Młoda Polska. Poezja Młodej Polski. Wstęp: M. Jastrun - streszczenie.
Poprzednicy
Najwybitniejsi poeci pozytywizmu - Konopnicka i Asnyk - odnosili się nieprzychylnie do awangardy modernistycznej. Czerpali oni co prawda z tradycji romantycznej (Słowacki), ale często był to tylko cień, namiastka dawnej poezji.
Bunt modernizmu
Modernizm polski zaczął się od sprzeciwu przeciw ideałom tradycyjnego wychowania, od drwiny z haseł pozytywistycznych. Wczesny Tetmajer dystansuje się od współczesnego mu świata interesu. Przeszłość jest dla niego „snem o potędze” (vide: widmo Zawiszy Czarnego w Weselu czy Kowal Staffa).
Indywidualizm
Największym novum moderny było przerzucenie punktu ciężkości na indywidualne przeżycia, na wnętrze jednostki „wyjątkowej”. Termin Młoda Polska lepiej oddaje sens okresu niż neoromantyzm, ponieważ nie nastąpiło wtedy zwykłe odrodzenie tradycji romantycznej, ale pojawiają się też „treści” i „jakości”.
Ruch literacki i nowa europeizacja
Nastąpiła ponowna europeizacja naszej poezji. Głównymi wzorami byli Francuzi - Baudelaire, Verlaine, Mallarme. Pan Tadeusz jest ostatnim dziełem granicznym - dogorywający romantyzm zamyka się w zaścianku prowincji; podobnie pozytywizm. Forpoczty MP zrywają tamy tradycji, głoszą niezależność artysty i stawiają sztukę poza dobrem i złem (vide: Confiteor Przybyszewskiego).
Wyspiański, początkowo niezależny, później wprzęga swą twórczość w „program narodowego wieszczbiarstwa”. Tetmajer, Kasprowicz i Staff do końca pozostają poetami niezależnymi. Brzozowski, choć wiele zawdzięczał Przybyszewskiemu, później uważał za iluzję tą niezależność w kraju, którego nie ma na mapach i dlatego krytykował cały nurt.
Dwa najważniejsze periodyki to:
„Życie” - Kraków (od 1897) - redaktorami byli: Artur Górski, później S. Przybyszewski; Wyspiański opracowywał grafikę; najpierw na jego łamach króluje Tetmajer, później Przybyszewski. „Życie” wywołało silną reakcję tradycjonalistów - Szczepanowski, czy Zdziechowski, którzy nawoływali do ponownego odgrodzenia od „skażonych” prądów europejskich.
Po przejęciu pisma przez Przybyszewskiego i ogłoszeniu przezeń Confiteoru „Życie” zmienia się na w pełni modernistyczne. Nowe credo wywołało oburzenie. W artykule O nowej sztuce skupia się Przybyszewski na irracjonalizmie sztuki. Pierwsza „wielka” powieść powstała w kręgu nowej sztuki to Próchno.
„Chimera” - Warszawa (1901-1907) - pod redakcja Miriama. Miriam (Zenon Przesmycki) nie był jak Przybyszewski estetą i burzycielem - był tylko estetą. Nie miał własnego programu artystycznego. Był świetnym tłumaczem. Odkrył pisma Norwida („Chimera” - druk po 1904).
Przykład francuski
Cały ówczesny symbolizm polski opiera się w dużej mierze na innowacjach wniesionych nie tyle przez symbolistów francuskich, ile przez prekursorów symbolizmu (Baudelaire i Verlaine). Klasycyzm Baudelaire`a odpowiada pierwiastkom klasycystycznym odziedziczonym po romantyzmie i Asnyku, a demonizm koresponduje z satanizmem Przybyszewskiego.
Wszyscy poeci MP byli po trosze „dziećmi szatan” - nawet „zdrowy” syn chłopski - Kasprowicz, „słoneczny” Staff a tym bardziej mistyczny Miciński. U Tetmajera zauważyć można cienie demonicznego erotyzmu Baudelaire`a, a u późniejszego Staffa brutalne obrazowania nędzy i brzydoty. Pojawia się dążenie do meliczności (Anioł Pański Tetmajera, Dzwony, Deszcz jesienny Staffa). Tego rodzaju instrumentację oparto na wzorach Verlaine`a i Maeterlicha.
Słowacki i moderniści
Poeci MP biorą ze Słowackiego jego ruchliwość, lotność języka, kolorowość. Zostaje on uznany pierwszym polskim artystą, który całe życie poświecił sztuce. Wpływ Słowackiego jako wizjonera najsilniej odbił się w dramatach Wyspiańskiego. Uwielbienie dla mistrza przyjmuje charakter kultu, prowadzi do spłycenia jego inwencji językowej i nadużywania maniery stylistycznej. Na wzór Króla Ducha Wyspiański pisze rapsody o Bolesławie Śmiałym i Kazimierzu Wielkim, a Wesele toczy się w rytmie Snu srebrnego Salomei, Noc listopadowa pełna jest reminiscencji z Kordiana.
TETMAJER - poeta okresu
Rozbrzmiewa niespotykanym w poezji polskiej pesymizmem. „Publicystyczne” wiersze (Koniec wieku) utrzymane są w konwencji Asnyka. Pragnieniem autora było nie tyle przekazywanie jakiejś idei, co wyrażanie uczuć. Erotyki (Zacisza, Lubię, kiedy kobieta) wydawały się ówcześnie szczytem wyuzdania. W twórczości dominuje liryka rozpaczy, niewiary i niepohamowana często zmysłowość, która burzyła ład moralny.
Spotykamy u niego wiersze nawiązujące poetyką do neoromantyzmu (echa Byrona i Słowackiego) - najbardziej epigońskiego nurtu MP. Popularyzował hasło o wyższości „uczucia” nad „rozumem”, co ostatecznie doprowadziło do zamknięcia się jego poezji w duchu prostego wyrażania uczuć - jest to program prymitywny, niemal uczniowski. „Tetmajer pozostał poetą zmysłów, malarzem krajobrazów tatrzańskich i włoskich, kobiet mdlejących w uścisku, rozszalałych zwierząt w dzikiej, pierwotnej przyrodzie.”
Najciekawsza z wierszy refleksyjnych jest Salamandra z symbolicznym lasem istnienia. Autor wyraża tu pragnienie zrozumienia sensu bytu na ziemi, tęskni za zrozumieniem - pragnie już nie tylko istnieć, upajać się życiem, ale chce wiedzieć. Jednak droga przez las prowadzi donikąd. „Tetmajer jest dzieckiem końca wieku, nie ma żadnych złudzeń ani żadnej wiary.”
Jego metoda poetycka ma wiele z naturalistycznego spojrzenia na świat, widać to zwłaszcza w - słabych - powieściach.
Jego życie było tragiczne: spędził wiele lat w samotności i w chorobie (mania prześladowcza). W 1912 napisał Był czas, w którym żegnał się z życiem - jest to jeden z najpiękniejszych jego wierszy.
Antyk Młodej Polski
Większość poetów otrzymała wychowanie klasyczne, co dziwi zważywszy na fakt (prawie) nieobecności w awangardzie polskiej motywów biblijno-antycznych (poza Czechowiczem). Wyspiański idąc za Słowackim kojarzył motywy antyczne z polskimi i słowiańskimi - technika snu mieszającego odległe epoki i obrazy. Wyspiański-tragik, przejmuje atmosferę greckich tragedii, natomiast Wyspiański-liryk stroni od klasycyzmu.
Czym był antyk dla poetów moderny? Głównie dekoracją, maską i pretekstem a nie wielką przygodą duchowa. Prosty rysunek i architektura grecka zmienia się w zawijas secesyjny. Pośrednikiem był autor Grobu Agamemnona - Słowacki.
Jan KASPROWICZ
Najmniej czerpał ze Słowackiego. W młodości bliski był naturalizmowi. Siłą jego twórczości jest autentyzm i prostota. Po wydaniu Hymnów krytyka wynosiła go nawet ponad Mickiewicza. Święty Boże łączy motywy ludowe (krajobraz wsi kujawskiej) z literackimi (wpływy Baudelaire`a - końcowa modlitwa do szatana jest trawestacją Litanii do szatana). W Hymnach jednak zbyt wiele jest abstrakcyjnej metafizyki, publicystyki i moralistyki - za mało wyobraźni. Hymny są słabe, ale niewątpliwą zasługą Kasprowicza są pierwsze po Norwidzie próby wiersza wolnego i białego, które ten wczesny cykl zawiera.
Dopiero w Księdze ubogich osiągnął szczyt liryzmu. Tom prozy poetyckiej O bohaterskim koniu i walącym się domu był najmniej ceniony. Współcześnie jednak budzi duże zainteresowanie. Przedstawia apokaliptyczne wizje, średniowieczną stylizację Sądu Ostatecznego i dwuznaczną ironię. Tom ten koresponduje z Hymnami, na co wcześniej nie zwracano uwagi (stanowi ich dopełnienie). O bohaterskim… jest zbiorem nierównym: obok perełek takich, jak Portal czy Ballada o bohaterskim koniu, zawiera niedopracowane i naiwne utwory.
„Kasprowicz nigdy nie zapomina o swej chłopskości.” Jego poezja pozostaje dokumentem niedoli chłopskiej i ludzkiej zarazem. Poezja ta uwydatnia naszą nędzę istnienia.
Tadeusz MICIŃSKI
Jest przeciwieństwem Kasprowicza, który był zrośnięty z niedolą chłopów. Był powieściopisarzem, lirykiem i dramaturgiem. Dramaty Ksiądz Faust i Nietota cenił szczególnie Witkiewicz, dziś uznaje się je za słabe. Jego poezja odpycha i przyciąga jednocześnie. Później czerpał z niego Czechowicz. Styl Micińskiego jest barokowy, pełen wtrąceń obcojęzycznych. Wychowany na Kresach, wiele zawdzięcza sztuce bizantyjskiej. Był prekursorem ekspresjonizmu. Jest chyba najczystszym przykładem poety mistycznego w MP.
Bolesław Leśmian
Poeta metafizyczny. We wczesnych latach pisał także po rosyjsku (dorastał w Kijowie), przyjaźnił się z Miriamem. Z poezji ludowej czerpał nie tylko tematy, jak Kasprowicz, Tetmajer czy Wyspiański, ale w niektórych utworach wręcz zbliżał się do typu odczuwania ludowego, do absurdu i humoru pieśni ludowej. Dla niego sprawa rytmu i rymu była sprawą podstawową w poezji (wpływy meliczności j. rosyjskiego).
Tom Sad rozstajny jest tomem przejściowym, nie młodzieńczym już, ale nie w pełni jeszcze dojrzałym. Cykle Anioły czy Poematy zazdrosne oraz Nieznane przygody Sindbada - Żeglarza nie są zbyt oryginalne, ani doskonałe formalnie.
Poematy Wspomnienie i Łąka (z tomu Łąka) są jednymi z najlepszych. Odznaczają się naocznością i jednoznacznością ukazywanych przedmiotów (plastyczność obrazowania natury).
Jego poezja to, podobnie jak Norwida i Valery`ego, poezja braku, który chce się wypełnić obecnością; sen pragnie wkroczyć w jawę.
Leśmian był poetą wykształconym, interesował się filozofią, pisał eseje.
Leopold STAFF
Jedyny w pełni klasyczny poeta MP. Wiersz Kowal, będący introdukcją do Snów o potędze, jest jeszcze wyrazem zmagania się z samym sobą i światem - jest to właśnie sen o potędze, nie rzeczywiste poczucie siły. Tomik, choć na wskroś jeszcze modernistyczny, wyróżnia się optymistycznym, mimo skarg i obowiązujących smutków, odczuwaniem życia. Ta łagodna pogoda i umiarkowanie radości nigdy nie opuści poezji Staffa.
Dugi tom Dzień duszy zawiera Deszcz jesienny - jeden z najpopularniejszych utworów poety, który jest utrzymany w tonacji Tetmajera i Verlaine`a.
Ptakom niebieskim zawiera kilka wielkich utworów jak: Dzieciństwo, Pokój wsi czy Piosnkę ulicznika (wpływy Rimbauda) a Odkrywca złotych światów zawiera przetworzony życiorys Verlaine`a.
Skłonność do klasycznych układów wiersza, zamiłowanie do ładu, powściągliwość w wyrażaniu uczuć, wszystko to było w zarodku już w pierwszym zbiorze Staffa, ale dopiero w Gałęzi kwitnącej wystąpiło w kształcie pełnym.
Na tle przesady, braku smaku, histerii poetów tego okresu i ich epigonów, Staff wydaje się oazą spokoju, umiarkowania, mądrości, która jest owocem doświadczenia i pokory.
Klasycyzm jego nie jest jednolity i przybiera różne formy w różnych okresach twórczości. W Śladem stopy antycznej widać nawiązania do klasycyzmu Goethego.
Curriculum Vitae i Estetyka określają granice życia i sztuki Staffa.
Język Młodej Polski
Tworzywo językowe okresu dalekie jest od mowy potocznej, trzeba cierpliwości, aby się z nim oswoić. Poetyka języka opiera się na zbanalizowanych porównaniach, obrazach, metaforach i mnóstwie rekwizytów zastępujących widzenie rzeczy. Pojawia się terminologia mistyczna („duch”, „dusza”) i filozoficzna.
Novum jest pseudoarchaizacja języka - przeplatanie j. literackiego wyrazami gwarowymi, ew. neologizmami. Mania archaizacji (także w przekładach) jest po części spuścizną po Krasińskim.
Wesele Stanowi jednorazowy wyłom. Wyspiański wprowadził do dramatu mistycznego mowę potoczną.
Niewola, wolność i legenda Młodej Polski
MP była pierwszą od rozbiorów krajową próbą stworzenia literatury godnej ówczesnych miar europejskich. Wesele i Wyzwolenie mogą być uważane za odpowiednik i kontynuację Dziadów cz. III. Mickiewicz ukazywał walkę z niewolą polityczną i narodową, dla Wyspiańskiego jest to już walka z własną niemocą, ze zgodą na niewolę. Jego Konrad jest więźniem sztuki, teatr - labiryntem.
Brzozowski ubolewał nad antyintelektualizmem lit. polskiej. Brakowało mu myśli, która pozwoliłaby się nam wyrwać z niewoli. A przezwyciężyć niewolę mogłaby sztuka polska tylko wtedy, gdyby dorównała myśli europejskiej. Nie chciał się pogodzić Brzozowski (jak ostatecznie Wyspiański), że nasza lit. ma być zamknięta w granicach kraju i języka. Atakuje Polskę ziemiańską - Sienkiewiczowi przeciwstawia Wyspiańskiego, twórcę nowej świadomości polskiej.
[by Szwati]
3 | Strona