimi są liczebniki, zachodziły w polszczyźnie bardzo powoli, często przez kilka stuleci.

W dziejach liczebnika głównego wyróżnia się trzy epoki:

1. przed wiekiem XVI - zachowanie form odziedziczonych z języka prasłowiańskiego,

2. od XVI wieku do końca XIX wieku - okres wielokierunkowych zmian;

3. od przełomu XIX / XX wieku - utrwalanie się współczesnej deklinacji liczebnika

Kwestie istotne w kształtowaniu się odmiany liczebników:

• W języku polskim ważne zmiany w odmianie liczebnika dokonywały się w dobie średniopolskiej i nowopolskiej. Miały one związek z zanikiem liczby podwójnej w języku polskim oraz rozwojem rodzaju męsko- i niemęskoosobowego.

• Podstawą dla kształtującej się deklinacji liczebników w języku polskim była odmiana liczebnika dwa (końcówka -u jako fleksyjny wykładnik tej części mowy).

• Na rozwój odmiany liczebników oddziaływały też deklinacje przymiotnikowo-zaimkowa (stąd np. końc. -óch w D. i Msc.) oraz rzeczownikowa (np. forma C. z końc. -om i N. z końc. -oma).

• Względna stabilizacja odmiany liczebników nastąpiła dopiero pod koniec XIX stulecia, ale jeszcze procesy normalizacyjne dokonywały się w I poł. XX w.

Dawne liczebniki proste

W pie. dziesiątkowy system liczenia. Tak również w języku prasłowiańskim i w polszczyźnie. W języku psł. występowały liczebniki o prostej budowie (tzw. proste), np. *jedinъ, *dъva oraz liczebniki złożone, np. *jedinъ na desęte (dziś: jedenaście), *dъva desęti (dziś: dwadzieścia). Liczebniki złożone mogły wyrażać także większe wielkości, np. *tri sъta (dziś: trzysta) itd.

Ewolucja odmiany liczebnika dwa

Podstawa psł. i odmiana w języku staropolskim liczebnika dwa:

rodzaj męski r. żeński i nijaki

M., B., W. *dъva > dwa (króla, syny, stoła) *dъvě > dwie (niewieście, świecy; słowie)

D. i Msc. *dъvoju > dwu (królu, synu, ręku, słowu)

C. i N. *dъvěma > dwiema (króloma, rękama // rękoma itp.)

Liczebnik dwa powstały z zaimka w języku stp. tworzył związek zgody z wyrazami, które określał. Zgoda w tym wypadku obejmowała: rodzaj, przypadek i liczbę podwójną. Dualis zanikł w XVI w., a wyrazy łączące się z liczebnikiem dwa zaczęły występować w liczbie mnogiej. Liczebnik zachował zaś swoją tradycyjną odmianę w l.pdw. Zatarcie związku zgody między liczebnikiem i rzeczownikiem, a przede wszystkim zanik liczby podwójnej w polszczyźnie sprzyjały kształtowaniu się nowej odmiany liczebnika dwa i ułatwiły dalsze jej przekształcenia.

Na odmianę liczebnika 2 wpłynęła kategoria męskoosobowości. Zmiany końcówek objęły też formę rod. nijakiego. W okresie średniopolskim powstały następujące formy mianownika liczebnika dwa:

rodzaj męskoosobowy rodzaj męski nieosobowy i rodzaj nijaki rodzaj żeński

M. dwaj panowie dwa stoły, dwa konie dwa słowa dwie niewiasty

Od XVII wieku w M. rodz. mos. zaczęto używać również formy równej dopełniaczowi (M.=D.), stąd wariantywność M. r.mos., np. dwaj panowie jadą lub dwóch // dwu panów jedzie.

Dopełniacz i miejscownik licz. 2

Początkowo w D. była odziedziczona z języka psł. forma dwu, np. dwu panów, a następnie dodatkowa postać oboczna: dwoch −>| dwóch / dwuch panów (-ch to prawdopodobnie wynik wpływu deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej). Forma dwóch upowszechniła się też w Msc.(ponieważ oba te przypadki miały takie same końcówki).

Biernik licz. 2.

Powstanie rodzaju męsko- i niemęskoosobowego rzutowało też na rozwój form B. W okresie średniopolskim liczebniki określające rzecz. rodz. mos. B.=D. dla pozostałych B.=M., np.:

Biernik:

(widzę) stp. r.m. dwa króla B.=M. −> śrpol. i npol. dwóch królów // dwu królów; r. mos. B.= D.

(widzę) stp. r. m. dwa stoła B.=M. −> śrpol. i npol. dwa stoły; rodz. nmos. B.=M.

(słyszę) stp. r. nij. dwie słowie B.=M. −> śrpol. i npol. dwa słowa; rodz. nij B.=M.

(widzę) stp. r. ż. dwie niewieście B.=M. −> śrpol. i npol. dwie niewiasty; rodz. ż. B.=M.

W C.i N. jedna postać: dwiema. W XVI wieku przypadki te zaczęły rozwijać się niezależnie od siebie.

Narzędnik licz. 2.

W N. z końcówką -ema rywalizowała innowacyjna -oma (dwiema dziś wyłącznie w N. rodz. żeńskiego, np. pracuję z dwiema kobietami, obocznie do dwoma). Formy rodz. nijakiego w N. i C. rozwijały się podobnie jak rodzaju męskiego. Por. rozwój form narzędnika:

narzędnik

rodz. męski i nij. rodz. ż.

stan wyjściowy: z dwiema króloma, wojskoma dwiema nogama

od XVI wieku: z dwiema // dwoma królami, wojskami dwiema // dwoma nogami

po XVIII wieku: z dwoma królami, wojskami dwiema // dwoma nogami

Celownik licz. 2.

Pierwotna postać C. dwiema nie utrzymała się, pojawiła się nowa, oboczna końcówka -om // -óm, a XVIII - XIX wieku w tym przypadku upowszechnia się też wtórna końcówka -u, por.:

(przyglądam się) C. dwiema króloma −> dwom // dwóm // dwu królom

Ostatecznie odmiana liczebnika dwa ukształtowała się w XIX stuleciu.

Współczesny paradygmat liczebnika 2.

rodz. mos. rodz. m.nos. rodz. nij. rodz. ż.

M. dwaj panowie // dwóch // dwu panów dwa stoły, psy, dwa okna dwie żony

D. dwóch // dwu panów, stołów, psów, okien, żon

C. dwom // dwóm // dwu panom, stołom, psom, oknom, żonom

B. B.=D. B.=M. B.=M. B.=M.

N. dwoma panami, stołami, psami, oknami dwiema//dwoma

żonami

Msc. o dwóch // dwu panach, stołach, psach, oknach, żonach

Cechą charakterystyczną odmiany liczebnika dwa było stopniowe usamodzielnianie się jego odmiany. Przejawem tego procesu było m.in.:

• stopniowe zanikanie końcówek typowych dla pierwotnej liczby podwójnej;

• występowania w M. rodz. mos. postaci dwaj oraz obocznych form dopełniacza dw-u // dw-óch;

• pojawienie się nowych końcówek obocznych oraz w niemalże wszystkich przypadkach zależnych ― jako uogólnionej ― końcówki -u, charakterystycznej końcówki całej odmiany liczebnikowej.

Ewolucja odmiany liczebników trzy, cztery

Licz. 3: psł. *trьje (r. m.), *tri (r. n. i ż.) oraz 4: psł. *čьtyre // četyre (r. m.), *čьtyri // četyri (r. n. i ż.) to pierwotne przymiotniki.

Ukształtowanie się odmiany:

- na wzór licz. 2 (końc. -u, -ema jak w dwiema);

- wpływ deklinacji zaimkowej (końc. -ech);

- wpływ kategorii męskoosobowości (por. M. mos. - trzej, czterej // M.= D.; B. = D w mos., B.= M. w nmos.).

Neologizm trzej pojawił się w XV wieku; prawdopodobnie kontynuant formy třē (przyczyny różne, np. wpływ deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej typu dobrej; dyftongiczna wymowa e długiego; wpływ licz. zbiorowych typu dwoj, troj).

Psł. > starop. Odmiana współczesna

r. m. r. n., ż. rodz. mos. rodz. nmos. (m. nieos., nij., ż.)

M. *trьje > trze tri > trzy trzej panowie // trzech panów trzy stoły, psy, okna, żony

D. *trьjь > trzy trzech panów, stołów, psów, okien, kobiet

C. *trьmь > trzem trzem panom, stołom, psom, oknom, kobietom

B. *tri > trzy B. = D. trzech panów B.=M. trzy stoły, psy, żony

N. *trьmi > trzemi trzema panami, stołami, psami, oknami, kobietami

Msc. *trьxь > trzech trzech panach, stołach, psach, oknach, kobietach

Ewolucja odmiany liczebników pięć - dziesięć

Pierwotnie 5 - 10 były rzeczownikami o znaczeniu zbiorowym, takim, jakie dziś wyraża rzeczownik piątka, np. piątka dzieci itp. Dlatego też od łączących się z nimi wyrazów wymagały formy D. Do dziś składnia rządu zachowała się w M. i B. W pozostałych przypadkach rozwinęła się składnia zgody.

Psł. > staropolskie odmiana wpółczesna

rodz. m. ż. i nij. rodz. mos. rodz. nmos.

M. i B. *pętь > pięć M. i B. pięciu panów pięć psów, stołów, okien, żon

D. *pęti > pięci (piąci) D. pięciu panów, psów, stołów, okien, żon

C. *pęti > pięci (piąci) C. pięciu panom, psom, stołom, oknom, żonom

N. *pętьjǫ > pięcią (piącią) N. pięciu // pięcioma panami, psami, stołami, oknami,

Msc. *pęti > pięci (piąci) Msc. pięciu panach, psach, stołach, oknach, żonach

Wzorem dla odmiany tych liczebników w języku polskim była deklinacja liczebnika dwa.

W D. wszystkich rodzajów, a wtórnie też w M. i B. liczebników łączących się z rzeczownikami rodz. mos. pojawiła się końcówka -u (np. M. pięciu panów idzie; D. nie ma pięciu panów; B. widzę pięciu panów). W N. z kolei (pod wpływem odmiany liczebnika dwa) zwyciężyły oboczne końcówki -u // -oma (np. idę z pięcioma // pięciu panami, kobietami itd.).

Dawne liczebniki złożone

Liczebniki oddawały dziesiętny system liczenia. Liczebniki główne powyżej dziesięciu (do dziewięćdziesięciu dziewięciu) były zestawieniami. Były to więc liczebniki złożone.

Ukształtowanie się odmiany liczebników od 11 do 19.

Skład zestawienia: liczebnik główny od 1 do 9 + nieodmienne wyrażenie na desęte, forma Msc. liczebnika desętь (dziesięć). Formy te podlegały różnym uproszczeniom (por. tabela).

psł. stp. > śrpol. > nwpol.

11=*jedinъ na desęte > jeden na dziesięcie−> jeden na dzieście −> jeden na dźcie −> jedenaście

12 = *dъva na desęte > dwa na dziesięcie −> dwa na dzieście −> dwa na dźcie −> dwanaście

13= *trьje na desęte > tri na dziesięcie −> trzy na dzieście −> trzy na dźcie −> trzynaście

15= *pętь na desęte > pięć na dziesięcie −> pięć na dzieście −> pięć na dźcie −> piętnaście

Ciekawostka:

Gdyby do dziś zachował się taki sposób odmiany, to (uwzględniając zmianę końcówki Msc. wyrazu dziesięć) mówilibyśmy: *jeden na dziesięciu, (tj. *na dziesiątce), *dwa na dziesięciu itd.

Przeobrażenia fonetyczne pociągnęły za sobą także zmiany w odmianie. Początkowo odmieniał tylko pierwszy człon zestawienia, określenie na dziesięcie było nieodmienne. W tekstach dawnych spotykamy m.in. takie formy: jednejnaćcie kopy, ze dwunaście członków, od lat czterechnaćcie.

W XVI wieku nastąpiła zmiana. Zanikło poczucie złożonej struktury tych wyrażeń, człon pierwszy pozostał nieodmienny, drugi zaczął przybierać końcówki charakterystyczne dla liczebnika. Ponadto wpływ kategorii mos., stąd: jedenastu chlopców, ale: jedenaście stołów, żon.

Ukształtowanie się odmiany liczebników od 20 do 90.

Z dawnych zestawień wywodzą się także liczebniki, typu: dwadzieścia, trzydzieści, pięćdziesiąt itp.

psł. stp. > śrpol. > nwpol.

20 = *dъva desętě (licz. 2 + M.lpd. licz. 10) −> dwa dziesięcie −> dwa dziesięcia −> dwadzieścia

30 = *tri desęti (licz. 3 + M.lmn. licz. 10) −> trzy dziesięci −> trzydzieści

50 = *pętь desętь (licz. 5 + D.lmn. licz. 10) −> pięć dziesiąt −> pięćdziesiąt

Odmiana: Licz. 20 - dziś odmienne oba człony; Licz. 30 - 90 - dziś odmienny tylko człon drugi (pierwotnie natomiast odmienny tylko człon pierwszy, por. np. pięcidziesiąt, piąciądziesiąt).

Ukształtowanie się odmiany liczebnika 100 i liczebników od 200 do 900.

Dzisiejszy liczebnik 100 pierwotnie był rzeczownikiem rodzaju nijakiego, który miał regularną odmianę w liczbie pojedynczej, mnogiej i dualnej (odmieniał się podobnie jak rzeczownik lato)

Psł. > stpol. > śrpol. Dziś

l.p. l.mn. l.pdw.

M., B. *sъto > sto *sъta > sta *sъtě >ście stu mos., sto nmos.

D. *sъta > sta *sъtъ > set *sъtu > stu stu

C. *sъtu > stu *sъtomъ > stom *sъtoma > stoma stu

N. *sъtu > stem *sъty > sty // stami *sъtoma > stoma stu / stoma

Msc. *sъtě >ście *sъtěxъ >ściech // stach *sъtu > stu stu

Zanikły formy lmn. i lpd. Nowa odmiana licz. 100 ukształtowała się na wzór licz. niższych rzędów (por. -u, -oma, oraz formy mos. i nmos.).

Liczebnik dwieście to dawne zestawienie w formie dualnej: *dъvě sъtě > dwie ście > dwieście.

Liczebniki trzy i cztery tworzyły związki zgody, dlatego zestawienia z tymi liczebnikami miały postać *tri sta (licz. 3 + M.lmn.) trzy sta (dziś pisane łącznie).

Liczebniki typu 500 - 900 to zestawienia: licz. 5-9 + D. lmn. licz. 100, tj. psł. *pętь sъtъ > pięć set > pięćset.

Niekiedy o wcześniejszej przynależności do grupy liczebników złożonych świadczy nietypowy akcent lub odmiana. Liczebniki siedemset, osiemset, dziewięćset niegdyś były zestawieniami, a więc liczebnikami złożonymi. Liczebniki siedem, osiem czy dziewięć wchodzące w skład zestawień z cząstką set miały swój własny akcent na drugiej sylabie od końca. Zachowały one swój pierwotny akcent także wtedy, gdy w świadomości użytkowników języka zatarło się poczucie złożonej struktury tych liczebników. W ten sposób w liczebnikach siedemset, osiemset, dziewięćset wykształcił się nietypowy dla polskich wyrazów akcent padający na trzecią sylabę od końca.

Nietypowa jest również ich odmiana - odmienia się człon pierwszy (końcówka w środku wyrazu, a nie na końcu), np.: siedemset kobiet, ale siedmiuset mężczyzn, nie ma siedmiuset kobiet itp.

Etapy rozwoju deklinacji liczebników zbiorowych w języku polskim

Warto wspomnieć o tym, że w języku staropolskim znacznie częściej niż obecnie były używane liczebniki zbiorowe. Oto kilka przykładów: oboj ten żywot, dwoje rozkazania, dwoje królestwo, ksiąg dziewięcioro, dziesięcioro przykazań. Współcześnie liczebniki zbiorowe ograniczają swój zakres, używamy ich w utartych wyrażeniach, takich jak: doktor obojga praw, dziesięcioro przykazań (tu też zastępowane licz. głównym: dziesięć przykazań), na dwoje babka wróżyła itp. Ponadto stosujemy je tylko w określonych połączeniach. Częste błędy świadczą, że liczebniki zbiorowe są klasą ginącą.

Ewolucja form fleksyjnych liczebników zbiorowych

Rozwój nowego typu odmiany liczebników zbiorowych był procesem złożonym i wieloetapowym. Dzisiejszy typ odmiany liczebników zbiorowych ukształtował się dużo wcześniej (bo już na przełomie XVI i XVII wieku) niż deklinacja liczebników głównych. Jednak ich nieustabilizowana pozycja w systemie języka polskiego i problemy z ich stosowaniem spowodowały, że już od XVI wieku można obserwować tendencję do usuwania liczebników zbiorowych na rzecz liczebników głównych oraz do braku ich odmiany.

Liczebniki zbiorowe to:

I. Pierwotne zaimki:

psł. *dъvoj (r.m.), *dъvoja (r. ż), *dъvoje (r. nij.), *trojь (r.m.), *troja (r. ż), *troje (r. nij.) ― odmieniał się jak zaimek mój, moja, moje

II. Pierwotne przymiotniki:

psł. *četverъ // čьtverъ, -a, -o, *pęterъ, -a, -o, *šesterъ, -a, -o, *sedmerъ, -a, -o, *osmerъ, -a, -o, *devęterъ, -a, -o, *desęterъ, -a, -o ― odmieniały się jak przymiotniki w odmianie prostej (rzeczownikowej), także w liczbie mnogiej.

Współczesna odmiana liczebników zbiorowych ukształtowała się prawdopodobnie na skutek skrzyżowania tych dwóch typów odmiany.

M. dwój (r. m.) dwoje (r. n.) czwór (< cztwior) r. m., czworo (r. n.)

D. dwojego (r. m. i n.) czwora (r. m. i n.) dwojga (<dwojega), czworga

Temat rozszerzony o -g- upowszechnił się w pozostałych przypadkach, a w M. pozostała tylko dawna forma rodzaju nijakiego, która stała się wspólnorodzajowa. Zanikła natomiast odmiana zaimkowa.

Formy liczebników zbiorowych wyższego rzędu, typu 11-99-oro powstały później i są rzadkie.

Relikty niektórych dziś nieużywanych liczebników (innych niż główne i zbiorowe)

Liczebniki, które całkowicie zanikły, np. z cząstką samo, mające znaczenie `jeden z...', np. samowtór , np. czynić coś samowtór (`jako jeden z dwóch'), z pół-, np. półtrzecia `dwa i pół', półszósta `pięć i pół' (zachowało się tylko półtora `jeden i pół'.

Ćwiczenia:

1. Podziel podane formy liczebnikowe na: a) kontynuanty form psł.; b) innowacje polskie. Oto przykłady: dwie, dwóch, dwiema, dwoma, trzy, czterej, pięć, pięciu.

2. Jak objaśnisz następujące formy staro- i średniopolskie liczebników: pod postacią trzy męży; nie więcey tylko nas trzy skoczyło; stanęli do walki cztery królowie, przeciw piąci; I spłodził Noe trzy syny; Liczbę dwunaście apostołów pilnie opisali ewanielistowie; Ołtarz z dwiemanaście napisów; … niechcecie dać tych Piącinaściu groszy; było Senatorow dwadzieścia; niechciał odpuścić piąciudziesiąt talentów.

3. Jakie zmiany w odmianie liczebników spowodowała kategoria męskoosobowości?

4. Wskaż te liczebniki, które w rozwoju języka polskiego przeszły z grupy liczebników złożonych do grupy liczebników prostych: siedem, siedemnastu, sto, dwadzieścia, sto dwa, pięciu, osiemset?

5. Określ akcent liczebników: trzynaście, dwadzieścia, pięćdziesiąt, siedemset, dziewięćset. Które mają akcent nietypowy i o czym to świadczy?

6. Jaką genezę mają liczebniki: siedemnaście, czterdzieści, osiemdziesiąt, sześćset?

7. Co to znaczy samotrzeć, samopięt?

8. Obcokrajowcy uczący się języka polskiego często pytają, dlaczego w polszczyźnie mówimy bardzo niekonsekwentnie, np. mam dwie, trzy, cztery siostry, ale pięć, sześć sióstr. Czy potrafiłbyś wyjaśnić, skąd się wzięły te niekonsekwencje?

9. Jak wyjaśnisz dzisiejsze formy liczebników zbiorowych: czworga, czworgiem, troje, trojga.

---