• 
  Zagadnienia z Młodej Polski

1. Znaczenie terminów:

MODERNIZM:

• sprzeciw, bunt przeciwko ideom tradycyjnego wychowania drwina z pozytywistycznych haseł

• przerzucenie akcentu na indywidualne przeżycia, przeniesienie całej scenerii do wnętrza jednostki „wyjątkowej”

• w jego formowaniu brał udział neoromantyzm

• był w pewnych objawach bliski parnasizmowi

• zachował rekwizyty biblijno-klasyczne w całej ich chwale

• określa jedynie kategorie „nowoczesności”, zbliżając się pod tym względem do terminu „awangarda”

• na przełomie wieków nazwy tej używano także dla określenia nurtu reformatorskiego w kościele katolickim

• bywa zamiennie używany z terminem Młoda Polska

• przeciwstawia apoteozę jednostki jako wartości najwyższej

• cenił indywidualności i nadprzeciętność

• kwestionował normę będącą wypadkową tłumnej przeciętności

• nazwę (jako ogólne określenie nowych prądów literacko-artystycznych), do powszechnego użytku, wprowadził w Niemczech (około 1890 r.) Bahr.

• charakterystycznym objawem świadomości (na gruncie literatury polskiej), była walka o prawa indywidualności w życiu zbiorowym

• z haseł wolności jednostkowej ściśle wiązał się modernistyczny postulat wyzwolenia literatury i sztuki od obowiązków pozaestetycznych

• modernistyczny nurt MP jest świadectwem silnego oddziaływania francuskiej poezji parnasistowskiej i symbolicznej, skandynawskiego dramatu naturalistycznego, symbolistycznej dramaturgii Maeterlincka, licznych prozaików europejskich podejmujących problematykę metafizyczną sytuacji człowieka, tajemnic jego psychiki, kondycja artysty w świecie współczesnym

• w pierwszym dziesięcioleciu MP za twórców wyrażających najdobitniej modernistyczną świadomość i realizujących modernistyczny model literatury, uważano Tetmajera i Przybyszewskiego, był przeważnie liryczny i programowy

DEKADENTYZM:

• Tetmajer stał się sztandarowym wyrazicielem nastrojów nowego pokolenia

• jego przeżycie zostało zarejestrowane przez poetów epoki MP w dwojaki sposób:

• w wierszach, które można by nazwać programowymi, gdyż odtworzono w nich cały przewód myślowy doprowadzający do dekadenckiej reakcji na świat („Koniec wieku XIX”, „Nie wierzę w nic”, „W co wierzyć”)

• utworach będących zapisem typowych dla takiej postawy stanów uczuciowych; melancholii, zniechęcenia, pożądania nirwany i śmierci

• światopogląd dekadencki doprowadził do wytworzenia w liryce modernistycznej specyficznej poetyki, najpełniej wyrażającej się w pesymistycznym wizerunku podmiotu lirycznego, kreowanej sytuacji lirycznej

• tego terminu używali głównie przeciwnicy nowej nastrojowości w literaturze

• „dekadencja była rozumiana jako proces chorobowy, o objawach podobnych do „kryzysu” w zdrowiu chorego, poprzedzającego często jego śmierć, ale krótkotrwale łudzącego objawami polepszenia

• w tym znaczeniu była więc „pięknym konaniem”

• użycie pojęcia „dekadencja” wiąże się (zawsze) z wyobrażeniem historii jako rozwoju ograniczonego, stanowiącego analogię stosunku do żywego organizmu

• termin wywodzi się od francuskiego słowa decadence - schyłek, chylenie się ku upadkowi

• oznaczał przede wszystkim postawę niewiary w dalszy rozwój kultury

• nacechowany sceptycyzmem, pesymizmem, brakiem aktywności jednostki, wyrażał się w formach bardziej ostentacyjnie demonstrowanych w lekceważeniu norm życia towarzyskiego i w „nowej” moralności erotycznej

• debiutowali wtedy

* Tetmajer

* Lange

*Niemojewski

*Nowicki

• przesileniowe ożywienie ducha i kultury przed ostatecznym obumarciem

• era wyrafinowania i sublimacji sztuki i intelektu

• rozwój ten, ma charakteryzować się fazowością i przebiegać wedle ustalonego przez naturę wzoru:

• narodziny

• wzrost

• dojrzałość

• starzenie się

• śmierć

• idea dekadencji pojawiła się już w starożytności (Hezjod), potem wraca u różnych myślicieli (św. Augustyn, Vico Gibbon, Montesquieu, Nietzsche, Spengler)

• od poł. XIX w. słowo „dekadencja” zaczyna uzyskiwać sens pozytywny (zarówno gdy idzie o treść pojęcia, jak i o ocenę samego zjawiska)

• na dekadentyzm złożyło się:

• załamanie światopoglądu pozytywistycznego

• społeczne skutki realizacji mieszczańskich ideologii

• zmiany w modelu życia społeczno-ekonomicznego związane z postępującym uprzemysłowieniem

- jest to ostateczna konsekwencja pozytywizmu i naturalizmu, a zarazem negatywna reakcja na tamten światopogląd

- największą wyrazistość i spoistość dekadentyzm ujawnia na poziomie powtarzających się motywów i tematów. Należą do nich motywy proste:

• starość

• wyczerpanie

• abulia

• śmierć

• melancholia

• samotność

• izolacja

• pustka

• próżnia

• jałowość

• wynaturzenie

• degeneracja

• choroba

• nienasycenie

• grzech

• oraz wszystkie ich obrazowe odpowiedniki i warianty

NEOROMANTYZM:

• kontynuacje idei, gestów, postaw i zachowań ukształtowanych w twórczości wielkich romantyków

• 
  mamy tu przegląd różnie się artystycznie manifestujących postaw patriotyczno-narodowych, np.

• wiersz Langego „Ojczyźnie”

• wiersz Daniłowskiego „Listopad”

• wiersz Kasprowicza „Rzadko na moich wargach” - jedno z najbardziej przejmujących, osobistych, patriotycznych wyznań

• 
  wiersze Tetmajera

• wiersze Żuławskiego

• wiersze Słonimskiego

• akcentowa przynależność literatury z przełomu XIX i XX wieku do pewnego ciągu tradycji

• podkreślał jej powinowactwo a nawet określał jako kontynuację romantyzmu

• przeciwwagę dla modernizmu

• wprowadzony przez Porębowicza w pracy „Poezja polska nowego stulecia”

• miał zabarwienie społeczne

• stykał się historycznie bezpośrednio z naturalizmem

• rozwijał się w czasie ożywionych ruchów społecznych

• był przykładem terminu nie tyle opisowego, ile interpretującego

• akcentował przynależność literatury z przełomu XIX i XX w. , do pewnego ciągu tradycji

• podkreślał jej bliskie powinnowactwo, a nawet określał, jako kontynuację romantyzmu

• stanowi przeciwwagę dla modernizmu

• akcentuje zależność od tradycji

MŁODA POLSKA:

• historyczno-literacki początek wyznaczony jest na 1890 r.

• era wyjątkowo intensywnego rozwoju poezji

• poezja wysunęła się na pierwszy plan

• przypada na lata 1890-1918

• naczelną cechą był synkretyzm postaw filozoficznych oraz bogactwo i różnorodność propozycji artystycznych

• jego rozpowszechnienie należy wiązać z cyklem felietonów Górskiego MP, ogłoszonych w 1898 r. na łamach „Życia”

• w najwcześniejszym rozumieniu, termin odnoszony do krakowskiego środowiska artystycznego z kręgu Przybyszewskiego, dopiero w późniejszych syntezach epoki zakres pojęcia rozszerzył się na całość literatury końca XIX i początku XX wieku

• bywa wymiennie używana z określeniami modernizm i neoromantyzm

• ta swoboda wymiennego używania powyższych określeń sugeruje m.in., że MP charakteryzuje się pewną jednolitością prądową i stylowo niezależnie od swojej synkretycznej struktury

• twórcy młodopolscy odrzucali racjonalistyczną filozofię pozytywizmu

• nawiązywali do tradycji romantycznej - prymatu uczuć i emocji nad rozumem oraz wiary w szczególną pozycję artysty w społeczeństwie

• ma charakter opisowy, nie interpretujący

• nie podkreśla związku z tradycją, analogii z malarstwem

• nie odwołuje się do zjawisk spoza literatury

• jako termin historyczny, określa w zasadzie całość zjawisk literackich rozgrywających się w latach 1890-1918

• godzi w obrębie epoki zjawiska sprzeczne i synkretyczne

• dopuszcza możliwość traktowania literatury tego czasu, jako zjawiska niejednorodnego, pełnego dialektycznych napięć

• przede wszystkim zaakcentowała pesymistyczne konsekwencje determinizmu

• napór sytuacji politycznej i społecznej sprawi, że po roku 1905 MP, programowo ciążąca ku indywidualistycznej i wyzwolonej koncepcji sztuki, zostanie zmuszona do powrotu w koleiny służby narodowej, koncepcji sztuki służebnej wobec życia społecznego

2. Miejsce MP w literaturze XIX i XX wieku:

• sytuacja historyczno-polityczna, w której rozwijała się sztuka i literatura MP, była konsekwencją sytuacji w Europie.

• życie literackie rozwijało się na terenie Królestwa i Galicji

• okoliczności warunkujące rozwój literatury i sztuki były różne w trzech zaborach

• w zaborze pruskim intensyfikowała się akcja germanizacyjna

• problematyka literatury i sztuki odgrywa najmniejszą rolę

• rozwojowi życia kulturalnego nie sprzyjała sytuacja, w której trzeba był walczyć nie tylko o utrzymanie choćby kulturalnego stanu posiadania, ale wręcz biologiczne przetrwanie

• sytuacja zagrożenia materialnego i kulturowego istnienia narodu nie sprzyjała literaturze i sztukom pięknym

• zabór pruski wydał dwu wybitnych pisarzy; Kasprowicza i Przybyszewskiego

• nie odegrał jednak większej roli w kształtowaniu obrazu literatury epoki

• w zaborze rosyjskim, jakby na przekór represjom, życie polityczne w dobie MP znacznie się ożywiło

• środowisko literackie Królestwa, wbrew trudnej sytuacji i zakazom zaborcy, aktywnie organizowało życie literackie

• sytuacja polityczna, stałe napięcie towarzyszące ustawicznie prowadzonej akcji antyrusyfikacyjnej, zagrożenie policyjne, dotkliwe oznaki niewoli, sprzyjały w Królestwie kontynuacji pozytywistycznego stylu myślenia o funkcjach literatury i sztuki

• zagrożony w swym bycie kulturalnym naród polski, myślał o literaturze w kategoriach służebnych wobec życia społecznego

• na terenie zaboru austriackiego, istniały najbardziej sprzyjające warunki do rozwoju życia kulturalnego

• nad literaturą nie stał tak baczny i czuły na treści narodowe cenzor

• kultura i historia narodowa bez przeszkód odwoływały się do tradycji

• żadne formy jej kultu nie napotykały sprzeciwu i represji zaborcy

• polityczne życie literackie epoki rozwijało się intensywnie w czterech ośrodkach:

• Krakowie

• Warszawie

• Lwowie

• Zakopanem

• za „stolicę” MP uważa się Kraków

• w początkach MP, silnie zaznaczyły się obce inspiracje

• były wielokierunkowe i nie ograniczały się tylko do europejskich

• kształtuje się podstawowa opozycja kulturowa, mająca decydujące znaczenie w dialektycznych przemianach MP

• ścierają się ze sobą dwie opozycje:

• jedna o zakroju uniwersalistycznym i walczącym o wyzwolenie literatury od obowiązków społecznych

• druga, nawiązująca do romantycznej tradycji „rządu dusz”, moralnego patriotycznego przewodnictwa

• odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. w oczywisty sposób rozstrzygnęło XIX-wieczną i wielce wyrazistą w epoce MP opozycję dwu modeli:

• literatury autonomicznej, uchylającej się od zobowiązań wynikających z braku niepodległości

• literatury podległej nakazom sytuacji narodowo-społecznej

• nowość, odmienność tej liryki, manifestowała się wyłącznie w sferze postaw społecznych, a więc w zaangażowaniu w sprawy narodowe i społeczne, w proteście przeciwko lojalizmowi i politycznemu „rozsądkowi” starych

• poetyka, zbliżona była do pozytywistycznej

• ta wczesna liryka młodopolskiej generacji (żywotna jeszcze u niektórych twórców na początku lat 90-tych), została nazwana „poezją przełomu antypozytywistycznego”

4. Etapy rozwoju MP:

• I faza: modernizm w literaturze polskiej był najwcześniejszą fazą

• zaznaczył się głównie w latach 90. XIX wieku i w początkowych XX w.

• był zjawiskiem o charakterze bardziej światopoglądowym niż artystycznym

• na pierwszy plan wysunęło się samotne „ja” egzystencjalne, pozbawione oparcia w filozofii, nauce i wierze, ograniczane przez prawa przyrody, nadmiernie wrażliwe, napełnione trwogą i świadomością bezsensu życia

• w powieści pojawia się bohater, któremu pozytywizm odebrał wiarę, którego zawiodła nauka i który, nie mogąc znaleźć racji swojego istnienia, popada w egzystencjalną rozpacz

• w liryce następuje nagromadzenie takich motywów jak:

• smutek

• melancholia

• pustka

• bezruch

• zniszczenie

• nirwana

• śmierć

• rzadziej trafiają się tematy i motywy egzotyczne, oraz te, które miały świadczyć o nasyceniu kulturą

• na gruncie polskim, pierwowzorem dekadenta był bohater (powieści Sienkiewicza) „Bez dogmatu”

• jego charakterystyczne objawy to:

1. aktywność programowa przedstawicieli nowego pokolenia literackiego

2. elementy sporu pokoleniowego z pozytywizmem

2. poczucie kryzysu kultury wyrażane często w postawach i manifestach dekadenckich

3. wyjątkowa chłonność na obce inspiracje filozoficzne i literackie

4. próba wywalczenia dla literatury i sztuki, a także dla ich twórcy - artysty, pełnej autonomii, rozumianej jako uwolnienie się od obowiązków narodowych, społecznych i dydaktycznych

• postulat autonomii literatury oraz elementy sporu pokoleniowego znalazły się w licznych wypowiedziach programów młodego pokolenia literackiego

• faza modernistyczna została zdominowana przez reprezentantów tak zwanej pierwszej generacji młodopolskiej, to jest twórców urodzonych w latach 1860-70

• Kasprowicza

• Przesmyckiego

• Przybyszewskiego

• Tetmajera

• lata 1899-1904, stanowią ostatnie lata modernistycznej fazy, są zarazem swoistym apogeum MP

• równocześnie zaczęła objawiać się twórczość literacka drugiej generacji młodopolskiej

• twórcy urodzeni w latach 1870-80, zajmują wobec dokonań fazy modernistycznej stanowisko krytyczne, niekiedy inaczej pojmując powołanie sztuki i jej stosunek do życia społecznego

• są to m.in.

• Staff

• Miciński

• Irzykowski

• Berent

• Żuławski

• Korczak

• Nowaczyński

• lata 1905-07 stanowią ważną cezurę wewnętrzną

• wybuch rewolucji w Królestwie, zdecydowanie zamyka fazę modernistyczną okresu MP

• do 1905 r. w natarciu znajdują się zwolennicy tezy o europeizacji literatury przez odcięcie jej od specyficznych narodowych zobowiązań

• w drugiej, wyraźnie „neoromantycznej” fazie, nieobecny jest już bunt pokoleniowy w jego modernistycznej wersji

• w znacznych stopniu osłabły manifestacje dekadenckie w typie pasywistycznym

• te, które pozostały, miały zdecydowanie aktywistyczne oblicze, częściej wyrażały poczucie kryzysu kultury mieszczańskiej i odrazę do konkretnej formacji społeczno-ustrojowej niż sprzeciw wobec świata „w ogóle”

• faza II, obejmuje lata 1907-18

• literatura usiłowała po rewolucji opisać ją przede wszystkim jako zjawisko społeczne, narodowe i kulturowe

• zasadniczym wyrazem przemian w świadomości MP stały się kampanie krytyczne tzw. „przewody likwidacyjne”

• wyraziły się w swoistych podsumowaniach epoki (dokonanych przede wszystkim przez Brzozowskiego i Irzykowskiego)

• znamiennym rysem świadomości literackiej po 1907 r. było przeciwstawienie niedawnemu dekadentyzmowi i poczuciu niemocy - kultu życia, energii, aktywności

• poezji symbolicznej, używającej swoistego i „odświętnego” języka, przeciwstawił się program poetyki codzienności

• charakterystycznym objawem ostatniej fazy MP były także pierwsze książki pokolenia literackiego, którego szczytowy okres twórczości przypadnie na lata 20-lecia międzywojennego

• poezja legionowa z lat pierwszej wojny światowej była ostatnim wyrazem aktywności literackiej MP i zarazem początkiem literatury Polski niepodległej

5. Znaczenie czasopism w kształtowaniu świadomości artystycznej:

Czasopismo „Życie”

• odziedziczyło tytuł po tygodniku warszawskim wychodzi od 1887 r.

• założycielem był Ludwik Szczepański

• magazyn na wpół modernistyczny

• Miriam głosił poglądy o wyższości sztuki nad życiem, o aspołeczności słowa

• artystycznego, konieczności wyjścia z zaścianka poezji tendencyjnej i zacofanej w porównaniu z poezją europejską

• wydawane w fazie „burzy i naporu”, w walce o wyzwolenie literatury i sztuki z obowiązków społecznej służby i patriotyczno-obywatelskich powinności

• było chronologicznie najwcześniejszym czasopismem

• z początku redagowane przez Przesmyckiego, a następnie Langego

• typowy dokument literackiej świadomości epoki przełomu

• reprezentuje stanowisko pogranicza pozytywistyczno-modernistycznego

• początki rodzą się pod wyraźnymi auspicjami pozytywizmu

• literatura była traktowana jako „wyraz życia narodu po utracie niepodległości”

• odbycie narodowej świadomości

• do programu literackiego przenikały akcenty neoromantyczne

• miała kontynuować funkcję przewodnika i drogowskazu dla społeczeństwa

• oddziaływać się w kierunku doskonalenia moralnego i duchowego

• tym co uderza w działalności Miriama w warszawskim „Życiu” jest:

• konsekwentnie realizowany program odrobienia zapóźnień kulturowych

• szerokie otwarcie „okiem na Europę”

• kontakt z literaturami obcymi

• starało się przybliżyć autorów i dzieła orientacji modernistycznej

• pojawiło się w piśmie wiele informacji i przekładów z literatur słowiańskich lub takich europejskich, które były obrazem podobnych problemów narodowowyzwoleńczych

• czytelnicy zapoznawali się z literaturą:

• łużycką

• chorwacką

• węgierską

• czeską

• w swoich neoromantycznych odwołań Miriam sięgnął także do poetów przeszłości romantycznej:

• Shelleya

• Goethego

• Byrona

• Hugo

• nowością w stosunku do prasy pozytywistycznej było propagowanie awangardowych zjawisk w literaturze europejskiej

• obok zapoznawania czytelników z najciekawszymi zjawiskami w literaturach obcych, „Życie” poświęcało wiele miejsca literaturze narodowej

• Miriam odwoływał się do modelu twórczości nieobciążonej natrętnym dyktaktyzmem i utylitaryzmem

• „Życie” drukowało:

• Asnyka

• Lenartowicza

• Gomulickiego

• zwracało uwagę na nieśmiałe próby parnasizmu

• zgodnie z założeniami programowymi Przybyszewskiego (postulującego wyzwolenie literatury i sztuki od obowiązku służby obywatelskiej i utylitaryzmu), stało się pismem wyłącznie artystyczno-literackim

• na łamach „Życia” Przybyszewski ogłosił swoje dwa teksty programowe; „Confiteor” i „O nową sztukę”, które wywołały gorące dyskusje i walnie przyczyniły się do polaryzacji postaw estetycznych i światopoglądowych

• swoje utwory publikowali między innymi:

• Perzyński

• Żuławski

• Zawistowska

• bracia Brzozowscy

• Kasprowicz (opublikował „Hymny”)

• Wyspiański („Warszawiankę” i „Klątwę”)

prozę drukowali:

• Rittner

• Kisielewski

• Sieroszewski

• Przybyszewski

- ukazał się na łamach czasopisma cykl felietonów Gorskiego pt. MP.

Czasopismo „Chimera”

• elitarne o wszystkich znamionach arystokratyzmu duchowego

• ukazywało się w latach 1901-07 pod red. Miriama

• w całości poświęcone literaturze i sztuce

• miało za zadanie podnieść ogólny poziom wrażliwości na sztukę, zapoznać czytelników polskich z najwartościowszymi objawami sztuki światowej i polskiej

• miała stać na straży „czystości sztuki”

• gromadziło wyznawców „sztuki dla sztuki” i koncepcji ponadczasowego piękna, niezależnego od moralności i historii społeczeństwa

• wydawane na niezwykle wysokim poziomie edytorskim

• jej upadek oznaczał schyłek estetyzujących tendencji w liryce MP, konieczność przemyślenia jej dorobku i ponownego samookreślenia się wobec rzeczywistości historycznej

• najbardziej ekstremiczna realizacja postulatu „sztuka dla sztuki”

• w programie i praktyce „Chimery” występowały antyutylitaryzm i antytendencyjność

• dominowało przeświadczenie, iż sztuka wyraża absolut, który jest anormalny wedle kryteriów etyki ludzkiej i dlatego nie wolno wiązać ze sztuką pojęcia moralności

• akcentowało niezwykle silnie kult twórcy i artysty, uważanego za kapłana, maga, profetę

• podkreślało nieuchronność konfliktu między twórcą a społeczeństwem

• preferowano dzieła „ponadczasowe”, podejmujące tematykę wieczną i ahistoryczną

• nie pojawiały się w czasopiśmie żadne teksty literackie, w których można byłoby dopatrzeć się zbyt ścisłych związków z aktualnością polityczną bądź społeczną

• świadoma rezygnacja z uczestnictwa w bieżącym życiu politycznym i społecznym na rzecz propagowania estetyzmu i uniwersalnych wartości sztuki

Czasopismo „Krytyka”

• wydawane w latach 1890-1918 w Krakowie

• nieoficjalny organ socjalistów Galicji

• miesięcznik

• w zakresie stanowiska politycznego i społecznego ton nadawał leader socjalistyczny Daszyński, a w zakresie literatury Jan Sten (znany pod pseudonimem Ludwika Brunera)

• redaktorem od kwietnia 1899 został Feldman, który był kierownikiem aż do 1914 r.

• program literacki był poparcie dla twórczości pisarzy pokolenia modernistycznego

• nie było aprobaty dla orientacji dekadenckiej i stanowiska pokrewnego Przybyszewskiemu

• drukowało:

• społeczne wiersze Niemojewskiego

• nowele Reymonta

• patriotyczne wiersze Stena

• preferowało model literatury zaangażowanej

• pismo radykalno-społeczne

• poświęcało dużo miejsca literaturze,

• drukowało wybitne utwory współczesnych poetów i prozaików

• Feldman był gloryfikatorem „nowej sztuki”, stąd pismo służyło i nie zamykało jej spraw w ciasnym „kole krakowskim”

• odwoływało się do tradycji romantycznej i postulowało potrzebę ścisłego związku literatury z życiem społecznym i politycznym, pełnienia przez nią funkcji służebnych wobec życia narodu pozbawionego niepodległości

Czasopismo „Głos”

• tygodnik społeczny założony w latach 80. (1886-99)

• rolę pisma literackiego odgrywał za redakcji J.W. Dawida

• stanowisko pisma wobec ścierania się dwu koncepcji literatury; autonomicznej i służebnej, było zbliżone do stanowiska „Krytyki”

• postulowało ścisły związek literatury z życiem społecznym i politycznym

• filarem krytycznym pisma był Brzozowski

6. Spory o „nową sztukę” w latach 90-tych XIX w

• schyłek pierwszego 10-lecia XX w. w poezji polskiej przynosi „gwałtowne przyspieszenie przemian literackich zmierzających do likwidacji zdezaktualizowanych postaw dekadentyzmu i modernizmu”

• przemian, których istota zawierała się w:

• próbach przezwyciężania nastrojów pesymizmu

• w krytycznoliterackich kampaniach skierowanych przeciwko sztuce modernistycznej

• publikowaniu programów pochwalających odrodzenie moralne, aktywizm życiowy i szeroko rozumiany „czyn”

• ośrodkami poetyckiej reakcji przeciwko schyłkowym nastrojom spod znaku Tetmajera, stał się Lwów, gdzie właśnie na początku XX w. wchodziła do literatury polskiej tzw. II formacja pokolenia MP

• wniosła swymi I książkami poetyckimi:

• apoteozę czynu

• pochwałę postawy aktywnej wobec życia

• kult siły duchowej i równowagi

• owe aktywistyczno-witalistyczne dążności najsilniej uwidoczniły się w debiutanckich tomach:

• Staffa

• Ostrowskiej

• Jedlicza

• Ruffera

• i innych

• ich poetyckim odpowiednikiem obrazowym stawał się najczęściej opis:

• burzy

• szalejącego żywiołu

• walki

• dążenia do jakichś pozytywnych wartościowanych ideałów

• w literaturze europejskiej schyłku XIX i początku XX w., konkurowały ze sobą 2 wizje kultury antycznej:

1. parnasistowska

• przedstawiająca statyczną, harmonijną i beznamiętną Grecję marmurowych posągów i idealnego arkadyjskiego pejzażu, ożywionego czasami idyllicznymi igraszkami faunów i nimf

2. nietzscheańska

• powstała z potężnych konfliktów

• przejawiania się irracjonalnych sił z trudem opanowywanych przez ład estetyczny

7. Estetyzm i prawda sztuki

• związki z naturalizmem składały się na estetyzm wstępny

• „naga dusza”, to symbol estetyki Przybyszewskiego

• sztuka powinna dawać pewne przelotne wskazówki metafizyczne

• nie tylko sztuka jest ekspresją absolutnych treści metafizycznych

• sztuka daje ekspresywne objawienia metafizyczne

8. Programy literackie wobec tradycji (zwłaszcza romantycznej)

• poeci MP wzorują się na Słowacki i biorą z niego jego ruchliwość, lotność, kolorowość

• oddziałuje przede wszystkim swoim językiem

• MP przywołując romantyczną tradycję nie zamierzała wprost jej przedłużać i dokonywała niejako przestrukturalizowania go na własny użytek

• funkcjonowanie tradycji romantycznej w epoce MP jest skomplikowane przez sytuację istnienia dwu romantyzmu

• ogólnoeuropejski bądź „uniwersalistyczny” mieści takie problemy jak

• filozoficzny irracjonalizm

• pesymizm

• tendencje indywidualistyczne a nawet egotyczne

• kult podświadomego i tajemniczego, zawierający w pewnych wypadkach takie elementy jak:

1. satanizm

2. perwersje

3. wybujały erotyzm

• w wersji „uniwersalistycznej” zostaną zaakceptowane wszelkie przekonania o wyjątkowej roli artysty i sztuki

• młodopolskie odwołanie do romantyzmu wyraźnie pragnęło akcentować wartości inspiracji uniwersalistycznej

• artysta jest wyższym gatunkiem człowieka, z racji tego nie podlega normom społecznym i obyczajowym ustanowionym dla przeciętnego ogółu

• jest prorokiem i rewelatorem tajemnych prawd świata duchowego

• kapłanem wartości najwyższych - absolutu

• polski romantyzm dodał do tego zespołu przeświadczeń ogólnoeuropejskich problemy wynikające ze szczególnej roli sztuki i literatury w warunkach niewoli

• wyjątkowa funkcja artysty została wzbogacona o:

• imperatyw przewodnictwa duchowego wobec narodu

• imperatyw konradowskiego „rządu dusz”

• rolę reprezentanta całej narodowej zbiorowości

• sztuka stała się „wyrazem życia narodu po utracie niepodległości”

• jej funkcje estetyczne zostały wzbogacone o:

* obowiązki społeczne

* narodowe

* patriotyczne

* wychowawcze

* moralistyczne

- przez MP nie zostały uznane za najtrwalsze i najistotniejsze:

* problemy społeczne i narodowe

* problemy trzeciej części „Dziadów”

* spisku koronacyjnego

* rewolucji społecznej

… ale akcent położono po innej stronie:

• burzliwej miłości Gustawa

• problemów moralnych drugiej części „Dziadów”

• egotyzmu i znużenia światem

• kwestionowania systemu wartości ludzkich i religijnych przez Kordiana z I i II aktu

• dramatu Słowackiego

• pogoni Męża za ułudą marzenia i poezji w dramacie rodzinnym „Nie-Boskiej komedii”

• młodopolski powrót do koncepcji poety-kapłana i maga zawierał w sobie (prócz sensu neoromantycznego), rys relacji antypozytywistycznej

• elementy romantycznego światopoglądu pokolenie młodopolskie w okresie modernistycznych programów usiłowało skierować sztukę i literaturę na tory uniwersalizmu filozoficznego i estetycznego

• chętnie podejmowano takie problemy romantyczne jak:

• filozoficzny irracjonalizm

• pesymizm

• tendencje indywidualistyczne, a nawet egotyczne

• kult podświadomego

• skłonność do ekscentryzmu

• satanizm

• tajemne kulty

• perwersje

• erotyzm

• przykładem uniwersalistycznej i europejskiej proweniencji był także przejęty od romantyków kult indywidualności twórczej - artysty jako rewelatora i kapłana sztuki

• szczególnie wysoko MP wyniosła twórczość Słowackiego

• Słowacki został uznany za najbardziej reprezentatywnego wyraziciela indywidualizmu romantycznego

• w świadomości pokolenia MP uosabiał cechy romantyzmu uniwersalistycznego, Mickiewicz pojmowany był jako reprezentant narodowej, swoistej wersji tego prądu

• ewolucja w pojmowaniu romantyzmu przez MP

• otwarta na inspiracje romantyczne, zajmowała zdecydowanie krytyczne stanowisko wobec światopoglądu literatury swoich bezpośrednich poprzedników - pozytywistów

9. Rola programów artystycznych i manifestów światopoglądowych w literaturze MP

• Przesmycki-Miriam, w artykule „Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współczesnej poezji belgijskiej”, zarzucał filozofii pozytywistycznej minimalizm poznawczy i rezygnację z określania miejsca człowieka w naturze

• sztuka „wielka”, nieśmiertelna, powinna być symboliczna i odkrywać świat poprzez intuicję

• warunkiem rozwoju prawdziwej sztuki jest istnienie arystokracji duchowej

• demokracja prowadzi do likwidacji arystokracji duchowej, stanowi więc zagrożenie dla prawdziwej sztuki

• „MP” Górskiego mówiła o potrzebie sięgnięcia do ideałów romantyzmu

• literatura winna kontynuować ideę irredenty

• sztuka narodu nie mogła być „wyzwolona”, gdyż musiała służyć Polakom

• Krzywicki w artykule „O sztuce i nie sztuce”, podkreślał zależność sztuki od życia społecznego, procesów ekonomicznych

• był zwolennikiem ukazywania problemów egzystencjalnych w realiach życia

• krytykował estetyzm modernistyczny, który prowadził do efekciarstwa oraz tendencyjności

• Chmielowski w „Najnowszych prądach w poezji naszej”, wykazywał zainteresowanie oświeceniem, filozofią Taine'a.

• sztuka powinna przeciwstawiać się idealizmowi

• ukazywać obserwacje psychologiczne

• artykuł „Fortpoczty” („Straż przednia”), autorstwa Nałkowskiego, Komornickiej

• Jellenty, dzieli jednostki na typy:

• zachowawczych

• pozbawionych twórczej aspiracji

• zapowiadające przyszły, doskonalszy typ człowieka

• artykuł „MP” był manifestem wszystkich idei, które przedstawiciele MP reprezentowali

• w programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty

• przeniesiono go do rangi wieszcza

• żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego

• hasło sztuka dla sztuki, oznacza rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położeniu nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie

• sztuka, nie jest częścią poznania, jest odtworzeniem istotności, tj. duszy

• jest odtworzeniem tego, co jest niezależne od wszelkich zmian

• sztuka, nie ma nic wspólnego z moralnością

• wszelkie przejawy duszy są dla artysty równorzędne

• sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie

• jest niezależna i nie podlega żadnym ograniczeniom, ani serwitutom

• sztuka tendencyjna, to Biblia pauperum

• sztuka, jest „religią najwyższą”, a artysta jej kapłanem

• sztuka jest metafizyczna, wnika we wszystkie tajemnice istnienia

• sztuka, nie jest również zjawiskiem, które można traktować w kategoriach użyteczności

• ma wartość absolutną, bo dusza przejawiająca się w niej jest absolutem

• stoi ponad życiem, społeczeństwem i nie służy ani ludziom, ani społeczeństwu, ani ideom

• nie potrzebuje pouczać, wychowywać, pobudzać patriotycznie i moralnie, kształtować odczuć społecznych, wychodzić naprzeciw masom i społeczeństwu

10. Literatura młodopolska a nurty artystyczne epoki

• naturalizm

• dekadentyzm

• parnasizm

• symbolizm

• ekspresjonizm

• impresjonizm

* nie będę Wam powtarzała definicji. Chciałam tylko, żebyście się orientowali, co się tu znajduje

11. Filozofia Schopenhauera a oblicze polskiego dekadentyzmu

• życie człowieka określa bezrozumny popęd działający bez celu i nie dający się nigdy zaspokoić

• życie pojmowano jako nieustającą mękę, z której wyzwolenie mogą przynieść jedynie 2 rzeczy:

• współczucie dla cierpienia innych ludzi

• sztuka, której kontemplatywne przeżywanie uniezależnia od popędów i woli

• autor „Świata jako wola i wyobrażenie

• schopenhauerowska monotonia powtarzającego się koła czasu, wieczności i sztuk

• z filozofii Schopenhauera, schyłek wieku przejął przede wszystkim przekonanie o pesymistycznym obliczu ludzkiej egzystencji

• człowiekowi, determinowanemu przez niepohamowane popędy, towarzyszy stela uczucie niedosytu, niezadowolenia, strachu przed życiowymi przeciwnościami i śmierci

• jednostka gorączkowo poszukuje celu w życiu, które jest celu pozbawion

• usiłuje stłumić strach i poczucie tragiczności, stwarzaniem złudy religijnej lub praktycznymi działaniami

• nie może ujść swego przeznaczeni

• jako remedium na mękę egzystencji proponował 2 drogi ucieczki:

• jedną z nich było wyzbycie się potrzeb i oczekiwań wobec świata, zgoda na nicość, rezygnacja z aktywnośc

• poszukiwanie ulgi w kontemplacji estetyczne

• sztuka wg Schopenhauera, pojmowana jako bezinteresowne kontemplowanie piękna, pozwala nie tylko zapomnieć o cierpieniach życia, ale jest również instrumentem poznania rzeczywistości w jej elementach wiecznych i dających oparcie

• litość i współczucie- panaceum na ból istnienia

• koncepcja woli jako istoty bytu, tragicznej siły nie znającej ani celu, ani własnego zakresu

12. Młodopolski dekadentyzm w kontekście dekadentyzmu europejskiego (m.in. proza J. Huysmansa)

• znakiem fabularnym osobowości dekadenckiej jest postać arystokraty żyjącego w odosobnieniu, naznaczonego perwersją, chorobą i wyczerpaniem, otoczonego zbytkiem i rozsmakowanego w arcydziełach („A rebours”)

• „Na opak”, wzór literatury dekadenckiej

• wzorcowy i szeroko znany w tej epoce portret wyrafinowanego estety, poszukującego w życiu i sztuce podniet niecodziennych i perwersyjnych

13. Główne składniki świadomości dekadenckiej

• punktem wyjścia była świadomość bankructwa filozofii, społecznych i estetycznych ideałów pozytywizmu

• przekonanie o kryzysie moralności i zmierzchu kultury europejskiej

• jego składnikiem był tak zwany bunt modernistyczny, czyli tęsknota, smutek, nuda, zniechęcenie, poczucie rozczarowania filozoficzno-moralnego, niewiara, nieufność wobec dotychczasowych, obowiązujących dogmatów, przekonanie o bankructwie wszelkich ideałów…

• jednym z jego składników było też - popularne w XIX wieku - porównywanie społeczeństwa do organizmu - wierzono, że po okresie intensywnego rozwoju nastąpić musi obumieranie.

15. Wpływ filozofii Nietzschego i Bergsona na kształtowanie postaw antydekadenckich

Nietzsche:

• autor m.in.:

• „Narodzin tragedii”

• „Wiedzy radosnej”

• „Tako rzecze Zaratustra”

• „Poza dobrem i złem”

• namiętna i gwałtowna krytyka współczesnej moralności

• zakwestionowanie etyki chrześcijańskiej i fascynacji sztuką

• duchowe opanowywanie własnych słabości

• kult silnych indywidualności

• wiara w życie, będące najwyższą wartością

• rozwija i kontynuuje filozofię Schopenhauera

• wyróżnia się 2 okresy jego twórczości:

1. w pierwszym okresie (pozostając pod wpływem swego poprzednika), rozwijał jego myśl o sztuce jako recepcie na pesymistyczny wyraz egzystencji

• głosił kult indywidualności twórczej jako pierwiastka dionizyjskiego dynamizmu

2. w drugim okresie, był piewcą życia, krytykiem moralności współczesnej, która jest moralnością niewolników

- głosił kult twórczej indywidualności i sztuki przezwyciężającej rozpacz istnienia

• wzywał do „moralności panów”, „nadludzi”, którzy dzięki swej sile biologicznej i intelektualnej stoją „poza dobrem i złem”, realizują w działaniu bezwzględne wartości życia

• w recepcji potocznej nietzscheanizmu w MP funkcjonowały przede wszystkim elementy początkowo pesymizmu i uwielbienia dla sztuki

• następnie akcenty witalistyczne

• apoteoza silnych indywidualności

• zachęta do aktywności

• głosił potrzebę przezwyciężania tradycyjnej moralności, oraz realizowania bezwzględnych wartości życia

Bergson:

• autor:

• „Wstęp do metafizyki”

• „Ewolucja twórcza”

• przeciwstawienie intuicji rozumowi

• uznanie poznania intuicyjnego za jedynie prawdziwe

• pojmowanie życia jako nieustannej, twórczej zmienności

16. Erotyzm modernistyczny

• sugerowanie, ale i pokazywanie zmysłowej strony miłości

• dokonała się absolutyzacja tej sfery w liryce okresu

• erotyczne zbliżenie przestano opisywać w języku zmetaforyzowanych aluzji, słowa „pragnienie, pożądanie, namiętność”

• zyskały one jednoznacznie seksualne znaczenie

• niektóre wiersze przybrały formę szczegółowego opisu miłosnych pieszczot i miłosnego spełnienia

• odrzucenie erotycznego konwenansu

• apoteoza nagości i seksualnej rozkoszy

• w tych klimatach pisali nie tylko mężczyźni, ale również poetyzujące kobiety („Herodiada” Zawistowskiej, „Pierwiosnki” Ostrowskiej, „Zapiekłe moje wargi...” Savitri)

• oto pojawia się nowy typ kobiety

• fascynująca, ale jakże niebezpieczna w swojej zmysłowości i pięknie la femme fatale.

• zaczyna zmieniać się podejście do samej kobiety

• na kartach powieści jeszcze nie tak dawno królowały piękne, zmysłowe, niczym anioły delikatne kobiety

• takie przedstawienie, ustąpiło miejsca „obrazowi kobiety chłodnej, bezwzględnej, demonicznej, o urodzie naznaczonej znamieniem wyrafinowania, piękności sztucznej, zgodnie zresztą z podstawowym aksjomatem modernistycznego światopoglądu wyższości sztuki nad natura"

• La femme fatale była kulturową imaginacją i pewnym typem estetycznym, który łączono wyłącznie z seksualnością

17, 18. Nowe ujęcia symboliki religijnej w literaturze MP + Tradycja chrześcijańska i synkretyzm religijny

• poemat Kasprowicza pt. „Chrystus”, zadzwonił silnymi strunami społeczno-filozoficznymi

• sam Chrystus, pojęty „jako rzecznik biednych i wzgardzonych”, stawał się tutaj symbolem, a raczej wyrazicielem ofiary jako jedynie skutecznego środka walki z panowaniem zła

• w literaturze zaroiło się od poszukiwaczy nowych prawd religijnych, kapłanów rozmaitych nieznanych bogów

• wystąpili nagminnie badacze dziejów Chrystusa, zagłębiający się w ewangeliach, pismach dawnych teologów i rozprawach nowoczesnych historyków, poświęcanych początkom chrystianizmu, usiłujących na drodze wiedzy i intuicji znaleźć w nich rozwiązanie zagadki dobra i zła

• rozwiązanie nie kanoniczne, szablonowe, obowiązujące wszystkich, lecz indywidualnie, zgodne z całą postawą jednostki, która na poszukiwanie wyruszyła, jednostki zapatrzonej w irracjonalne skrzydła

• tworzyła je wiara w możność bezpośredniego, mistycznego obcowania z tak czy inaczej pojmowanym bóstwem, mistycznego przekonania o niezawodnej wartości intuicji, zaufanie do własnej wyobraźni, rzucającej pomosty nad przepaściami, których myśl nie umiała przebyć

• jednym z najpospolitszych zjawisk tego typu był romans ze śmiercią, nie bezosobowym „postępu chorążym”, lecz z melancholijną dziewą/makabrycznie odrażającą marą-niszczycielką

20. Główne nurty artystyczne w poezji epoki

Impresjonizm:

• jego źródłem były odkrycia formalne w malarstwie francuskim

• nie funkcjonował w literaturze, jako samodzielny prąd

• istniał powszechnie jako określenie charakterystycznej poetyki

• wyznacznikami w sferze poznawczej utworu były:

• prezentacja świata zewnętrznego jako subiektywnego wyobrażenia podmiotu lirycznego

• nieokreśloność jego doznań

• utrwalenie wrażeń ulotnych i trudnych do pojęciowego sprecyzowania

• w obrazowaniu poetyckim spowodował takie następstwa stylistyczne, jak:

• ilościowe zwiększenie relacji o kolorze i oświetleniu

• wzbogacenie słownictwa w tym zakresie

• przewagę rzeczowników konkretnych nad pojęciowymi i przymiotników nad rzeczownikami, a zwłaszcza tendencję do wzbogacania brzemieniowych walorów wypowiedzi

• impresjonizm poetycki rejestruje ulotne wrażenia i przeżycia

• podmiot z reguły umieszczał go na tle krajobrazowym

• w przypadku wierszy był to najczęściej pejzaż jeziora, Tatr i Morza Śródziemnego, wieczorne/nocne pejzaże wsi polskiej/bliżej nie sprecyzowana przestrzeń naturalna

• pochodzi od francuskiego impression-wrażenie

• wywodzący się ze sztuk plastycznych (szczególnie malarstwa)

• określał taką metodę twórczą, której celem było utrwalenie na płótnie lub w rzeźbie przelotnych, indywidualnych i trudnych do zdefiniowania stanów psychicznych

• cechy wyróżniające, to:

• „wrażeniowość” wynikająca z akcentowania nie tyle wyglądu rzeczy, ile ich podmiotowego przeżycia

• rozluźnienie i fragmentaryczność kompozycyjna

• ujęcie niepojęciowe, programowo aintelektualne

• zatarcie spoistości psychicznej bohatera/postaci literackiej

• upodobanie do tropienia stanów psychicznych niezwykłych i niepowtarzalnych

• rozluźnienie i fragmentaryczność kompozycyjna

• ujęcie niepojęciowe, programowo aintelektualne

• „psychizacja” krajobrazu przez nasycenie go treścią emocjonalną

• zatarcie spoistości psychicznej bohatera/postaci literackiej

• upodobanie do tropienia stanów niezwykłych i niepowtarzalnych stanów psychicznych

Ekspresjonizm

• ujawnił się u schyłku I wojny światowej w wypowiedziach Przybyszewskiego

• u jego podstaw tkwiło filozoficzne założenie, że świat ma budowę dwoistą, a jego istotą jest stała walka ducha i materii, dobra i zła, ciemności i jasności, wolności i podporządkowania

• poeta powinien zajmować postawę aktywną, stając w obronie wartości pozytywnych

• etyzm i aktywizm, wyróżniają go od estetyzujących nurtów poetyki modernizmu

• jego styl charakteryzuje się:

• hiperbolizacją języka

• gigantyzmem obrazowania

• kontrastowaniem

• symboliką i metaforyką czerpaną z różnorodnych kręgów kulturowych

• wykorzystaniem fantastyki, karykatury i groteski

• opozycja wobec impresjonizmu

• kładł silny nacisk na wyrazistość, przedstawianie przeżyć psychicznych

• w odróżnieniu od impresjonizmu, posługiwał się jaskrawymi środkami wyrazu

21. Nowatorstwo poezji MP

• najwcześniej objawiły się poszukiwania formalne i nowe treści światopoglądowe

• powszechną metodą poetycką stał się symbolizm

• obok użycia symbolu- przedmiotu i obrazu symbolicznego, poezja MP wprowadziła inne chwyty formalne:

1) technikę skojarzeń „wolnych”, odległych, zaskakujących nagle ujawnianymi analogiami różnych form rzeczywistych i nie odwołujących się do skojarzeń logicznych, ale wytwarzających nastrój będący sugestią podświadomego życia psychicznego

2) praktyczne realizacje teorii „ correspondances” (odpowiedników), mówiącej o jedności wszelkich form bytu

3) synestezję, akcentującą wspólnotę dźwięków, barw, obrazów

4) rozluźnienie rygorów wersyfikacyjnych prowadzących do wiersza wolnego, bezrymowego

5) impresjonistyczną „psychizację” krajobrazu będącego nie tyle tłem stanów psychicznych, ile ich projekcją

• poetyckość języka liryki wspomagały także liczne zewnętrzne zabiegi formalne, takie jak:

• stylizacje

• archaizacje

• neologizmy

• „muzyczność” wiersza osiągana dzięki:

• zestrojom akcentowym

• instrumentalizacji głoskowej

• onomatopei

• jedną z najbardziej charakterystycznych cech poezji młodopolskiej, jest znacząca częstotliwość motywów czerpanych z filozofii, literatury i kultury Wschodu

• poezja młodopolska odwoływała się w znacznym stopniu do wzorca parnasistowskiego

• kreowała w licznych wierszach ideał Grecji pięknej i doskonałej, dynamizując go nieco w wydaniu Tetmajera

• aby wyrażać byt wieczny, poezja musi uciekać się do własnego systemu językowego, esencji języka, nieporównanie bardziej wymownej niż codziennie używany język procesów komunikacji społecznej

• poezja bowiem może podjąć się zadania wyrażenie tego, co niewyrażalne: wieczność, jedność bytu powszechnego, stanu duszy nie konkretyzujący się w zmysłowym kształcie

22. Miejsce symbolizmu w poezji MP

• wywodzi się z literatury francuskiej

• teoria estetyczna wyrastała z filozoficznego założenia o charakterze idealistycznym (świat otaczający człowieka jest jedynie symbolem prawdziwego bytu idealnego)

• zadaniem poezji jest dotarcie do jego istoty (świata), nie przez narrację czy bezpośredni opis, ale za pośrednictwem symbolu i innych chwytów poetyckich, które nie wprost, ale stopniowo mają odsłaniać metafizyczne tajemnice świata/zagadki ukryte w psychice człowieka

• język niekiedy był daleki od reguł logiki i racjonalnej motywacji

• aluzyjność i wieloznaczność wynikała z posługiwania się odległymi skojarzeniami metaforycznymi i obrazowymi

• jego recepcja odbywała się dwutorowo:

• przez popularyzacyjno-informacyjne wystąpienia czołowych krytyków epoki )Lange, Matuszewski, Przesmycki-Miriam), którzy w tonie aprobującym omawiali założenia filozoficzno-estetyczne nowego kierunku

• praktyce twórczej wielu poetów okresu, wprowadzających do własnego języka poetyckiego zasady mówienia „nie wprost” i symbolicznej ekwiwalentyzacji, tj. obrazowych odpowiedników, równoważników pojęć czy idei

• istotna jest również zamierzona wieloznaczność, rozmazanie konturów pola znaczeniowego tego obrazowego zamiennika

• do poetów symbolistów należeli m.in.:

• Tetmajer ( „Anioł Pański”-oparty na powtarzaniu motywów krajobrazowych utrzymanych w nastrojowym klimacie emocjonalnym)

• Staff ( „Deszcz jesienny”-realizujący symboliczny postulat muzyczności i nastrojowości)

• Miciński ( „Emir Rzewuski”)

• Korab-Brzozowski ( „Powinnowactwo Cieni i Kwiatów o Zmierzchu”- ostentacyjnie eksponujące zasadę dalekich i alegorycznych skojarzeń)

• Butrymowicz ( „Białe łabędzie”-doskonałe (w swoim rodzaju), symboliczne zaszyfrowanie pojęć i idei o charakterze metafizycznym i estetycznym)

• rezygnacja z bezpośredniego wypowiedzenia stanu tęsknoty/melancholii na rzecz przedstawienia obrazu, pejzażu w strugach jesiennego deszczu

• różnorodne interpretacje

• sugeruje (raczej) pewien typ emocji niż nakłanianie odbiorcy do ścisłej odpowiedniości nastroju

• szczególnie wyraziście przejawia się w poezji

• jego genezy należy szukać we Francji, gdzie w 1886 r. na łamach paryskiego „Le Figaro”, ukazał się odczytywany jako manifest nowej poezji, artykuł J.Moresa pt. „Symbolizm”

• symbol nie nazywający, ale sugerujący owe stany musi byź narzędziem ekspresji pośredniej, podsuwającej pewne nastroje uczuciowe i zachęcające odbiorcę do „ współodczuwania”, bez dociekania źródła tych nastrojów i przeżyć

• symbol, to rodzaj personifikowania i alegoryzacji

24. Symbolizm francuski

• wyszedł poza parnasistowską formę Baudelaire`a, zewnętrzną muzykę Verleine`a a i nastrojowość Maeterlincka

• uległ zasadniczemu pogłębieniu w poezji Mallarmego i transformacji

• wiersz został przepojony nie powierzchowną melodyjnością, lecz muzyką wewnętrzną

• była to poezja milczenia i tajemnicy

• wybił się na czoło kultury neoromantycznej

• stanowił reakcję przeciwko parnasizmowi

• reakcja ta, nie była tak gwałtowna, jak reakcja romantyków przeciw klasycystom

• po raz pierwszy nazwa symbolizm pojawiła się w 1886 w tytule manifestu programowego („Le Symbolisme”) młodych poetów francuskich

• opublikował go paryski dziennik „Le Figaro”

• po raz pierwszy w historii kultury, nowy prąd miał korzenie muzyczne

25. Preekspresjonizm młodopolski

• fundament (pre)ekspresjonizmu stanowi potrzeba wyrazu

• potrzeba ekspresji skłaniała do ciągłego poszukiwania, dotychczasowy zasób językowy, zgromadzony w doświadczeniach i w praktyce literatury, wydawał się niewystarczający, dlatego należało go koniecznie wzbogacić indywidualną wynalazczością leksykalną i frazeologiczną.

• stąd w poezji młodopolskiej nadmiar neologizmów i pseudoarchaizmów, szerokie stosowanie i nadużywanie określeń i epitetów, które stawały się podstawowymi wyznacznikami stylistyki tej epoki.

• uwaga poetów skupiła się przede wszystkim na dążącym do wypowiedzenia się podmiocie i strukturze wypowiedzi (ekspresjonizm krzyku), podporządkowanej przede wszystkim funkcji ekspresywnej.

• charakterystyczna i silnie emocjonalna obecność „ja” w utworach, posługiwanie się emfazą, kontrastem, słowną imitacją ekstazy i rozpaczy.

• w poezji oznacza to upowszechnienie się gatunków patetycznych takich jak psalmy i hymny.

• kładziono nacisk na poetykę sennego koszmaru i schizofrenicznego rojenia, w której lokuje się nadzieję na poznanie i wyrażenie wewnętrznej prawdy.

26. Tendencje klasycyzujące (parnasizm, neoklasycyzm)

Parnasizm:

• pierwotnie kierunek poezji francuskiej II połowy XIX w.

• miał odpowiedniki w wielu literaturach europejskich

• opozycja do symbolizmu i impresjonizmu

• bezpośrednia reakcja na romantyczny kult wybitnej jednostki

• jego zasługą było sformułowanie i teoretyczne uzasadnienie hasła „sztuka dla sztuki”

• sam termin wprowadził Hugo, a upowszechni Gautier, uważany za prekursora gatunku

• poetyckim credo prądu stał się opublikowany w 1858 wiersz Gautiera „Sztuka”

• nawiązywał do poetyk klasycznych oraz teorii i praktyki estetycznego nurtu romantyzmu francuskiego

• do klasycyzmu, parnasistów zbliża retoryczno-dyskursywna forma wypowiedzi poetyckiej, obiektywizm i bezosobistość ich poezji, jej zakorzenienie w tradycji kulturowej i literackiej oraz estetyczny ideał ładu i harmonii

• doktrynę estetyczną kierunku sformułowali już pisarze współtworzący właściwą grupę literacką Parnasu

• istotą doktryny był:

• protest przeciwko liryzmowi osobistemu w poezj

• postulat poezji erudycyjnej, uczonej, obiektywnej i bezosobowej

• elitaryzm i kunsztowność wypowiedz, łącząca się z koncepcją poety-rzemieślnika, nie zaś wizjonera czy wieszcza

• w Polsce nigdy nie pojawił się tekst krytycznoliteracki, który można by uznać za manifest polskiego parnasizmu

• posługiwano się nim dość swobodnie, jako synonimem „artystostwa” czy „estetyzmu” i odnoszono już do twórczości Gomulickiego i Faleńskiego

• w poezji MP, za parnasistów uważano:

• Przesmyckiego-Miriama

• Langego

• Górskiego

• z pewnymi zastrzeżeniami:

• Zawistowską

• Rydla

• braci Brzozowskich

• budzi cześć dla sztuki

• walka o formę

• bywa używany do określenia sztuki pustej treściowo, nastawionej wyłącznie nie cyzelarstwo formy, indyferentnej wobec problemów narodowych i społecznych, związanej z postawą kwietystyczną, egocentryczną, estetyzującą

Neoklasycyzm

• zwany także „ odrodzeniem klasycznym”

• należy częściowo wiązać z powstaniem tzw. „szkoły romańskiej” w liryce francuskiej schyłku XIX w. i jej oddziaływaniem na niektórych polskich twórców

• odrzucenie modernistycznego poczucia wyobcowania jednostki, poczucia braku sensu i braku smaku życia,

• ponowne zaakceptowanie związków człowieka ze światem, naturą i społeczeństwem

• nawiązanie do klasycznej harmonii pojętej szeroko: jako harmonijna egzystencja człowieka akceptującego świat, pełnego witalizmu i optymizmu

• modernistycznemu rozwichrzeniu i brakowi rygorów, sympatii dla jaskrawego efektu, barokowemu przepychowi, łączeniu kontrastów

• zwolennicy neoklasycyzmu przeciwstawiali kult rygoru, harmonii, oszczędnego efektu i estetycznej jednorodności

27. Program artystyczny Przybyszewskiego

• artysta nie służy żadnej idei, nie ma żadnych obowiązków wobec społeczeństwa

• głosił prymat sztuki

• amoralizm, czyli bunt nie tylko przeciw moralności mieszczańskiej, ale również protest metafizyczny przeciw złu świata

• zakwestionowanie porozbiorowego modelu literatury polskiej, modelu „ romantyczno-służebnego”

• odtworzenie życia we wszystkich jej przejawach (sztuka)

• jej porządek i hierarchia różne są od etycznych, a także społecznych

• artysta, powinien być istotą stojącą ponad życiem i światem

• koncepcja „nagiej duszy”, to nie tylko osobowość uniwersalna i ponadjednostkowa, to także osobowość w stanie czystej biologii nie stłumionej kulturą, osobowość nagich popędów i pierwotnych instynktów, najsilniej ludzka i autentyczna, doznająca wpływów bodźców i uczuć elementarnych (miłości, nienawiści, rozpaczy egzystencjalnej)

• rozbija zatory, ukazuje rówieśnikom, że ich najwyższym prawem może stać się sama dusza

• z duszy modernistycznej czyni wartość

31. Poematy prozą Przybyszewskiego

• w twórczości prozatorskiej Przybyszewskiego można mówić o dwu typach pealizacji

• jego powieści w rodzaju „Dzieci szatana” i „Homo sapiens”, operują niezmiennym schematem fabularnym artystowsko-erotycznym i jedynie w obrębie psychologii postaci wnoszą niekiedy nowe akcenty

• interesujące jako manifestacja impresjonizmu prozatorskiego są jego poematy prozą, nazywane także „rapsodami prozą”

• utwory tego typu („ Requiem aeternam”, „ Z cyklu Wigilii” czy „ Na tym padole płaczu”), przy szkicowo zarysowanej fabule, pełnej niedopowiedzeń i przemilczeń, a traktującej o tragedii miłosnej, walce płci i śmierci, w zasadzie wypełnione są ekstatycznym monologiem wewnętrznym bohatera, operując kolorystyką i symboliką bliską poezji tego okresu

• jego poematy pisane prozą, to:

• „ Z cyklu Wigilii”

• „Nad morzem”

• „ Androgyne”

• „ Requiem aeternam”

• tematycznie monotonne

• prawiące o tęsknocie miłosnej pojmowanej jako potęga żywiołowa

• łączą akcenty ekstatycznej miłości z tonacją żarliwej modlitwy

• „dzwonią” pogłosami biblijnej „ Pieśni nad pieśniami” i starych hymnów, to znów przechodzą w zawodzenie litanijne

• powieści zazwyczaj układane trylogicznie, stały się ilustracją kolidujących często z kodeksem przygód miłosnych autora

• ujmowane w nadmiernie rozwałkowanych i monotonnych analizach psychologicznych

• urozmaicane efektem melodramatycznym, który potęgowała domieszka szczegółów z życia cyganerii artystycznej czy politycznej, ukazywanych z jaskrawością typowego naturalisty

• na jego powieściach można obserwować stopniową degenerację jego rozlewnego liryzmu, tracącego świeżość, która cechowała młodzieńcze poematy prozą, a przekształcającego się w prozę sztuczną, pretensjonalną, drewnianą

• pod wpływem dramatu skandynawskiego, dawał dyskusje między postaciami literackimi

• poruszał zagadnienia zgody małżeńskiej

• w dramatach:

• „ Dla szczęścia”

• „ Złote runo”

• „ Matka”

• „ Śnieg”

wyzyskał doskonałe opanowanie wymagań sceny, umiejętność w osiąganiu monotonnych efektów środkami zupełnie prostymi, nieodzowną jasność w ujmowaniu psychiki ludzkiej, sprowadzonej do kilku podstawowych rysów

• w „ Śniegu”, w wielokrotnie wyzyskany wątek tradycyjny, potrafił wlać życie, odświeżyć go i odpodobnić od normalnego schematu

• umieszczenie motywu rezygnacji w piramidzie, a raczej czworoboku małżeńskim

• spotęgowanie go przez nastrojowe sugestie samobójstwa

32. Dramaturgia Przybyszewskiego

• naturalizm Przybyszewskiego objawiał się zainteresowaniem dla ciemnych stron natury ludzkiej

• naturalistyczną ( w dodatnim znaczeniu), jest cała atmosfera walki, jaką wytwarzał Przybyszewski

• jego naturalizm był bardziej spirytualistyczny

• dążenie do bezwzględnej prawdy
  

• pesymistyczna interpretacja determinizmu (skoro życie człowieka jest z góry określone, to nie ma sensu starać się go zmienić)

• koncepcja bezlitosnej walki o byt

• przeciwstawienie naturze cywilizacji jak stadium rozwojowego, które jest wrogie człowiekowi

• koncepcja „nagiej duszy” Przybyszewskiego - osobowość w stanie czystej biologii nie stłumionej kulturą, osobowość nagich popędów i pierwotnych instynktów, najsilniej ludzka i autentyczna

• zainteresowanie osobnikami nie mieszczącymi się granicach normy fizjologicznej ani psychologicznej - z różnymi skazami fizjologicznymi, psychopatologicznymi itp.

• brutalizacja efektów

• zindywidualizowanie języka postaci

• akcentowanie w obrazie rzeczywistości elementów brzydoty, szczególnie przy ukazywaniu realiów cywilizacji urbanistycznej

• dzieło literackie ma być „wycinkiem rzeczywistości widzianym przez filtr temperamentu artysty” (Emil Zola) - z tym wiąże się subiektywizacja świata przedstawionego

33. Problematyka filozoficzna i moralna prozy Przybyszewskiego

• przez skrzyżowanie mitu biblijnego z konceptem Platona i prymitywnymi poglądami biologów nowoczesnych, powstał system filozofii Przybyszewskiego

• stanowił podstawę jego utworów literackich, dramatycznych i powieściowych oraz jego poematów prozą

34. Główne tematy i formy wypowiedzi poezji Tetmajera

• Tetmajer pozostał poetą zmysłów, malarzem krajobrazów tatrzańskich i włoskich, kobiet mdlejących w uścisku, rozszalałych zwierząt w dzikiej pierwotnej przyrodzie

• jego program poetycki ogranicza się do bezpośredniego wyrażania „ szczerych uczuć”

• ponawiał próbę wyjścia poza swój własny horyzont

• Tetmajer, wyrażał swoje szaleństwo zmysłowe i niepohamowaną rozpacz w kształtach często niewiele różniących się od Asnyka

• dla Tetmajera przeszłość jest przeżyciem na wskroś indywidualnym

• pisał językiem zbliżonym do gwary

• tematy czerpał z życia ludu

• Tatry były ulubionym i najczęstszym motywem poezji Tetmajera

• w swoich wierszach opisywał ich piękno, podkreślał często rolę legend tatrzańskich

• w swojej liryce często sięgał do przeszłości góralskiej

• z upodobaniem opiewał dzielność i pierwotną tężyznę górali, szczególnie upodobał sobie postać Janosika

• Tetmajer nie tylko wprowadził do literatury gwarę, ale wydobył z niej wiele wartości artystycznych, spotęgował bowiem ekspresję literackiego języka

• stosował plastyczne opisy, zwłaszcza do opisu gór

• zachwyt i fascynacja krajobrazem tatrzańskim postrzeganym na sposób impresjonistyczny

35. Tetmajer- programowy poeta dekadentyzmu

• jego wiersze zawierające wielki ładunek bólu, gniewu i rozpaczy, są dokumentami okresu, przełomu wieku, a zarazem świadectwem niepodrobionych przeżyć

• cała ta liryka rozpaczy, niewiary, niepohamowanej zmysłowości w odczuciu ówczesnego czytelnika, naruszała ład moralny przyjęty powszechnie, budziła z jednej strony protest, z drugiej (zwłaszcza wśród młodych), wywoływała entuzjazm

• u ulotnych/przyciężkich lirykach czuć prawdziwą gorycz, rzeczywistą słabość i rozpacz „ człowieka z końca wieku”

• zamanifestował nie tylko swój, ale całego pokolenia bezdogmatyzm, rozczarowanie do świata, marzenie o unicestwieniu

• zachwyt dla sztuki jako jedynej wartości, która nie została objęta wszechogarniającym dekadenckim zwątpieniem

• wiersz-manifest „ Koniec wieku XIX”, jest głęboko pesymistyczny

• Tetmajer, przemawia tu nie tylko w imieniu własnym,jest to wyznanie wiary, a raczej niewiary człowieka „końca wieku XIX” (stąd wiersz zyskuje charakter manifestu pokolenia)

• mimo chwilowej zmiany nastroju, do końca powstał pełen niepokoju i wahań

• schyłkowe westchnienia do Nirwany, były tylko wyrazem protestu przeciw marności mieszczańskiej czy filisterskiej wegetacji, na którą skazywało go życie

• tęsknota za unicestwieniem nie miała w liryce Tetmajera charakteru westchnień cygana literackiego, zamkniętego w zadymionej kawiarni

• cechował ją polot taki sam, jak romantyczne wyprawy w krainę czynu

• wyglądała spoza niej otchłań stale obecna w wyobraźni poety

36. Erotyki Tetmajera

• wyzwolony z konwenansów

• w wierszach w rodzaju: „Lubię kiedy kobieta”, z cyklu „Zacisza”, był piewcą zmysłów, miłości fizycznej i wyjątkowo sugestywnie malował obrazy towarzyszące nie tyle komunii dusz, ile spełnieniu ciała

• jego postawa wyrażała wyraziście modernistyczny „rozpaczliwy hedonizm”

• wniósł do polskiej poezji miłosnej prawie nie znany wytworny ton nie skrywanego donżuanizmu

• była to znacznie śmielsza liryka od Asnyka czy Konopnickiej

• jego erotyki łączyły zmysłowe obrazy ze znamiennymi dla czasów MP nastrojem znużenia

• często próbowały (świadomie) drażnić drażnić pruderię konserwatywnej opinii

• w erotykach znajdziemy także ton przekory, w których przeciwstawiał miłość prostej dziewczyny uczuciom kobiet z „wyższych sfer” („Moja kochanka”)

• przemawiały żarem zmysłowości

• nie metafizyka (jednak) erotyzmu, ani tematyka „Pieśni nad pieśniami”, zadecydowały o charakterze miłosnej poezji Tetmajera, lecz czynniki bardzo różnorodne, zewnętrzne i wewnętrzne

• poecie, któremu nie były obce tradycyjne schematy romantyczne, plastyczny odpowiednik dla swej wyobraźni erotycznej znalazł w malarstwie renesansowym i obrazach mistrza szwajcarskiego Boecklina

• poeta mówił o miłości w sposób nie uznawany przez dawniejszy konwenans

• literackich ukazał ją, jako płomienny żar zmysłów, urok pieszczoty fizycznej

• domieszka składników muzealnych w poezji miłosnej Tetmajera, pozostawała w związku z jego rozmiłowaniem w pięknie sztuki starożytnej i pejzażu południa, włoskiego, z jego helleńskimi zabytkami

• z rozwojem kunsztu poetyckiego, jego erotyki zmieniły się w serię miniatur niesłychanie wyrazistych, nawet tak, gdzie punktem wyjścia była (zdało się) refleksja

37. Twórczość Tetmajera, wobec prądów artystycznych epoki

• jego metoda poetycka ma wiele z naturalistycznego spojrzenia na świat, przede wszystkim w pojmowaniu samego aktu tworzenia

• nawyki naturalistyczne przejawiały się jaskrawo w jego powieściach

• w wierszach, typu „Anioł Pański”, czy „Melodia mgieł nocnych”, w doskonały sposób została zrealizowana impresjonistyczna zasada psychizacji krajobrazu, zarysowanego w pastelowych, niepewnych kolorach, śpiewnych dźwiękach i rozproszonym świetle

• niektóre z wierszy, mogą stanowić klasyczny przykład impresjonistycznego rozmazania konturu, próby oddania zmiennych, przelotnych i nie definiowanych wrażeń, uczuć i obrazów

38, 41 Ewolucja twórczości Kasprowicza + Naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm w jego twórczości

• juwenilia są świadectwem poezji ściśle związanej z cierpieniami i walką społeczeństwa polskiego i nawiązywała świadomie do najcenniejszego nurtu naszej literatury zaangażowanej w ważne sprawy narodu

• wszystkie juwenilia stały pod hasłem zasad literackich, ustalonych przez pokolenie Asnyka i Konopnickiej, a zmodyfikowanych przez naturalizm, zasad głoszących zależność poezji od wymagań życia odtwarzanego z możliwą, dokumentarną czy fotograficzną wiernością

• w juweniliach wystąpiły pierwsze bezwiedne próby złamania owej nadmiernej pewności siebie człowieka

• zaznaczyła się wyraźna dążność do traktowania człowieka i przyrody, jako zjawisk tego samego rzędu, zależnych od tych samych czynników, praw, ale pojmowanych nie w ujęciu darwinizujących naturalistów, lecz raczej w duchu poetyckiego panteizmu

• w twórczości poety, a także jego liryce, zaczyna się proces stopniowego zbliżania języka poetyckiego do mowy codziennej

• kolejny okres w jego twórczości, to tzw. zaangażowany, naturalistyczny

• w tym czasie tworzy poezję społeczną

• przedstawia tematykę znaną z własnych doświadczeń:

• codzienną egzystencję wsi

• walkę o przetrwanie

• biedę

• trud pracy

• próby wydostania się z tej rzeczywistości

• jego poetyka zbliżona jest do twórczości Konopnickiej, niekiedy Lenartowicza, lecz w nieokrzesaniu formy i naiwności myśli, przypomina nieomal ludowych samorodnych pisarzy

• w utworach z tego okresu, nie znajdziemy komentarza autorskiego

• przedstawione sytuacje są jednoznaczne

• widoczna jest tendencja do pesymizmu, przyczerniania obrazu, aby ukazać przewagę zła w świecie

• w tym okresie przemawia nie tylko dola polskiego chłopa, ale i jego wyobraźnia, upór i wrażliwość

• w tym czasie jest pod wpływem naturalizmu

• w splocie wzajemnych zależności, Kasprowicz nauczył się umiejętności zamykania wrażeń wywoływanych przez pejzaż wysokogórski w drobnych utworach litycznych, sonetach i pieśniach

• brakowało soczystej plastyki poezji, ale nie ustępowały, co do nastrojowej muzykalności

• jego naturalizm najpełniej objawił się w Hymnach, przepełnionych grozą, różnymi obliczami śmierci

• kolejny etap twórczości, to tzw. okres modernistyczny (symbolistyczny, uniwersalny)

• stanowi przełom w twórczości Kasprowicza

• całkowita zmiana języka, odejście od wzniosłości i kosmicznego obrazowania (Hymny), rezygnacja z operowania symbolem i impresjonistycznej nastrojowości

• z naturalisty zmienił się w mistrza efektów symbolicznych, pełnego zadumy nad bolesnymi zagadkami życia, które dostrzegał w świecie tatrzańskim

• wydaje wtedy tom wierszy zatytułowanych „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”

• poeta odchodzi od problematyki społecznej w stronę zagadnień filozoficznych, zadając pytania o charakterze egzystencjalnym

• sonety z „Krzaku...”, były najdoskonalszą wersją symbolizmu, ponieważ wartość poetycka obrazu realizuje się zarówno na płaszczyźnie opisu realnego przedmiotu (elementy krajobrazu), jak i jego funkcji symbolicznej

• w ostatnim etapie, operował zajadłą ironią i groteską

• w książce „O bohaterskim koniu i walącym się domu”, pojawia się ironia, groteska i sarkazm

• uwiarygodnia i uzasadnia w sensie prawdy psychicznej wielkie oskarżenie rzucone „światu i epoce”

• zbiór utworów o nierównej wartości (utwory znakomite, jak i nie dopracowane, naiwne w pomyśle)

• w tomiku „O bohaterskim....”, dominuje postawa krytycyzmu i rozczarowania wobec cywilizacji, kultury mieszczańskiej początku XX wieku, a zwłaszcza wobec moralności i mentalności episjera (filistra)

• gryząca ironia skierowana przeciw mentalności i moralności mieszczańskiej

• walący się dom, to zachwianie się poglądów i wartości moralnych, które poeta uważa za cenne i trwałe

• pozostał do końca poetą niezależnym od chwili dziejowej

• nie był w pełni symbolistą i ekspresjonistą, mimo że korzystał z pewnych doświadczeń tych kierunków

• często (szczególnie w młodzieńczych poematach ludowych), jego poezja była nadmiernie rozlewna

39, 40 Dynamika przemian światopoglądowych w „Hymnach” Kasprowicza + „Hymny”, wobec idei filozoficznych i prądów artystycznych epoki

• kreślił obrazy nędzy i nieszczęść ludzkich

• w „Hymnach” jest za dużo abstrakcji wytartej, czyli sloganów z zakresu moralistyki, publicystyki metafizycznej, a za mało twórczej pracy wyobraźni

• w „Hymnach” zastosował częściowo wiersz wolny rymowany, gdzie indziej całkowicie biały

• symbolizm jest tu bardziej ukryty, niż w „Krzaku....”

• jego poezja mówi z odwagą i pokorą, że nasze ludzkie świetności są tylko pozorem, jesteśmy nędzarzami wobec wieczności

• zwraca się ku zagadnieniom estetycznym i społecznym, lecz ukazywanym w perspektywie religijno-metafizycznej

• wprowadziły bardzo modernistyczną problematykę zła ścierającego się z dobrem

• manifestowały postawę zbliżoną do filozofii manicheizmu

• napisane wierszem wolnym

• odwołanie do hymnistyki średniowiecznej i modlitewnych suplikacji

• obrazy ludzkich nieszczęść i tragedii (zawarte w takich utworach, jak „Dies irae” czy „Święty Boże”), prowadziły do manifestacji postawy prometejskiej i „wadzenia się z Bogiem”, a nawet owocowały w modlitwie do szatana

• przywoływały wizję nadchodzącej apokalipsy, Sądu Ostatecznego, katastrofy, w której zginie okrutny świat i planeta tak rzadko oglądająca triumf dobra nad złem

• traktowanie świata, jako terenu nieustannego ścierania się dobra i zła; duszy i ciała, była widoczna w postawie manicheistycznej i pojawiła się jedynie w „Hymnach”

• nasycone obrazami i aluzjami z różnych dziedzin życia

• bogato rozbudowane obrazy przyrody

• w sposób symboliczny daje wyraz swoim współczesnym przemyślaniom na temat życia i nurtujących go niepokojów moralnych

• bunt poety przeciwko niesprawiedliwości, zyskał w „Hymnach” charakter ogólniejszy, związał się z głębokim niepokojem moralnym, z przekonaniem, że kończy się pewien okres w dziejach kultury i rozwoju społecznego

• „Hymny” powstały na przełomie wieków

• poeta przemawia w imieniu wszystkich krzywd i nieszczęść ludzkich

• słychać tu echa prometeizmu, jaki znamy z poezji romantycznej

• centralnym zagadnieniem „Hymnów”, poeta uczynił stosunek dobra i zła, ujmując go zarówno w świetle wyobrażeń występujących w ludowych pieśniach religijnych, jak wyobrażeń wierzeniowych, jak wreszcie tradycji romantyzmu polskiego, w którym sprawa indywidualizmu wiązała się ze sprawą satanizmu

• problem indywidualizmu (pojmowanego przez neoromantyków, jako kluczowy), jako źródła twórczości, stał się dla poety punktem wyjścia w „Hymnach”, gdzie jako poeta-kapłan, występuje w imieniu skazanej na zagładę ludzkości

• rzecznik ludzkości w „Hymnach” Kasprowicza, nie jest uzurpatorem, opierającym się jedynie na poczuciu swej wielkości nadludzkiej, lecz współuczestnikiem „nędzy” ludzkiej, ukazanej w chwili zagłady człowieka, jest „jednym z wielu”

• życie i cierpienie tych „wielu”, „Hymny” ukazują w obrazach przypominających wprawdzie głośne malowidła wielkich mistrzów średniowiecznych i renesansowych, ale równocześnie przepojonych pierwiastkami polskich pieśni ludowych, religijnych, a nawet świeckich

• to również wyznacza ich odległość od poezji romantycznej i stanowi o ich odrębności i oryginalności

• uświadomienie sobie dzięki ekstazie miłośnej jedności bytu, grania w organizmach ludzkich tych samych soków, które krążą w przyrodzie, stało się ogniwem ostatecznym w poglądzie poety na świat i ostatecznie umożliwiło mu dotarcie do szczytu własnej twórczości w liryce hymnicznej

• najważniejszy był problem indywidualizmu, ujęty jako swoista postawa pisarza, nawiązująca do tradycji „Wielkiej improwizacji”, a zgodna z poglądami pokolenia

• Kasprowicz, w pewnym momencie musiał postawić sobie pytanie, co zyskał i co stracił, „że młodo rzucił próg rodzinnej chaty i biegł za słońcem, które złudne pasma snuje za sobą”, a jego odpowiedź przybrała kształt hymnów religijnych

• uświadomienie sobie dzięki ekstazie miłosnej jedności bytu, grania w organizmach ludzkich tych samych soków, które krążą w przyrodzie, stało się ogniwem ostatecznym w poglądzie poety na świat ostatecznie umożliwiło mu dotarcie do szczytu własnej twórczości w liryce hymnicznej

• skierowały go ku niej jakieś potężne wstrząsy, wręcz kataklizmy psychiczne, wydobywające z głębi duszy poety jego chłopską religijność, przysypaną pokładami przeróżnych czynników gromadzonych w ciągu życia

• istotnym punktem wyjścia w „Hymnach”, stały się w większości pieśni kościelne, suplikacje, godzinki, wreszcie głośna kantylena Poverella z Asyżu

• w „Hymnach”, rzucono nieprzebrane bogactwo wizji, często niesamowitych, opartych na symbolice chrześcijańskiej, wizji niezwykle plastycznych, brutalnie jaskrawych, łagodzonych medytacjami, elegijnymi wspomnieniami, pogłosami pogodnych pieśni

• zawierają wiele preekspresjonistycznych elementów

• przynoszą manifestację postawy prometejskiej, wyrażonej w obrazach apokalipsy i eschatologii chrześcijańskiej

• spoglądając na całość „Hymnów”, dostrzega się w nich 4 człony podstawowe, związane ze sobą ideowo, i 4 dalsze, spokrewnione owemu trzonowi, ale o tematyce odmiennej

• trzon stanowią:

• „Dies irae”

• „Święty Boże”

• pieśni o końcu świata

• pełne potwornych zagadek, które w mrokach ginącego życia dostrzega oko kapłana-poety

• hymn „Święty Boże”, łączy motywy ludowe z bardzo literackimi wpływami Baudelaire`a

• wyprowadzony z modlitwy ludu

• modlitwa do szatana pod koniec hymnu jest trawestacją „Litanii do szatana” Baudelaire`a

• poza tym widziano w owej modlitwie kontynuację „Improwizacji” Mickiewicza

• utwór symboliczny

• powtarza się motyw „samotnego grobu” i obraz pochodu ludzi, którzy „wloką się do mogiły”

• Kasprowicz, spotęgował uczucia, które towarzyszyły poezji Tetmajera (melancholia, zniechęcenie...), i dodatkowo nasycił utwór uczuciem przerażenia

• taki nastrój określany jest mianem katastrofizmu (bowiem jakaś katastrofa zawisła nad światem)

• hymn polsko-chłopski

• łączy w posępnej wizji zagłady również zbiorowość i jednostkę-przedstawiciela

• rzecznik skazańców, kapłan-poeta, syn ziemi, modli się i kaja, błaga i rozpacza

• konradowym gestem, chce wzbić się na wyżyny mocy boskiej, to znów krzykiem Hioba wzywa Stwórcę, by oczyma marnego człowieka spojrzał na dolę ludzką

• nie otrzymuje odpowiedzi, podzieli swój los z braćmi, spocznie w samotnym grobie, wyrzuciwszy ze swych ust bluźnierczą litanię do szatana wobec obojętności Boga

• w hymnie „Dies irae”, poeta-katastrofista wizję ginącego świata połączył z motywami Apokalipsy i jej średniowiecznych pogłosów pieśniowych i plastycznych w monumentalną całość

• potężna, kosmiczna wizja końca ludzkości, wywołanej z grobów surmami archaniołów na straszliwy sąd i potępienie

• „Moja pieśń wieczorna”

• „Salve Regina”

• przynoszą rozwiązanie zagadek z poprzednich hymnów

• „Moja pieśń wieczorna”, oparta na motywie spowiedzi, wyznania grzechów, które wiedzie do ich odpuszczenia, i to nie tylko w świecie chrześcijańskim

• wprowadza w tragedię wymierającej ludzkości „
  katharsis” religijną, znowuż opartą na wyobrażeniach chrześcijańskich, zarówno ogólnych, jak specyficznie ludowych i polskich

• w hymnie, wypowiada się kapłan-ofiarnik, który wyznaje grzechy gromady, której jest rzecznikiem

• godzi się z klęską zagłady w przekonaniu, że nawet Bóg nie może jej przeprowadzić do końca, bo człowiek jest nieśmiertelny

• gdy hymny apokaliptyczne ukazały całą grozę dnia gniewu sądu pańskiego, ten hymn wnosi motywy konsekwentnie wynikłe z założeń chrześcijańskich

• brzemię win z bark grzesznika zdejmuje spowiedź

• korzeniami tkwi w podglebiu wiejskiej kultury duchowej

• dopełnieniem apokaliptycznej części jest hymn „Salve Regina”, stanowiący równocześnie palinodię hymnu „Święty Boże”

• łączy koncepcję Schopenhauera, głoszącą litość i współczucie, jako panaceum na ból istnienia, z ludowym wyobrażeniem Matki Boskiej, jako litościwej pośredniczki między człowiekiem, a groźnym Bogiem, wyobrażeniem związanym z pieśnią pogrzebową, i z tego stanowiska odwołuje hymn do szatana, strażnika samotnego grobu kapłana-poety

• niezwykle śmiała próba rozwiązania dręczących zagadek metafizycznych ze stanowiska katolickiego

• dopełnieniem hymnów apokaliptycznych są:

* „Salome”

* „Judasz”

• są pochodzenia apokryficznego

• nawiązują do poematu „Chrystus”

• osnute na motywach biblijnych

• ukazane są w wymiarach grozy nadludzkiej

• mają charakter nie relacji epickiej, lecz potępieńczej wizji

• „Maria Egipcjanka”

• „Hymn świętego Franciszka z Asyżu”

• hagiograficzne

• prawiące o pokutnikach, którzy po przezwyciężeniu i opanowaniu życia przez miłość wkraczającą na ścieżkę śmierci

• utrzymane w tonacji hymnu „Salve Regina”, można uznać za ilustracje wyrażonego w nim poglądu na stosunek miłości do śmierci

42. Miejsce „Księgi ubogich” w twórczości Kasprowicza

• swój cykl sonetów pisze w tzw. okresie franciszkańskim

• utwory nawiązują do „Biblii pauperum”

• wyraża podziw dla ludzi prostych; ich mądrości, przestrzegania zasad, okazywania miłości bliźniemu i zaufania dla bożego porządku świata

• ustąpienie rezygnacji

• pogodzenie się ze światem

• uderzającą cechą wierszy, jest prostota i bezpośredniość wyrazu

• wyższość prostoty nad przepychem, optymizmu nad pesymizmem, harmonii nad układem dysonansów

• wyraz błogostanu, wywołanego prze odnalezienie prawdy i próbę jej utrwalenia

• cykl 43 pieśni lirycznych o charakterze osobistych wyznań

• przepojone franciszkańskim ukochaniem wszystkiego, co żyje

• pogodne spojrzenie człowieka, który własnym wysiłkiem utrzymał się na powierzchni burzliwych fal życia

• przezwyciężył wszelkie trudności i znalazł swoje miejsce w świecie

• „Księga ubogich”, stała się pieśnią o spokojnym porcie

• tu, wypowiada się pogodna rezygnacja przedwczesnej starości człowieka nadmiernie znużonego przebytymi szlakami, które wiodły ponad przepaść

• z tym wszystkim jest nawiązaniem do hymnu „Salve Regina”, do koncepcji „biednego człowieka”

• religijna afirmacja życia codziennego, w którego najpospolitszych przejawach, oko poety potrafiło dostrzec przebłyski wieczności

• rezygnacja z prometejskich buntów

• przeniesienie do wierszy krajobrazu rodzinnych okolic

• dążył do ścisłego odtworzenia zaobserwowanych faktów

• był poetyckim kronikarzem życia wiejskiego

• wybrał z życia wiejskiego tylko te elementy, które były zarazem protestem przeciwko panującym stosunkom

• nowatorstwo ideowe i artystyczne Kasprowicza w sonetach „Z chałupy” polega na tym, że nie spogląda na życie chłopskie z pozycji obserwatora, ale utożsamia się z postaciami ze swoich wierszy

• w ten sposób nadaje nową treść ideową, gdyż w wierszach przemawia poeta, który sam pochodzi z ludu

• nie prosi o litość, lecz oskarża przytaczając najbardziej wymowne przykłady chłopskiej niedoli

• po raz pierwszy powstał w poezji tak pełny, realistyczny i zwarty obraz życia wsi, oparty na faktach o wielkiej sile oskarżycielskiej

• obrazki doli, a przede wszystkim niedoli chłopskiej

44. Dekadentyzm i jego przezwyciężenie w poezji Staffa

• „Deszcz jesienny” (utrzymany w tonacji Tetmajera i Verlaine`a), wyraża nastrój epoki kończącego się wieku, niejasnych początków nowego stulecia

• przejście z liryki młodopolskiej od dekadenckiej niewiary do tęsknot o potędze i mocy

• inspiracje nietzscheańskie, ujawniają się wyraźnie przy analizie wiersza „Kowal”/cyklu „Sny o potędze”

• w wierszach, niewątpliwie zawarte są propozycje aktywizmu, twórczego oddziaływania na własny los drogą wewnętrzną, moralnego doskonalenia

• z tej tęsknoty do doskonałości moralnej, rodzi się ton miłości do bliźniego, altruizm, litość dla cierpiących

• nawet głośny jako wzór poetyki nastrojowej i impresjonistycznej, „Deszcz...”, daleki jest w wymowie od dekadenckich załamań i niemocy

• stanowi nawet świadectwo solidaryzowania się z ludźmi cierpiącymi

• w przeciwieństwie do Tetmajera, Staff, wzywa do czynu

• „Kowal”, jest symbolem tęsknoty do siły

• tu postawa Staffa odbiega od haseł programowego pesymizmu dekadentów

• znamienną cechą wczesnej twórczości Staffa, są właśnie marzenia o potędze

• z tym wiąże się przekonanie poety, że właściwy sens życia mieści się w tęsknocie do doskonałości, dążeniu do ideałów, lecz nie w ich realizacji

• „Deszcz....”, to wiersz, w którym poznajemy znamienną dla poezji MP symboliczną i muzyczną nastrojowość

• nastrój wiersza potęguje rytmika wiersza dwunastozgłoskowego („dal ciemna...”), które składają się na obraz ponurego i deszczowego dnia jesiennego

• ten wiersz o rozpłakanym dniu jesiennym jest zarazem utworem przenikniętym współczuciem wobec nieszczęść ludzkich

• w centrum świata poetyckiego Staffa stoi „człowiek i dzieło człowieka”

• „Kowal”, to introdukcja do debiutu „Snów o potędze”

• nie jest jeszcze (mimo „radosnego” tonu), wierszem, w którym można by nazwać wstępem do twórczości poety

• wiersz nie mówi nic o spełnieniu

• jest to jeszcze wyraz zmagania się ze sobą i światem

• występuje w nim młodzieńczy poryw

• napisany jakby na wyrost przez młodzieńca, który przestudiował pisma Nietzsecho i pod wrażeniem dionizyjskich uniesień filozofa napisał utwór o walce, nadziei, zdecydowaniu

• łatwo dostrzec, że jest to tylko sen o potędze, nie rzeczywiste poczucie siły

• gdy inni sławili pogardę dla życia, jako postawę jedynie godną poety, pod koniec „Snów o potędze”, czytało się energiczny protest przeciwko tej modnej prozie, uznanej przez Staffa za tanią maskę, przejaw słabości niewolników, a nie siły ascetycznych zwycięstw życia

• apoteozowanie śmierci, litosnej koicielki bólów i zawodów, przeciwstawia się tu mocna apoteoza życia, zwłaszcza twórczego

• protest przeciwko szablonom myślenia i odczuwania poetyckiego, był tu wyrazem nie przekory, pogoni za nowymi efektami, ani reakcji przeciw nadużywanej modzie, lecz czegoś głębszego i naprawdę istotnego; odrębnej osobowości pisarskiej, przeczuwającej ogrom swych horyzontów i zamierzającej je opanować

• Staff z młodzieńczą emfazą podkreślał radość z panowania nad chaosem, ze zdolności przekształcania go w kosmos, porządek artystyczny

• chłonność intelektualna Staffa najpełniej wyraziła się w jego stosunku do nietzsechanizmu, którego pierwszą smugę wyraźnie dostrzegamy w „Snach o potędze” i „Dniu duszy”

• było nią umiłowanie twórczych wartości życia ludzkiego

• wyzwolenie się z szarzyzny pospolitego bytowania

• pełnia potęgi fizycznej i duchowej

• z trudności, które się tu nastręczały, poeta wyszedł zwycięsko, przenosząc całe zagadnienie w dziedzinę snów o wielkości, marzeń o dalekich lądach, oglądanych oczyma duszy stęsknionej za wielkością

• optymizm Staffa, zrodzony prawdopodobnie na podścielisku głoszonej przez Brzozowskiego filozofii pracy, wyraz pełniejszy, bo płynący wprost z ducha poety

• w „Przedśpiewie”, pojawiło się wyznanie: „homo sum, nihil humanum a me alienum esse puto”

• ta właśnie postawa humanistyczna, umożliwiła poecie wkroczenie na szlaki, na których możliwe było harmonijne powiązanie w całość czynników jednostkowych i zbiorowych

• stadium pośrednim stał się tu kult chłopa i pracy, w znamiennym, staffowskim, klasycznym ujęciu

• styl nastrojowy Staffa, odznaczał jednak nie tylko miękkość rozlewnych składników akustycznych, decydujących o jego melodyjności, uderzał bowiem równocześnie niesłychaną precyzją rysunku, znamienną dla urodzonego klasycysty

• „Deszcz...”, jest przepełniony melancholią, wyciszeniem, przepełnionym dojmującym smutkiem

• podmiot liryczny, kreśli tutaj na sposób muzyczny nastrój, jaki wywołuje w nim smętny, ponury, deszczowy dzień jesienny

• nastrój ten wspomagają ponure obrazy korowodu pogrzebowego, obraz spalonych dzieci w wieśniaczej zagrodzie, śmierć nędzarza

• ten ponury dzień każe widzieć podmiotowi lirycznemu, same nieszczęścia ludzkie

• wiersz „Sonet szalony”, dowodzi pragnienia odejścia od tych klimatów ponurych i melancholijnych

• szaleństwo podmiotu lirycznego, polega na odnalezieniu nadziei „gdzieś w karczmie przydrożnej”

• pragnie być szalony właśnie poprzez radość, jaką daje obcowanie z przyrodą

• w wierszu panuje nieposkromiona chęć życia, wyzwolonego ze smutków

• pragnienie życia z rozmachem, pełnego, epikurejskiego

45. Staff poetą symbolizmu

• subtelne posługiwanie się symbolami religijnymi w lirykach o tematyce niereligijnej

• „Kowal”, to wiersz symboliczny, próbujący polemizować z modernistycznym dekadentyzmem

• ma znaczenie alegorii

• człowiek sam dla siebie powinien być kowalem wykuwającym swą własną siłę i moc

• celem jest osiągnięcie doskonałości, tzn. wielkości i duchowej niepodległości

• podmiot liryczny ukazuje wspaniałość takiej pracy nad sobą na przekór otaczającej słabości i mierności

• wzywa do walki z przeciętnością i tchórzostwem

• W twórczości Leopolda Staffa symbolizm odcisnął najwyraźniejsze piętno szczególnie na dwóch pierwszych tomach poetyckich: „Snach o potędze” oraz „Dniu duszy”

• najbardziej znanym utworem z pierwszego z nich jest oczywiście sonet „Kowal”, prezentujący sylwetkę podmiotu lirycznego jako bezwzględnego mocarza wystylizowanego na mitologicznego Hefajstosa

• symboliczna jest w tym wierszu nie tylko przestrzeń wulkanicznej kuźni, ale również niezwykle plastyczny i zmysłowy sposób odmalowania panującego w niej nastroju energicznej pracy nad tworzeniem „hartownego, mężnego, dumnego i silnego” serca, które ma stać się niezbędnym atrybutem nowego typu

46. Neoklasycyzm Staffa

• jego klasycyzm nie jest jednolity

• w niektórych utworach widać próby nawiązania do renesansu włoskiego i polskiego

• w „Śladem stopy antycznej”, można odnaleźć ślady klasycyzmu Goethego

• zapoczątkował go

• utwory takie, jak:

• „Gałąź kwitnąca”

• „Uśmiechy godzin”

• „W cieniu miecza”

• „Łabędź i lira”

wyznaczają okres tzw. odrodzenia klasycznego, wyrażając się w zwrocie do tendencji literackiej i kulturalnej w akceptacji racjonalistycznej wizji świata i człowieka przedstawionego na tle realiów artystycznych, w kształtowaniu poetyki opartej na zasadach konstrukcji, ładu, dyscypliny artystycznej i harmonii.

• solidna wiedza o kulturze antycznej, szybkie odejście od modernistycznych wzorów liryki, sprawiły, że dokonał neoklasycznej rekonwalescencji MP.

• był nasycony racjonalistyczną wizją świata

• stoicka koncepcja życia, oparta na regułach ładu, harmonii i dyscypliny artystyczne

• poszukiwał harmonii między człowiekiem a Bogiem, i człowiekiem a wszechświatem, między jednostką a zbiorowością ludzką

• jego klasycyzm ujawnia się nie tylko w odwołaniach do antyku, ale jego źródło znajduje się głębiej; zarówno w apollińskiej filozofii życia, będącej zachętą do harmonii i pojednania z rzeczywistością, jak i w zakresie układu wiersza, zawartego w konwencji tradycyjnej oraz w języku klarownym i będącym zaprzeczeniem hermetyczności.

• nie jest to poezja dążąca do wyrażania gwałtownych wzruszeń za pomocą środków o najsilniejszej ekspresji

• cechy klasycznych wierszy Staffa:

• klasycyzm nie miał być zgodą na rezygnację

• jego klasycyzm jest żywy

• „Przedśpiew” to bezpośrednie wyznanie poety i jakby klucz otwierający tajemnice mądrej i dojrzałej poezji

• w wierszu spotykają się wszystkie motywy twórczości nie tylko Staffa, ale niemal całej poezji MP

• znajdziemy tu entuzjazm dla sztuki i przyrody, słyszymy echa pesymizmu, jaki towarzyszył Tetmajerowi

• jest przede wszystkim mowa o pochwale życia

• obrazy i przedmioty jego poezji to przede wszystkim świat myśli ludzkiej, przyroda i dzieła sztuki

• w „Przedśpiewie” są wyraźne akcenty świadczące o żywym i szlachetnym humanizmie poety, była to poezja filozofii z rozwagą i współczuciem, wnikają w trudne sprawy człowieka. W ten sposób wiązała się z życiem społeczeństwa i jego dążeniem do sprawiedliwego porządku rzeczy ludzkich

• w sztuce uzgadniał postulaty treści i formy, na takim zespoleniu, by utwór artystyczny swoją tematyką nie rozsadzał ram szaty słownej, nie wpadł w amorfizm, i odwrotnie, by nie stawał się wycyzelowanym cackiem artystycznym, oddziałującym samym tylko nastrojem.

• chodziło o osiągnięcie pełni życia twórczego, w którym religia i filozofia nie byłyby tylko ścieżynami wiodącymi w przepaście bez wyjścia, lecz ukazywałyby się jako pozytywne pierwiastki istnienia, a nie jako ogień trawiący, zabójcza tęsknota

• ujawnia się nie tylko w kulturowych odwołaniach do antyku

• jego źródło tkwi w apollińskiej filozofii życia, zmierzającej do harmonii i pojednania z rzeczywistością

• manifestującej się w tradycyjnych formach wierszowych, języku klarownym i pełnym zamierzonej prostoty

47. Nurt franciszkański w poezji Kasprowicza i Staffa

Kasprowicz:

- napisał takie jak utwory jak:

• „Hymn św. Franciszka z Asyżu”

• „Kwiatki św. Franciszka”

• utrzymane w poetyce literackiego prymitywizmu

• wielka pochwała istnienia we wszelkich jego przejawach

• akceptacja całości istnienia, więc także zła, cierpienia w nim

• artystyczna idealizacja świata wyobrażeń i odczuć, prostych i ubogich ludzi

• nawet w tej serii można zaobserwować pozytywne przejawy pojednania, aprobatę wyrażoną w odpowiedziach na nurtujące człowieka pytania

• nie podkreśla się już udziału Boga w stworzeniu zła - jest ono rezultatem grzechu, skutkiem sprzeciwienia się Mu

• porządek świata pod względem etycznym jest niepodważalny

• "Hymn Świętego Franciszka z Asyżu" zawiera akceptację cierpienia będącego nieodzownym dopełnieniem radości

• jest ono aprobowane na równi z innymi prawdami, które głosił biedak z Asyżu.

• stąd wynika niemalże religijna adoracja piękna natury, urody świata, racjonalnych kontrastów, współistnienia człowieka i przyrody, aprobata pokory i dostrzeżenie radości płynącej z małych rzeczy.

• również kończąca ludzkie życie śmierć ma uzasadnienie w tym harmonijnym obrazie świata; śmierć jest postrzegana jako niezbędne uzupełnienie ludzkiego życia.

• niezmienne trwanie przyrody sprawia, że w świecie ogarniętym pośpiechem człowiek odnajduje równowagę. Stabilność i spokój natury każą zastanowić się nad potrzebą ludzkiej szybkości i niecierpliwości o

• obserwowanie przyrody nie przynosi uspokojenia, ale daje mądrość życiową

• mądrość jest dostępna przede wszystkim ludziom biednym - chłopom, którzy pozostają w bliskim związku z naturą

Staff:

• „wtapia” przemyślenia św. Franciszka we własny światopogląd poetycki

• eksponuje postawę akceptacji dla najdrobniejszych przejawów życia, radości, miłości i zachwytu dla świata

• owa zgoda z bytem niejednokrotnie była wyrażana w poetyce dalekiej od artystycznej prostoty i naiwności

• dowodem aprobowania życia jest wiersz pt. "Sonet szalony"

• jego źródłem jest poczucie nieograniczonej ludzkiej wolności (bliskiej "radosnemu szaleństwu"), potrzeb i wymagań wobec świata

• włóczęga, który przemierza cały świat z niewielkim tylko dobytkiem, w pełni aprobuje niewygodę i słotę

• ton franciszkański Staffa nie jest jednak mocno związany z jego postawą religijną, a raczej wyrazem ogólnej aprobaty rzeczywistości, poczucia harmonii i szczęścia

• jasno wyrażonym przykładem pogodzenia się z sobą i z otaczającym światem jest wiersz pt. "Życie bez zdarzeń"

• poeta w bardzo kunsztowny sposób, z elementów zwyczajności, skonstruował w tym wierszu program godziwego i sensownego życia, które dostarcza poczucia satysfakcji i pełni

• podmiot mówiący w wierszu nie stoi przed dylematem trudnych wyborów, bohaterskich czynów, upadków i wzlotów czy też uczuć targających duszę i zmysły

• elementy życia akcentowane przez poetę są silnie nacechowane powszedniością - zwyczajne dni i noce, praca, obcowanie z przyrodą i wyrozumiała zgoda na upływający czas, przemijanie, zmiany zachodzące w człowieku i w jego otoczeniu
  
  

48. Cechy wyróżniające poezję Micińskiego

• uchodzi za prekursora ekspresywizmu

• posługuje się metaforą mitologiczną

• miesza miejsca i czasy

• jego styl jest skłębiony barokowo

• pełen nazw obcojęzycznych

• obrazy, na w pół arcydzieła średniowiecznego dyletanta

• w poezji i dramacie, niewątpliwie są zaczątki stylu ekspresjonistycznego

• typem metafory, wyobraźnią niekiedy przypomina Nervala

• w jego twórczości obecny jest Słowacki z ostatnich lat (Słowacki z „Króla ducha”, mistycznych dramatów)

• w wierszach kłębi się chaos wieków

• od początku do końca organizuje światopogląd manichejski

• wysoką rangę zapewnia mu oryginalność i samodzielność

• w jego wierszach widoczny jest aktywny stosunek do słowa poetyckiego

• prawie wszystkie tworzone obrazy, porównania, zaskakują wyobraźnią i śmiałością

• jego oryginalność objawiła się także w barokowych sympatiach, dokumentowanych odwołaniem do mistycyzmu chrześcijańskiego epoki Teresy z Avilla i Ludwika z Grenady

• mistycyzm historyczny został wzbogacony o współczesne odcienie perwersji łączącej okrucieństwo z miłością i nadający mistycznym westchnieniom zabarwienie erotyczno-zmysłowe

• rozległe zainteresowania poznawcze

• całą siłę myśli i wyobraźni skupił na zagadnieniu dobra i zła ujmowanym przez soczewkę lucyferyzmu

• rozczytywanie się w pisarzach usiłujących wyjść w ponadczłowieństwo doprowadziło Micińskiego do koncepcji pokrewnej zarówno „człowiekowi wiecznemu”, „nadczłowiekowi” czy „człowiekowi-bogu”

• jego wizja człowieka to wyzwolona, sięgająca wyżyn bóstwa istota

• wolny twórca własnej doskonałości, przez walkę ze Złem, okupioną cierpieniami Golgoty, dochodzący do wyżyn Dobra absolutnego, realizowanego w kontekście przyszłości

• system pogląd Micińskiego ostatecznie nigdy nie dokończony, obfitował w mnóstwo ślepych torów, opuszczonych przez myśl pisarza, przerzucającą się na nowe drogi

49. „Lucyferyzm”, jako dominanta światopoglądowa poezji Micińskiego

• podnietę dla swych faustyczno-lucyferycznych wizji znajdował u Słowackiego

• przekraczał granice symbolizmu i niektórymi wierszami zapowiadał ekspresjonizm

• światopogląd filozoficzny wyraził się m.in. w kilku wierszach „lucyferycznych” („Kain”, „Lucyfer”, „Ananke”), w których bóg ciemności pasowany został na człowieczego brata, bliskiego mu poprzez postawę buntu i niezgody wobec świata, buntu stanowiącego niezbędny czynnik dynamicznej ewolucji

• Lucyfer był dla niego tragicznym wyrazem Mądrości absolutnej, boskiej, uwikłanej i zagubionej w wielorodnych postaciach materii i daremnie usiłującej zgłębić swą własną istotę tragicznej siły, która nie zna ani własnego celu ani własnego zakresu

• Lucyfer był dla niego zjawiskiem wielorodnym i wieloznacznym

• Lucyfer (zgodnie z poglądami gnostyków i kabalistów), tragiczny wyraz mądrości boskiej, która stara się daremnie zgłębić swą własną istotę, uwikłaną w krainie mroku, w bezmiarach chaosu, w wielorodności kształtów materii

• koncepcja lucyferycznej „ścieżyny samotności”

50. Symbolizm i preekspresjonizm poezji Micińskiego

• chcąc wyrazić symbolicznymi obrazami niezwykłe stany psychiczne, dziwność świata, istnienia, nigdy nie sięga do szablonowych rekwizytorni symbolów

• Jego powieści, takie jak Nietota czy Xiądz Faust, są tak samo nowatorskie, jak jego wiersze czy dramaty

• są eksperymentem wymagającym od czytelnika zaangażowania się w lekturę, ponieważ ekspresjonistyczne i symboliczne środki wyrazu wymagają interpretacji i odczytania.

• z upodobaniem posługiwał się mitami, symbolami, przypowieścią, a także elementami katastroficznymi, bliskimi literaturze międzywojennej

• w kilku dramatach, jakie napisał, połączył filozofię dziejów z nowoczesną formą przekazu (filmem, projekcją, łączeniem planów, wielkimi widowiskami plenerowymi), dając wyraz tendencji ekspresjonistycznych
  
  

52. Filozoficzne konteksty poezji Leśmiana

• filozofia Leśmiana jest bliższa Bergsonowi, ale zawiera w sobie zapowiedź egzystencjalizmu, zwłaszcza w praktyce poetyckiej

• posługuje się obrazami, abstrakcja zawsze sąsiaduje z trójwymiarowym konkretem

• niezwykła oryginalność

• poezja Leśmiana, przesiąknięta jest miłością do człowieka i filozoficzną troską o niego

• próbuje odpowiedzieć na pytania dotyczące egzystencji ludzkiej we wszechświecie i stosunku człowieka do Boga

• koncepcja symbolu, łączy się z celami filozoficznymi

• jest osadzona w filozofii Bergsona

53. Nowatorstwo językowo-stylistyczne poezji Leśmiana

• „muzyczność” wzorowana na utworach Verlaine'a

• gry intelektualne

• bogactwo obrazów

• dążenie do kondensacji

• oparcie wiersza na melosie, który nie jest zwięzły, a także pociąga za sobą rozpad materii poetyckiej

• poeta w pełni metafizyczny

• poeta dwujęzyczny (polski, rosyjski)

• poezji rosyjskiej zawdzięcza szczególne podejście do poezji ludowej

• w niektórych utworach zbliżył się do typu odczuwania ludowego, absurdu i humoru pieśni ludowej

• występuje przeciwko symboliczno-alegorycznej ogólnikowości poezji współczesnej

• wpływ rosyjski dotyczy nie tylko ludowości ale także melodyjności

• sprawa rymu i rytmu była sprawa podstawową w poezji

• pod tym względem był zbliżony do Verlaine'a, ale samą istotę rytmu pojmował głębiej

• uwypuklał rym, igrał nim, wyjaskrawiał jego znaczenie w wierszu

• jest poetą nieobecności i braku

• z chwilą uwolnienia się od wpływów Słowackiego, znikają (obecne we wczesnej poezji) puste pola poetyckie, a jego poezja staje się gęstsza, czystsza, prawdziwsza

• jego poezja jest transcendentna, przekracza granice jawy w pełnym rynsztunku formy, w twórczy sposób czerpał z poezji tradycji ludowej

• cechowała go bujna, zmysłowa miłość życia

• jego niezwykła wyobraźnia zacierała różnice między rzeczywistością a fantazją

• powoływał do życia niesamowite i groteskowe zjawy

• niepokoił go najgłębiej tragizm ludzkich losów i lęk przed nicością

• jednocześnie jego poezja jest przeniknięta głęboką litością dla ludzkich cierpień, klęsk i poszukiwań

• zdobywa się na nieporównywalną oryginalność i sugestywność obrazów

• cechowała go skłonność do pomysłów makabrycznych

• był zafascynowany metafizyką, która tworzyła trzeci kierunek jego twórczości

• u Leśmiana pojawia się mnóstwo dialektyzmów, archaizmów i neologizmów, nadających jego obrazów charakter bardzo niezwykły, a nie zawsze estetyczny

• wyrażanie w języku poetyckim, za pomocą obrazu i symbolu

• przekonanie o jedności bytu

54. Człowiek i natura w poezji Leśmiana

• twórczość Leśmiana za pomocą symbolu i alegorii stanowi przykład wyrażania przeświadczeń filozoficznych koncepcji człowieka i świata natury

• świat natury (przyroda) jest wartością autonomiczną, ale człowiek jest z nią metafizycznie zespolony, dąży także do zespolenia zmysłowego, dotykalnego

• podmiot liryczny Leśmiana z „Z sadu rozstajnego” stale zmierza do zespolenia z naturą, jako swym praźródłem, dla owego zespolenia decyduje się na zatratę własnej osobowości, intelektu i istnienia

• usiłuje to zespolenie osiągnąć psychicznie, intuicyjnie, przez poszukiwanie swoich początków w legendach, mitach, zbiorowych wyobrażeniach z czasów pierwotności równej pierwotności natury

• stąd specyficzna leśmianowska koncepcja Boga jako tworu myśli zbiorowej i personifikacji powrotu do natury, zdolnej obdarzyć człowieka szczęściem niemożliwym do odnalezienia w kulturze i cywilizacji

• ukazywał z ogromną plastyką świat przyrody

• dziewiczy w swej bujnej roślinności las czy też falująca nadmiarem traw łąka tworzyły świat dziwności

• metoda opisu poetyckiego wystudiowana na traktatach przyrodniczych Maeterlincka, wnoszą do twórczości autora „Łąki” mnóstwo efektów bardzo niezwykłych, wywołując złudzenie żywiołowości

• człowiek leśmianowski zna przede wszystkim pierwotne, przedludzkie reakcje psychiczne i stąd łatwo mu żyć życiem ustroju

• metafizyczne zespolenie człowieka ze światem natury

55. Erotyki Leśmiana

• w swojej poezji rozwinął osobliwy element erotyczny pod niewątpliwym urokiem teorii Przybyszewskiego o „prawidłach duszy”

• był on pomostem między życiem ludzkim i pozaludzkim

• szczególnie psychopatologia miłości, zboczenia erotyczne stały się dziedziną, gdzie związki między światem ludzkim, pozaludzkim czy przedludzkim ukazały się w całej niesamowitości

• tworzył obrazy fantastyczne, nieraz makabryczne

• miłość cielesna i śmierć ujmowane są przez niego jako rodzaj wtajemniczenia w zagadki bytu

• leśmianowskie erotyki (np. słynny cykl W malinowym chruśniaku) należą do najpiękniejszych w literaturze

• ukazana w nich miłość ma charakter zarówno zmysłowy, jak i metafizyczny, a natura jest nie tylko tłem, ale i uczestnikiem namiętnych wzruszeń, co wynika z panteizmu poety

• jego erotyki stanowią ponadczasowe wyrażenie bardzo intymnych chwil z życia kochanków

• podmiot liryczny opisuje tu chwile uniesienia, lecz nie używa określenia „ludzie” czy „kochankowie”, a „ciała”, wskazując tym samym na czysto cielesny charakter miłości

• Motyw malinowego chruśniaka jest symbolem szczęścia zakochanych

• są oni połączeni silnym, subtelnym uczuciem

• jest to miłość delikatna, w której brak jest lubieżności

• wyeksponowana jest intymność ale w bardzo wrażliwy sposób

• autor opisując zwykłe doznania nadaje im symboliczno - metafizyczny sens

• miłość jest zatopieniem w bezkresie, jak i powrotem do dzieciństwa

56. Rolicz-Lider- poeta symbolista

• sięgał do propozycji zawartych w dziełach symbolistów francuskich

• łączył symbolizm francuski z elementami poezji staropolskiej

• prekursor liryki MP

• wskazania symbolizmu europejskiego realizował na gruncie poszukiwań takiego języka poetyckiego, który miałby wartość „metajęzyka” przynależnego tylko działalności artystycznej, języka wyspecjalizowanego

• był autorem ambitnych prób uprawiania (popularnej we francuskim symbolizmie) formy „vers libre” - wiersza wolnego, bezrymowego, o skomplikowanym, niełatwo dostrzegalnym układzie rytmicznym

• w obrębie praktyk symbolicznych, pozostaje wyraźna dbałość o muzyczność poezji; dbałość o rytmikę w częstych stosowaniu refrenu, śpiewności zestrojów

• przejawia starania o dbałość formalną co przybliża go do francuskich parnasistów

• dąży do uniezwyklenia i „odświętnienia” języka poetyckiego, stąd charakterystyczne bogactwo epitetów i porównań, wprowadzanie zasady zwanej „barwnym słyszeniem”, natłok peryfraz, szyk zdaniowy pełen zawiłości

• w jego twórczości nie występują akcenty typowe dla modernistycznych pieśni poetyckich:

• nastroje kryzysowe i dekadenckie

• rozpacze eschatologiczne

• pozy zniechęcenia

• nudy, tęsknoty do niezwykłych i perswazyjnych wzruszeń

• w czasach panowania wylewności słownej odznaczał się prostotą i oszczędnością wypowiedzi

• pod wpływem Kochanowskiego nadmiernie archaizował, mieszał przestarzałe zwroty z wyrazami czerpanymi z innych słowiańskich języków

• poczucie własnej odrębności zaowocowało serią ciekawych utworów autobiograficznych, jak „Epopeja mego chłopięctwa” lub jak swoistego uroku piękne wiersze o miłościach i miłostkach, w których prozaiczne przeżycia pozbawione wszelkiego patosu przemawiają urokiem swej codzienności i zwyczajności

• z podobnej postawy wyrosły pieśni poety o tęsknocie za życiem wiejskim, utrzymane w staroświeckiej tonacji

• podobne (i barwą uczuciową i obyczajową) do liryki staropolskiej z jej pochwałami

• elegia „W wigilię Bożego Narodzenia” pełna sentymentu wspomnień dziecinnych

• niezwykle plastyczny obraz wieczoru wigilijnego łączy wyobrażenia wzrokowego, węchowe i słuchowe

• śmiały eksperymentator poszukujących metajęzyka poetyckiego

• uprawiał wiersz wolny o skomplikowanym układzie rytmicznym

• często stosował wyszukane epitety i porównania oraz niezwykłe struktury wersyfikacyjne

57,58 Poezja Zawistowskiej na tle prądów literackich epoki + Jej erotyki

• w nieskazitelnie szlifowanych sonetach dawała plastyczne opisy przyrody i plastyczne obrazki z życia chłopa podolskiego

• tomik wydany po jej śmierci był pełen ech Tetmajera i Przybyszewskiego

• mimo podobieństwa do powyższych pisarzy, dawała bardzo swoistą i oryginalną zjawę życia, liryczną wizję życia o kontuarze zdumiewająco lirycznym i pięknym

• obdarzona niezwykłym taktem artystycznym

• nieobecny był jej erotyzm o zabarwieniu modlitewnym

• swój „nieśmiertelny różaniec miłosnej tęsknoty” odnawiała bez przesadnej bigoterii literackiej

• modna podówczas chorobliwość nie zniekształciła francuskiego życia zamkniętych w ramkach kunsztownych sonetów

• ze światem tęsknot miłosnych wyrażonych zazwyczaj za pośrednictwem symbolów pejzażowych harmonizowały nienaganne wizje przyrody, obrazki stylizowane z życia chłopa podolskiego, przechodzące w bardzo dyskretnie zaznaczone rodzinne pomysły mitologiczne, których ostatecznym źródłem była „ładowa pieczara”

59. Korab-Brzozowski- pesymista i dekadent

• w krótkich lirykach czarujących prostotą i melodyjnością wyrażał typowe dla pokolenia nastroje smutku i tęsknoty do śmierci w sposób jedyny i niepowtarzalny

• doskonały tłumacz symbolistów francuskich

• okruchy cudzych pomysłów przekształcał w obrazki nastrojowe, niezwykle sugestywne, czarujące prostotą i melodyjnością

• równocześnie kilku kreskami poetyckiego ołówka potrafił tworzyć szkice poetyckie o niebywałej sile wyrazu

60,61 Symbolizm poezji Ostrowskiej + Motywika religijna w jej poezji

• autorka (świetnych) przykładów symbolistów francuskich

• pisała książki dla dorosłych dzieci („O bohaterskim misiu”), gdzie dzieje I wojny światowej i udziału w niej Polaków otrzymały postać opowieści o przygodach pluszowego niedźwiadka, wędrującego przez wszystkie fronty

• rozpoczynała od wyznań całkowicie szablonowych

• na większą samodzielność zdobyła się w pięknie stylizowanych balladach ludowych

• do motywów żywszych i nie ogranych doszła dopiero w zbiorze z ostatniego roku życia

62,63 Bunt i transgresja w twórczości Komornickiej + Komornicka w nurcie preekspresjonizmu

• umiejętność pisania litanijnych poematów prozą łączyła z bystrością dobrego krytyka literackiego

• podkreślała przejściowość

• dążenia do swobody duchowej są u niej jeszcze bezsilniejsze niż u innych modernistów, bezsilniejsze wobec władztwa natury, praw naukowych etc.

64. Wobec realizmu- przemiany młodopolskiej prozy

• zjawisko zdecydowanie niejednolite

• świadectwo oddziaływań różnych światopoglądów i tendencji artystycznych

• jej cechą było odchodzenie od poetyki realizmu II poł. XIX w.

• widoczny element sprzeciwu wobec modelu-powieści, ukształtowanej przez pokolenie Orzeszkowej i Prusa

• w większości wypadków stanowi dowód jednoznacznego ulegania doktrynie naturalistycznej i ekspresjonistycznej

• impresjonizm prozatorski w odróżnieniu od naturalizmu nie istniał (wprawdzie) jako skodyfikowana doktryna artystyczna, niemniej jednak wykształcił wyrazistą postać powieści określonej mianem „młodopolskiej”

• w modelu impresjonistycznym nie przedstawiona rzeczywistość, ale jej podmiotowe przeżywanie staje się elementem najważniejszym

• obraz świata stanowi sumę jednostkowych postrzegań

• proza impresjonistyczna kładzie nacisk na niepowtarzalność i swoistość przeżycia indywidualnego

• stara się ukazać stany psychiczne trudne do racjonalizacji, podporządkowane odruchom emocjonalnym

• zanika określoność społeczna bohatera

• słabiej akcentowane są czynniki zewnętrzne kształtujące ich świadomość, przynależność klasową, wykształcenie, środowisko

• konkretyzacja ustępuje miejsca uniwersalnym parametrom, rysom ponadczasowym i ponadspołecznego człowieka „w ogóle”

• jest to spowodowane rozchwianiem psychologicznej spoistości postaci, akcentowanie w motywacji jej działań sił instynktu i podświadomości

• deracjonalizacja zachowań

• ograniczenie fabuły, jako przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń

• odebranie jej roli głównego elementu konstrukcji dzieła

• ewolucja prozy w okresie MP ujawniła się szczególnie wyraźnie na płaszczyźnie narracji

• definitywnie zrezygnowano z 3-osobowego, autorskiego, wszechwiedzącego narratora

• narracja z auktorialnej stała się personalną

• w narracji z perspektywy postaci często posługiwano się kreacją „bohatera prowadzącego”, z którego punktu widzenia czytelnik ogląda świat przedstawiony; musi przyjąć jego system wartości i jego zasób wiedzy o świecie

• konstrukcja bohatera prowadzącego realizowała się w narracji 1-osobowej

• subiektywizacji obrazu świata służyły także (w obrębie narracji 3-osobowej), mowa pozornie zależna i zatarcie dystansu między mową narratora, a mową postaci

• w swej najdoskonalszej postaci proza MP, podjęła się tradycji realistycznej

• jej obecność zaznaczyła się w kontynuowaniu tematów charakterystycznych dla powieści II poł. XIX w. i preferencji narratora 3-osobowego

• wyrazem równouprawnienia realistycznych, naturalistycznych i impresjonistycznych jest twórczość Żeromskiego

• wpływ impresjonizmu ujawnia się szczególnie na płaszczyźnie narracji (pełnej monologów wewnętrznych, pytań zawieszonych bez odpowiedzi, obrazów symbolicznych), oraz w sposobie budowania powieści, jako szeregu autonomicznych scen pozbawionych wyrazistego związku przyczynowego, posługiwaniu się kompozycją otwartą

65. Nowatorskie zjawiska w prozie młodopolskiej (Berent, Irzykowski, Brzozowski, Miciński)

• Brzozowski żądał od literatury nie tylko aktywności intelektualnej, chciał aby słowo jej stawało się ciałem

• wykorzystywał technikę impresjonistyczną („Płomienie”)

• pisma Brzozowskiego cieszyły się dużą popularnością dzięki sugestywnemu stylowi, wysokiemu napięciu intelektualnemu jego wywodów, oraz gorącemu i pełnemu patosu wezwaniu do czynu i odwagi w myśleniu

• w stylu Berenta występowały tendencje ekspresjonistyczne, wyrażające się w dążeniu do ukazania nie tyle zewnętrznego świata, co w znalezieniu wyrazu dla stanów psychicznych o wielkiej intensywności

• z niezwykłą wnikliwością potrafił uchwycić odrębność człowieka średniowiecznego w całym jej bogatym zróżnicowaniu w różnorodnych typach ludzkich

• chciał stworzyć nową odmianę, którą można by określić nazwą powieści dramatycznej, która polegała na ogromnej kondensacji składników, w szczególności na ograniczeniu ilości postaci literackich do kilku jednostek, po swojemu przeżywających pewne zjawiska wspólne i po swojemu na nie reagujących

• reakcje te, ułożone w zespół dramatów wewnętrznych postaci powieściowych, wprowadziły do jego dzieł istne kłębowisko powikłanych zjawisk psychologicznych, analizowanych ze ścisłością przyrodniczą i w rezultacie duszących wątłą fabułę

• analiza przybrała tu wygląd niemal traktatów ujętych w formę ogromnej długości monologów, wygłaszanych przez dane postacie, a więc wyznań lub rozważań urozmaiconych z lekka takimi czy innymi wydarzeniami, a kończących się zazwyczaj obrazem symbolicznym, w którym można odcyfrować sens całego utworu

• Irzykowski, posługiwał się często celnymi aforyzmami, które mają niejednokrotnie wartość trafnego uogólnienia krytycznego

66. Obraz wsi w prozie młodopolskiej

• sonety Kasprowicza "Z chalupy", to cykl prezentujący skrajną nędze panującą na wsi - choroba czy śmierć kogoś z chłopskiej rodziny pociąga za sobą konieczność pozbycia się gospodarstwa

• chłopskie chaty są biedne i zniszczone

• dzieci wiejskie z trudnością zdobywają wiedzę i niejednokrotnie z głodu i wyczerpania umierają

• wszędzie cierpieniom ludzkim towarzyszy piękno, wiecznie odradzającej się ziemi i nieba rozpiętego nad obszarem polskich pól, ojczystej przyrody dającej ukojenie i ucieczkę w udręce

• wieś daje poczucie bezpieczeństwa chroni przed zgiełkiem świata bliski kontakt z naturą uczy, że przemijanie należy do porządku rzeczy i uwalnia od lęku przed śmiercią

• i tak Jan Kasprowicz, poeta wywodzący się z wiejskiej biedoty, zwraca w swoich wierszach (np. "W chałupie") uwagę na ubóstwo, ciemnotę,straszliwe warunki życia, na jakie narażeni są mieszkańcy polskiej wsi

• najbardziej całościowy, pełny i prawdziwy obraz wsi i psychiki chłopa zawarł Władysław Reymont w swej epopei

• Reymont ukazuje wieś po uwłaszczeniu, kiedy zdążyła się już wykształcić wewnętrzna hierarchia

• mieszkańcy Lipiec dzielą się według ilości posiadanej ziemi

• ci, którzy mają jej najwięcej, decydują o najważniejszych dla wsi sprawach (tak jak Maciej Boryna)

• ale też właśnie oni wyzyskują tych, którzy ziemi mają mało i muszą, aby przeżyć, godzić się na to

• czytając "Chłopów" poznajemy miejscowego proboszcza i wiejską arystokracje:kowala, młynarza

• poznajemy dokładnie problem oświaty na wsi

• większość chłopów nie umiała pisać, niektórzy jednak, zwłaszcza młodsi, potrafili czytać, a nawet prenumerowali gazety

• we wsi nie było tylko szkoły, ale również lekarza

• leczeniem ludzi i zwierząt oraz przyjmowaniem porodów zajmowały się stare kobiety

• opisując codzienne życie Lipiec, nie pominięty został problem przestępczości; najczęściej zdarzały się kradzieże, na porządku dziennym były również pobicia

• nie można pominąć nadużyć i braku dbałości o los najuboższych i bezbronnych

• czytając powieść, poznajemy warunki, w jakich żyli lipieccy chłopi

• od Arkadyjskiej wsi odchodzą już jednak młodopolscy poeci, którzy wiejską egzystencję znają z własnego doświadczenia życiowego

• taki krytyczny obraz, odbrązowiający mityczną arkadyjskość"wsi bezpiecznej, wsi wesołej" zawierają także prozatorskie utwory Stefana Żeromskiego

• w opowiadaniach (Siłaczka, Rozdziobią nas kruki, wrony; Zmierzch), autor ukazuje prawdziwe oblicze wsi i chłopstwa przez pryzmat ogromnych zaniedbań, jakich dopuścili się wobec wsi przedstawiciele warstw oświeconych

• lekceważenie chłopów jako członków narodu, uniemożliwianie im nauki, zdobywania wykształcenia odbiło się także na ich świadomości narodowej i patriotycznej

• to z winy szlachty, mieszczan i inteligencji chłopom obojętne było powstanie, mieszkańcy wsi nie włączyli się w walkę,nie pomagali powstańcom, bo nie wykształcono w nich współodpowiedzialności za ojczyznę

• w "Siłaczce" i "Ludziach Bezdomnych" Żeromski dopełnia tego obrazu, pokazując również naturalistyczny obraz naprawy tej sytuacji

• ogromnej, ciężkiej, nieraz zgubnej dla siebie walki o ideały wykształcenia, oświecenia wsi, którą podejmowali młodopolscy idealiści

70. Elementy naturalizmu w prozie MP

• z naturalizmu proza MP przyswoiła sobie przekonania stanowiące komponenty schyłkowego okresu pozytywizmu:

• pesymistyczną interpretację determinizmu przyrodniczego

• koncepcję walki o byt

• przeciwstawienie naturze cywilizacji, jako tego stadium rozwojowego rzeczywistości ludzkiej, które w swojej urbanistycznej fazie staje się wrogie człowiekowi, paczy jego naturalne popędy i deformuje psychikę

- w praktyce artystycznej wpływ naturalizmu zaznaczył się w:

1. ukazywaniu bezwzględnej, nie ograniczonej względami moralnymi/dydaktycznymi prawdy o świecie i człowieku

2. wyborze bohatera powodowanego instynktami i nakazami własnej podświadomości

3. upodobaniu do kreowania postaci nie mieszczących się w schematycznie pojmowanej normie psychologicznej

4. akcentowaniu w obrazie rzeczywistości zarówno wiejskiej, jak miejskiej elementów brzydoty

• poetyka powieści naturalistycznej otwierała także znaczne możliwości subiektywizacji obrazu rzeczywistości

• subiektywizacja stała się głównym wyznacznikiem dalszego, impresjonistycznego przekształcenia prozy

• jego inspiracje szczególnie silnie zaważyły na koncepcjach światopoglądowych epoki, która z niewielkimi modyfikacjami przejęła podstawowe elementy naturalistycznej koncepcji rzeczywistości, ujętej w system praw deterministycznych

• teoria określania jednostki przez środowisko

• fatalizm dziedziczności

• okrucieństwo świata przyrody i systemu społecznego

• kategoria walki o byt w bezlitosnym świecie prawa silniejszego

• fizjologiczny fundament wszelkiego przeżycia

wszystkie powyższe komponenty naturalistycznej wizji rzeczywistości, oddziaływały silnie na świadomość filozoficzną MP; szczególnie w jej fazie modernistycznej

• naturalistyczna teoria powieści była konstrukcją na tyle otwartą i pełną potencjonalnie rozmaitych rozwiązań, że korzystanie z niej prowadziło do rezultatów niekiedy zaskakujących

• naturalizm, bez wątpienia, starała się usytuować w obrębie „wycinka rzeczywistości” mającego być odwzorowanym z naukową precyzją

71. Dylematy narodu pozbawionego niepodległości- proza Żeromskiego

• „Popioły”, to nie tylko powieść historyczna o epoce napoleońskiej, ale próba powieściowej realizacji refleksji historiozoficznej, stadium o przekształceniu świadomości narodowej w indywidualnych dochodzeniach do samoświadomości patriotycznej i wagi niepodległości

• głównym tematem są losy Polaków walczących pod sztandarami Napoleona w przekonaniu, że znajdą w ten sposób drogę do wolnej Polski

• w epicką fabułę powieści wpisał swoje współczesne uczucia i niepokoje

• zawierają wiele scen wojennych

• odsłaniają odrażające oblicze okrucieństwa i zbrodni (jakie przynosi wojna)

• podkreślają tragizm walk legionowych

• bohaterscy legioniści w walce o wolną Polskę zostają wykorzystani przez Napoleona do podboju Hiszpanii i walk na San Domingo

• przez całą powieść przesuwają się jak cień niedostępny wspomnienia niedoli chłopa pańszczyźnianego

• rozbrzmiewa krzyk dławionej wolności starego żołnierza kościuszkowskiego

• „Popioły”, to powieść rozpoczynająca się rok, czy 2 po ostatnim rozbiorze

• miała za zadanie ukazać „100-letnią walkę narodu polskiego o niepodległość”

• nieustannie obecna w prozie Żeromskiego jest problematyka społeczna (zagadnienia społecznej niesprawiedliwości, podział świata na krzywdzących i krzywdzonych, poszukiwanie dróg porozumienia między wrogimi sobie klasami i warstwami społecznymi)

• nowela „Rozdziobią nas...” opisuje epizod z ostatniego okresu powstania I

• jej treść jest bardzo bogata

• Żeromski nie tylko opisał tragiczne zdarzenie, ale wyraził poprzez ten temat ważne problemy ideowe

• potępiał warstwy społeczne, które uprawiały politykę ugody z zaborcą

• nadzieje na odzyskanie wolności wiązał z ludem

• z ogromną odwagą przypomniał prawdę, że egoistyczna polityka warstw posiadających utrudniała związanie walki o niepodległość z wyzwoleniem ludu z wielowiekowej niewoli społecznej

• głęboko przeżywał tragedie narodu w niewoli

• nie była to jednak rezygnacja z walki i wiary w życie

• bohaterowie to ofiarni bojownicy o wyzwolenie narodu spod przemocy zaborcy, walczący zarazem z niewolą i krzywdą społeczną

• są wśród nich i organizatorzy ruchu zbrojnego przeciwko carowi po upadku powstania XI (Zawisza, Konarski), i I (Padlewski, Chmieliński) i popularni bohaterowie walk narodowowyzwoleńczych (Pułaski, Dąbrowski, Głowacki i Kościuszko)

• jego powieści, to źródło rzetelnej wiedzy o życiu różnych środowisk społecznych i politycznych XVIII i XIX w.

• społeczeństwo polskie po upadku niepodległości żyje jakby w letargu

• historia kolejnych lat budzi siły

• powstają Legiony Dąbrowskiego, Polacy rozpoczynają walkę o wyzwolenie ojczyzny

• jako autor nowel i powieści, Żeromski, objął tradycję walk narodowowyzwoleńczych od schyłku XVIII w. do powstania I

• w „Powieści o udałym Walgierzu” (w oparciu o starą legendę), ukazał tworzenie się państwa polskiego z rozbitych szczepów

• powieści i dramaty były, bolesnym rozrachunkiem pisarza z otaczającą go rzeczywistością społeczną

• w „Dumie o hetmanie”, przeprowadził w obrazie klęski pod Cecorą ideową dyskusję nad właściwościami szlacheckiej anarchii i indywidualizmu i dał apoteozę postaci hetmana Żółkiewskiego

• w dramacie „Sułkowski”, którego zasadniczym tematem była walka narodowowyzwoleńcza, poruszył motyw żołnierza-chłopa

• w „Wiernej rzece”, opisał przebieg powstania I

• odsłonił tu związek walki narodowowyzwoleńczej ze sprawą chłopską

• zgodnie z prawdą, ukazał chłopów walczących w powstaniu, ale nie pominął bolesnego problemu niezawinionej ciemnoty ludu nieufnie patrzącego na szlacheckich powstańców

• Żeromski był serdecznym piewcą walk narodowowyzwoleńczych i gorąco protestował przeciwko nędzy społecznej

• wnikliwie dostrzegał przyczyny klęski walk powstańczych, wiążąc je z nierozwiązaną sprawą ludu

• z dzieł powstałych po odzyskaniu niepodległości, najwyższe zainteresowanie wywołało „Przedwiośnie”, które stanowiło niezwykły rachunek sumienia zbiorowego, w którym pisarz usiłował odpowiedzieć na pytanie, jak przedstawia się sytuacja Polski w nowych warunkach politycznych i społecznych

• sprawa walki z niesprawiedliwością i krzywdą społeczną w twórczości Żeromskiego łączy się ze sprawą walki narodowowyzwoleńczej i jest tematem nierozerwalnym

72. Twórczość Żeromskiego- historia i egzystencja

• powieść z przełomu wieku nie będzie artystowsko-konfesyjna sformułowana jako dziennik bohatera, ani też prowadząca czytelnika po bezdrożach upadku, rozpaczy i nędzy świata zaludnionego przez ludzkie bestie, lecz powieścią zdolną do pogodzenia realistycznej obserwacji społeczeństwa, funkcji poznawczej i obowiązku służby narodowej z postulatem ukazania metafizycznej kondycji człowieka, jego psychologicznych komplikacji, trudności znalezienia odpowiedzi na pytania o cel i sens egzystencji

• postać „klasycznej” prozy przełomu XIX i XX w. znajdziemy w twórczości Żeromskiego, gdzie godzi elementy na pozór sprzeczne:

• pasję publicystyczną

• dbałość o kształt artystyczny wypowiedzi

• świadomość obowiązku kontynuacji romantycznego „rządu dusz”

• sprowadzenie tego obowiązku do wymiaru powszedniego, w rzeczywistości społecznej nie zawsze stwarzającą warunki dla porywów konradowych

• linie tych inspiracji realistycznych, naturalistycznych i impresjonistycznych nie biegną równolegle, ale pozostają wobec siebie w stałym splątaniu

• o elementach kontynuacji doświadczeń i zainteresowań realizmu w prozie Żeromskiego świadczy świadome i stałe nawiązywanie do zasobu tematycznego, będącego domeną prozy realistycznej

• związki realistyczno-impresjonistyczne w jego prozie, objawiają się w sposobie konstruowania psychicznej sylwetki bohatera

• bardzo mocno przebija się wpływ impresjonistycznych założeń w jego prozie, uwidacznia się to w wielu planach:

• narracji prowadzonej z perspektywy postaciach

• różnych wcieleń bohatera prowadzącego

• kompozycji otwartej

• powieści, jako zespołu scen

• liryzacji języka prozy

• nagminnym stosowaniu mowy pozornie zależnej

• impresjonistycznej manierze psychizowania rzeczywistości otaczającej bohatera

• rzadko pojawiają się postacie z kręgu artystowsko-cyganeryjnego, głównie są to bohaterowie pozytywistyczni (powstaniec z 1863 r. lekarz-społecznik, przemysłowiec z organistycznymi przekonaniami)

• psychika tego na poły pozytywistycznego bohatera jast z gatunku impresjonistyczna

• to wszystko ujawnia się na płaszczyźnie narracji:

• pełnej autoanaliz

• monologów wewnętrznych

• znaków zapytań

• zaprzeczeń

• pytań retorycznych i zawieszonych bez odpowiedzi

świadcząc zarazem o:

• rozbiciu psychologicznej spoistości konstrukcji bohatera

• nieustabilizowanej emocjonalności

• przenoszeniu praktycznych rozstrzygnięć życiowych w sferę wątpliwości egzystencjalnych

• charakterystyczna wrażliwość na krzywdę i zło świata przybiera postać modernistycznego buntu wobec rzeczywistości, niezdolnej sprostać wymaganiom indywidualności wyrastającej ponad ogół

• w kompozycji opowiadań Żeromskiego, ważne są nie tylko zdarzenia, ale cała atmosfera smutku i liryzmu jakimi są przepojone

• zawsze jest uczuciowo związany z postaciami swoich utworów

• cechuje go znacznie większy subiektywizm

• spuścizna Żeromskiego, to twórczość przejmująca prawdą i bogactwem obserwacji życiowych oraz siłą żywego protestu przeciwko ludzkiej krzywdzie, pełna miłości do wielkich tradycji naszej przeszłości, kultury, ojczystego języka

• na pniu zasad pozytywizmu, zaszczepił tradycje romantyzmu

• władały nim tendencje publicystyczne i często artystycznej

• czynnikami nakazującymi Żeromskiemu walkę ze złem, była jego wiara w człowieka i naród

• szedł dziedzictwem wielkich romantyków (których wizja świata daleka była od optymizmu)

• romantyczną walkę z szatanem prowadzili nowocześni prometydzi, tytani, a ich potomkami stali się bohaterowie powieści i dramatów Żeromskiego:

• lekarze

• przemysłowcy

• wojskowi

• działacze polityczni i społeczni

stykający się z przejawami zła w szerszej rzeczywistości miast, miasteczek i wsi polskich na przełomie XIX i XX w.

• powieści i nowele Żeromskiego, wydobyły akcenty najbardziej wstrząsające ze sprawy lojalności polskiej wobec Rosji czy Austrii

• gdy Wyspiański z gryzącym sarkazmem napiętnował „malowany fałsz, obrazki”, pragnienia bez pokrycia, polityczne wyżywanie się w jałowych marzeniach, Żeromski to samo zjawisko ujął od innej strony, piętnując to, co pod owymi marzeniami się kryło; beznadzieją obłudę bytowania pod obcym jarzmem, niezdolną nawet do gestu w chacie bronowickiej

73,74. Polifoniczność powieści Berenta + Berent- krytyk wrażliwości modernistycznej i świadomości narodowej

• „Próchno” przynosi typową dla prozy młodopolskiej problematykę artystowską, ukazaną w wycinkach biograficznych 4 przedstawicieli świata sztuki (aktor, dziennikarz, prozaik, kompozytor)

• wedle założeń autora, „akcja właściwa została usunięta w międzyrozdziały”

• rozdziały właściwe wypełniają rozmowy i dywagacje bohaterów, będących reprezentantami rozmaitych postaw wobec sztuki i życiowego artystostwa

• w powieści, szczególnie wyraziście ujawnia się konstrukcja bohatera prowadzącego

• pozornie mamy do czynienia z 3-osobową narratorem epickim, zachowującym swój charakter w całym utworze

• zwielokrotniony nie jest narrator, ale bohater prowadzący

• w każdej z części-rozdziałów powieści oglądamy świat z perspektywy innej postaci

• zmienia się charakter indywidualizowanego monologu wewnętrznego, powieść składa się jakby z odcinków, z tym, że w każdym z nich narracja prowadzona jest pod wpływem innego podmiotu. Toteż narrator może utrzymać swój stały charakter jedynie dzięki temu, że bohater prowadzący jest zwielokrotniony tylko formalnie, zaś w zakresie konstrukcji osobowości, jej dominant psychologiczny i sposób przeżywania, realizuje warianty podobnego podmiotu przeżywającego. Dzięki prezentacji tych różnych wariantów stosunki do sztuki i życia, a także wzajemnych relacji między tymi wartościami, powieść uzyskuje charakter polifoniczny

• jej „otwartość” kompozycyjna umożliwia zawieszenie wyrazistego sądu autorskiego/narratorskiego o rzeczywistości

• w „Próchnie” i („Oziminie”), wnikliwie ukazał życie artystów-dekadentów oraz rozkład życia sfer ziemiańskich i mieszczańskich

• zajął się problematyką sztuki i jej „kapłanów”, artystów

• na sztukę, jej rolę w życiu społecznym/zbiorowym, jej przedstawicieli spojrzał okiem krytyka-psychologa

• ma charakter osądu moralnego

• świetne, realistyczne, wręcz dokumentarne malowidło kultury dekadenckiej, schyłkowej

• technikę polifoniczną, Berent zastosuje także w „Oziminie”, wzbogacając artystowskie problemy moderny o analizę sprawy stosunku Polaków do niepodległości

• w „Oziminie”, sztuka staje się czynnikiem destruktywnym, niweczącym życie

• ukazana w ujęciu powieści urbanistycznej, wielkomiejskiej, ale w tym wypadku rodzimej, bo rozgrywającej się w środowisku bogatej burżuazji warszawskiej w chwili wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej

• duszne salony bankierskie, wypełnione tłumem gości, stały się sceną rewii, wprowadzającej przedstawicieli Polski dawnej i nowej, bojowników o wolność spod znaków powstańczych i ich synów, wciągniętych w nowe ruchy społeczne, a wreszcie normalnych zjadaczy chleba na bruku warszawskim

• surowa analiza psychologiczna kazała pisarzowi stwierdzić, iż reprezentanci społeczeństwa polskiego byli ofiarami zbiorowego marazmu, gnębionymi przez kalectwo duszne, zmarę dusz, węża smutku leniwego- ofiarami bezradnymi w chwili, gdy przełomowe wydarzenie historyczne otwierało przed narodem nowe perspektywy walki i wyzwolenia

• w „Próchnie”, dał malowidło międzynarodowe, obraz wiejskiego nowoczesnego miasta, gdzie można dostrzec sporo rysów znamiennych dla Berlina czy Monachium, miasta widzianego przez pryzmat zagadnień związanych z życie sztuki

• spod masek kryjących wnętrze duszy ludzkiej wyjrzało próchnienie, jej niemoc opanowania rzeczywistości i w konsekwencji nagminna ucieczka w krainy śmierci

• bohaterowie dramatu demonstrują indywidualne odcienie tej samej choroby, niemocy twórczej, maskowanej takimi czy innymi gestami pozornie bardzo artystowskimi, pozbawionymi jednak pokrycia wewnętrznego

• świetnie wykonane portrety literackie, znalazły swoje wyjaśnienie w dotkliwej krytyce indywidualizmu, uchodzącego za naczelny motor wszelkiej sztuki

• w „Próchnie” zabrzmiały akcenty głębokiej sympatii dla spraw w nim zanalizowanych

• autor, pokusił się tutaj o obraz życia polskiego w jego przejawach najbardziej typowych, podejmując zadanie pod niejednym względem podobne zadaniu twórcy „Wesela”

• analityczno-syntetyzujące spojrzenie powieściopisarza, jak gdyby w przeciwstawieniu do wyłącznie negatywnego stanowiska dramaturga krakowskiego, usiłowało dotrzeć do wyników pozytywnych, zaakcentowanych znowuż w samym tytule utworu, a uwypuklonych niezbyt jasno w jego symbolicznym zakończeniu

• skonstruowana z symbolów zaczerpniętych z zakresu misteriów eleuzyńskich, pozwala uchwycić ogólny jedynie sens całości życia zbiorowego i wyjaśnienia jej przyczyn otrzymały wyraz pełnej plastyki w malowidle powieściowym

• obejmuje zarówno burżuazję warszawską, arystokrację i plutokrację, jak ludzi podziemnych, organizatorów przewrotu, przy czym cieniem snują się tu wspomnienia czasów innych, dawniejszych, od porywu napoleońskiego, poprzez powstania aż po udział w wywrotowych poczynaniach rosyjskich i własnych

• twórczość Berenta stanowi przykład wybitnych artystycznych osiągnięć prozy młodopolskiej w jej impresjonistycznym skrzydle

• to przykład pozytywnego przezwyciężania wzorca realistycznego

• Berent źródło psychozy dostrzegł w zabójczym wpływie sztuki, poezji romantycznej, paraliżującej stworzonymi przez siebie mitami realne i praktyczne poczynania społeczne

• „Żywe kamienia” poruszają istotę sztuki i jej stosunku do życia

• ukazują także stosunek Berenta do romantyzmu, i to romantyzmu w jego polskiej odmianie

75. Brzozowski-filozof i powieściopisarz

• autor „Płomieni”, nawiązuje do rosyjskich tradycji rewolucyjnych jako kontynuacja romantyzmu

• krąg tematyczny tej prozy wyznaczony jest wyraźnie jako kontynuacja realizmu

• kreacja bohatera rewolucjonisty w jej rysach psychologicznych nie odstaje (zbytnio), od portretów niezrównoważonych emocjonalnie, z przerostami reakcji introwertycznych, wątpiących i skomplikowanych wewnętrznie

• realizacja fabuły przebiega fragmentarycznie i kapryśnie

• w świadomości postaci (często) następuje osobliwe równouprawnienie posłannictwa społecznego czy rewolucyjnego z tęsknotami do ekspresji osobowości na terenie sztuki/erotyki

• natomiast, niezależnie od założeń ideologicznych, rozbita zostaje przez sposób narracji jednoznaczność sytuacyjna i wymowa światopoglądowa (dzieła)

• zaakcentowała bardzo mocno braterstwo polsko-rosyjskie w walce ze wspólnym wrogiem, prowadzonej w imię wspólnego celu, wyzwolenia człowieka

• powieść „Dębina”, której pierwsza część „Sam wśród ludzi”, stanowi niezwykłą w ambicjach światopoglądowych próbę rekonstrukcji świadomości filozoficznej XIX w. (w jej ewolucji i konsekwencji)

• w jej strukturę (zgodnie z założeniami teoretycznymi epoki), wpisane jest immamentnie niespełnienie

• „Dębina” nie funkcjonuje jako wzór prozy tego okresu, ale jako dowód olbrzymich ambicji filozoficznych (stawianych niekiedy na przełomie stulecia przed literaturą)

• w ostatnich latach stał się entuzjastą „filozofii wiary”

76. Ocena MP w krytyce literackiej Brzozowskiego

• chodziło mu o myśl zdolną skruszyć kajdany niewoli, uczynienie z niewoli nie tylko wzruszającego tematu, ale przezwyciężenie jej

• sztuka polska, mogłaby przezwyciężyć niewolę i skorzystać na niej, gdyby potrafiła dorównać myśli europejskiej

• nie mógł się pogodzić, że literatura polska ma być zamknięta w granicach kraju i języka

• marzyło mu się polskie współbudownictwo kultury światowej

• wierzył, że nowoczesny kulturalny umysł jest rezultatem pracy dziejów i nie powinien zamienić się w indywidualną przygodę

• kładł ogromną wagę na współuczestnictwo w dziejach świata

• wszelkie próby wyzwolenia się od historii, muszą doprowadzić do popadnięcia w niewolę historii

• chodziło mu o wywalczenie wolności działania umysłowego przez opanowanie sił, które tworzą myśl człowieka w pewnym okresie dziejów

• w pracy widział jedyny trwały fundament myśli

• głosił potrzebę heroicznej woli

• zwalczał „miękki subiektywizm”

• tylko w działaniu jesteśmy prawdziwi, życie bezczynne przechodzi w fałsz

• sądził, że w buncie MP przejawiał się nie tyle skrajny indywidualizm, ile polski opór przeciw aktywnemu życiu umysłowemu, liberum veto przeciw nauce i myśli

• we współczesnym życiu elity kulturalnej widział fałsz i zdziecinnienie

• przeceniał siłę słowa

• atakuje H. Sienkiewicza, krytykując jego płytkie pojmowanie katolicyzmu, oskarża o powierzchowność, gdy krytykuje „Quo vadis”

• ostro krytykował pasożytnictwo klas posiadających i głosił pochwałę pracy i twórczych sił klasy robotniczej

• krytyk walczący

• jego kampanie krytyczne mają charakter „autolikwidacji”, były bowiem dokonywaniem gruntownej rewizji światopoglądu epoki o ramach jej własnej formacji kulturowej

• Brzozowski w „Legendzie MP”, zaatakował założenia filozoficzne świadomości modernizmu, ukazując, że wewnętrzną słabością powstałej wówczas literatury było przekonanie, iż rzeczywistość duchowa i kultura są przejawami ludzkiej aktywności, autonomicznymi i niezależnymi od podstaw ekonomiczno-społecznych

77,78. Krytyka świadomości modernistycznej w „Pałubie” Irzykowskiego + :Pałuba” Irzykowskiego, jako nowy typ powieści

• „Pałuba”, to powieść, w której przekonywująco została zarysowana próba przezwyciężenia obu poetyk prozatorskich

• dokonało się to na płaszczyźnie warstwy autotematycznej

• to przede wszystkim „powieść jako metodologia powieści”

• struktura kompozycyjna jest podzielona na prolog symboliczno-impresjonistyczny („Sny o Marii Dunin”), i studium biograficzne (o Piotrze Strumieńskim), oraz kilka części przypisów, komentarzy, wyjaśnień

• dezynwoltura wobec tzw fabuły wyraża się m.in. w widocznej niedbałości studium biograficznego, pretekstowości losów bohatera wobec literackiego i psychologicznego eksperymentu

• autor wyraźnie wypowiedział swoją nieufność wobec możliwości opisania świata i człowieka poprzez fakty

• równie zdecydowanie „Pałuba” zaakcentowała impresjonizm psychiczny

• większość elementów prozy młodopolskiej (które epoka uważała za swoje najcenniejsze osiągnięcia), została zdezawuowana, zakwestionowana pod względem prozatorskiej przydatności

• skompromitował styl prozy impresjonistycznej (analizując w powieści dodane tam wskazówki tekstów literata Gasztolda i dokonując tym po trosze rejestracji zewnętrznych „chwytów” formalnych impresjonizmu)

• programowi estetycznemu autor przeciwstawiał koncepcję analitycznej, intelektualnej prozy, świadomej odpowiedzialności stylistycznej

• hybryda

• powieść przechodząca w traktat psychologiczny czy też traktat krytyczny, ilustrowany doń powieścią

• na dzieło złożyły się 2 warstwy problemów:

1. na biografii Piotra Strumieńskiego, autor postanowił wykazać załganie wewnętrzne szeregu postaci literackich, maskowaną tak czy inaczej rozbieżność podświadomych pobudek i poczynać, a świadomych uzasadnień

2. równocześnie usiłował na tym materiale zademonstrować całą sztuczność techniki pisarskiej, idącej nie za nakazami precyzyjnej obserwacji psychologicznej, lecz za głosem ustalonych konwenansów, narzucanych twórcy przez tradycję czy nawet przez obowiązującą w danej chwili modę literacką

• stanowisko to automatycznie stało się wyznacznikiem funkcji autora, jako krytyka, tłumacza czynnika pałubistycznego, jako badacza pilnie śledzącego każdy postępek każdej postaci literackiej, by ją przychwycić na gorącym uczynku i zdemaskować jej fałsz myślenia i postępowania

81. Synkretyzm literacki powieści Micińskiego

• częste aluzje i odwołania kulturowe, np. orientalne, występują w niezwykłych skojarzeniach synkretycznych, pozwalających łączyć i scalać ze sobą w nowych związkach elementy satanizmu, chrystianizmu, mitologii staroirańskiej, hinduskiej i antycznej

• „Nietota. Księga tajemna Tatr”, to syntetyczna wizja życia polskiego w początkach XX w., rzucona na tło Tatr, symbolicznej stolicy narodu bez państwa, Tatr oblanych morzem mroku, wyżynnej krainy, w której rozgrywa się walka Dobra i Zła, wcielonych w syna światła i jego demonicznego przeciwnika

• powieść ma charakter „roman a clef (powieści z kluczem)”, wprowadza bowiem ludzi i sprawy, które łatwo odpoznać

82. Naturalizm w dramaturgii epoki

• wyraźne zabarwienie naturalistyczne miał tzw. skandynawizm, w dramacie reprezentowany przez Ibsena i Strindberga

• w sferze idei ostry atak na moralność mieszczańską

• stereotypy myślowe i konwencje społeczne

• wyraziście ilustrujący odwieczne antagonizmy między kobietą i mężczyzną

• zainteresowanie naturalizmem europejskim w okresie MP, wyraziło się także w przychylnej recepcji, licznych wystawieniach dramatów:

• Hauptmanna

• Sudermanna

• Wedekinda

• Becque`a

• uczy buntu sztuki

• walka o bezwzględną prawdę artystyczną

• walka o prawdę odtworzenia

• żądał bezwzględnej prawdy, przez którą rozumiał pierwszeństwo wierności swemu talentowi ponad wszelkimi innymi zadaniami artysty

• nie oddawał sztuki w służbę żadnej doktryny społecznej

• w swojej wyrazistej postaci reprezentowany jest przez:

• Zapolską

• Perzyńskiego

• szczyt osiągnął w latach 1905-10, na które wypada wystawienie najgłośniejszych utworów Zapolskiej i Perzyńskiego

• cechy wyróżniające:

* wyrazista konkretyzacja społeczna i środowiskowa bohaterów

* rozległa obserwacja realistyczna

* dbałość o prawdopodobieństwo sytuacyjne i charakterologiczne

* indywidualizacja językowa postaci

83. Dramat symboliczny w Europie i Polsce

• był przyswajany prze recepcję twórczości Maeterlincka

• istotny wpływ wywarły jego jednakowe sztuki:

• „Wnętrze”

• „Intruz”

• „Ślepcy”

• dominował nastrój oczekiwania i trwogi przed mającym nadejść tragicznym finałem

• w obrębie dramatu symbolicznego mieści się tzw. „dramat nastroju”, wzorowany najczęściej na pisarstwie Maeterlincka

• przynosi nastrój tajemniczości bądź zagrożenia

• w sytuacjach fabularnych (dalekich od konkretu historycznego i społecznego), ukazuje postacie przeżywające elementarne emocje ludzkie:

• lęk egzystencjalny

• obawę przed śmiercią

• miłość i zazdrość o kobietę

• żądzę wolności

• rozterki sumienia

• w tym typie dramatu, pojawiały się w szczególnym nasileniu tematy i motywy należące do charakterystycznych przeświadczeń epoki:

• pesymistyczny fatalizm

• pojmowanie rzeczywistości i duszy ludzkiej, jako terenów nieustannego ścierania się sił dobra i zła, ducha i materii

• koncepcja walki płci i miłości, jako siły niszczącej

• rozumienie realności, jako maski metafizycznego przeznaczenia i sił transcendentalnych

- dramat symboliczny, nawiązujący do tradycji romantycznej, wydał także gatunek zwany „baśnią sceniczną”, z wyraźnymi inspiracjami folklorystycznymi, którego akcja rozgrywa się w nieokreślonej przeszłości

84. Symbolizm dramatów Wyspiańskiego

• w „Weselu”, autor przedstawił 2 płaszczyzny, które ze sobą współegzystowały; realistyczną i symboliczną; osobom dramatu odpowiadały poszczególne zjawy, a więc:

• Dziennikarzowi (przedstawiciel galicyjskich konserwatystów)- Stańczyk (symbol głębokiej troski o dobro Ojczyzny)

• Poecie (marzycielowi o „dziwnym rycerzu w pełnej zbroi”)- Rycerz (być może Zawisza Czarny)

• Dziadowi (wspominającemu czasy galicyjskiej rzezi)- krwawe widmo Szeli

• Gospodarzowi (inteligentowi, który sławił potęgę chłopów i był (w akcie I) wyrazicielem sojuszu obu grup społecznych)-Wernyhora (natchniony prorok, miał być symbolem idei walki o niepodległość prowadzonej przede wszystkim przez lud)

• kolejnym ważnym symbolem w „Weselu” jest złoty róg, który symbolizował myśli kierujące narodem. Jego głos miał porwać naród do walki o niepodległość; a także taniec, wolny, ponury i bezmyślny; symbol społeczeństwa pogrążonego w bezczynności i niezdolnego do działania i walki o wolność

• symbole w „Weselu” wywołują niepokój

85. Wyspiańskiego polemika z tradycją romantyczną

• Wyspiański pisze swoje rapsody o B Śmiałym i K Wielkim oktawą „Króla Ducha”, rozluźnioną i nie przestrzegającą kanonu klasycznego, „Wesele” toczy się w rytmie „Snu srebrnego Salomei”, a „Noc XI”, pełna jest reminescencji zarówno z „Kordiana”, jak z utworów mistycznych, w których dużą rolę odgrywa antyk grecki

• nastrój nocy, nieustannie rozbrzmiewająca muzyka i tańce, niespodziewane zetknięcie się przedstawicieli dwóch odrębnych światów pod względem kulturalno-obyczajowym, rozmowy „na pół drwiąco, na pół serio” (w „Weselu”), to wszystko jakby sprzyjało większej intensywności uczuć

• ukazanie zjaw staje się uzewnętrznieniem niejasno dotychczas uświadamianych, jakby ukrytych myśli i uczuć

• Wyspiański zwalczał mesjanistyczne urojenia i cierpliwe znoszenie niewoli

• był kontynuatorem najgłębszych patriotycznych ideałów poezji romantycznej

• rolę społeczno-polityczną romantyzmu, ukazaną w dramatach „Legion” i „Wyzwolenie” a także dramatach dotyczących powstania XI, pojmował jako typowy przejaw tendencji romantycznych

• romantyzm w rozumieniu Wyspiańskiego był apoteozą śmierci, odwracał od prawdziwego życia i wiódł na manowce co najmniej jałowego mistycyzmu

• pisał dramaty antyromantyczne

• śmiało kroczył szlakami politycznej poezji wielkich romantyków, ale kroczył po swojemu, poruszając palące zagadnienia

• liczne nawiązania do śmierci

• opisywał ją z różnych stron

• posługiwał się cytatami romantycznymi, co wyrastało ze stanowiska autora, wobec poezji romantycznej, z trafnego wyczucia związku poezji i polityki w czasach romantyzmu

• „Legion”, to dramat o Mickiewiczu, jako niefortunnym organizatorze legionu rzymskiego

• tematem „Legionu”, stało się zagadnienie praktycznego stosunku poezji do życia w romantyzmie

• próba zrealizowania w czynie haseł poezji

• szał bojowy, racje stanu, przeczucia i obawy śmierci, autor „Nocy XI” wyraził nie w dialogach i monologach, jak to było w dramatach Słowackiego, lecz uosobił w bóstwach greckich i innych postaciach mitologicznych

• Wyspiański przeszedł od wizji historii romantyzmu do wizji jego poezji i zaklętej w niej jego legendy, jego żywotności w psychice pokolenia

• problematyka narodowa i specyficzny romantyczny sposób jej ukazania, stały się decydującą wartością, w którym mamy do czynienia z tak świadomymi nawiązaniami do tradycji literackiej romantyzmu, jak choćby imię bohatera- Konrad

• prócz tego, przedstawicielem poezji romantycznej, w obydwu jej postaciach, autor uczynił jej twórcę, Mickiewicza, a raczej 2 koncepcje Mickiewicza:

• jedną uosobioną w Konradzie

• drugą w stróżu grobów, Geniuszu

• Konrad, ukazał Mickiewicza palingenetycznie odrodzonego, takiego, jakim autor „Dziadów” być by musiał, gdyby dane mu było żyć w początkach XX w.

• Geniusz stał się uosobieniem trwałej legendy mickiewiczowskiej żyjącej w świadomości pokoleń wychowanych na jego poezji czytelników

86. „Wesele”- „Wyzwolenie”-próba porównania

„Wesele”

• wprowadził mowę potoczną (miarą mistycznych dramatów Słowackiego)

• pesymistyczna diagnoza możliwości „czynu” w społeczeństwie XIX i XX w.

• stanowi dobry przykład tezy o synkretyzmie literackim dramaturgii młodopolskiej

• jasno wyróżniają się w I akcie dramatu elementy realizmu, ustępujące w dalszych partiach sztuki symbolom/personifikacjom stanów psychicznych i wymownej metaforze „chocholego tańca”

• w „Weselu” uderza charakterystyczny podział na „osoby” i „osoby dramatu”. Odpowiada to dwom zasadniczym wątkom utworu. Jeden rozwija się w świecie realistycznych zdarzeń i obejmuje uczestników wesela, a drugi ma charakter fantastyczno-symboliczny i biorą w nim udział „osoby dramatu” (Chochoł, Widmo, Wernyhora, Stańczyk, Hetman, Upiór, Rycerz)

• zanim wystąpią „osoby dramatu”, „Wesele” pozostaje realistyczną komedią obyczajową

• w akcie I, zetknęli się przedstawiciele dwóch odrębnych grup społecznych, a w ich rozmowach uwydatnia się wzajemna obcość

• ten akt ukazuje Wyspiańskiego, jako świetnego realistę, który w jednej drobnej scenie potrafi z humorem ukazać odrębność myślenia 2 środowisk społecznych

• uwagę zwraca lapidarność zwrotów, które poeta wziął z mowy potocznej i nadał im charakter skrótów myślowych w kształcie przysłów

• w weselnym nastrój i beztroskie, pełne humoru rozmowy uczestników wdzierają się echa historii;

• chłopi myślą o walce o wolność i czekają na znak ze strony inteligencji

• wracają wspomnienia konfliktów społecznych i buntów chłopskich

• Gospodarz wygłasza patetyczną pochwałę chłopa i podkreśla jego historyczną rolę w dziejach narodu

• w sztuce wielką rolę gra muzyka i nastrój przez nią wywołany

• grają wszystkie rekwizyty umieszczone na scenie

• na ścianach wiszą reprodukcje obrazów Matejki; „Racławice”, „Wernyhora”

• w tekście potocznym, poeta sugeruje, że pod beztroską zabawą i „hucznym weseliskiem”, kryje się jakby jakaś zagadka czy niepokój

• od aktu II, rozpoczyna się wątek symboliczno-nastrojowy

• w „Weselu” dramat narasta (od scen pełnych humoru i ironii, poprzez ujawniającą się rzeczywistą słabość bohaterów, aż po ponury, symboliczny finał)

• jest to wielka satyra i bolesny obrachunek ideowy poety ze współczesnością

• „Wesele”, to zbiorowy rachunek sumienia, obejmujący przeszłość, teraźniejszość i przyszłość

• nabrzmiały wspaniałym patosem i żrącą ironią

• żywy i urzekający samym realizmem

• „Wesele” i jego problematyka nie wypowiedziało całkiem jego stosunku do poezji romantycznej z jej koncepcją rządu dusz

„Wyzwolenie”

• śmiałym pomysłem dramatycznym, jest wprowadzenie w dramacie teatru do teatru

• bohater dramatu, Konrad, urządza we wnętrzu katedry wawelskiej scenę, na której pojawiają się przedstawiciele różnych warstw społecznych i autor przeprowadza surowy obrachunek ideowy

• słynne wezwanie z „Wyzwolenia”, wyraża zarówno wiarę poety w odzyskanie niepodległości prze Polskę, jak i przekonanie o wielkiej i narodowej roli teatru

• stanowi ideowy ciąg dalszy sztuki bronowickiej

• dramat o „Wyzwoleniu” wprowadza wyłącznie walkę idei, reprezentowaną przez postaci czysto fikcyjne

• barwną wizję tłumu weselnego, przesłaniającą zygzakowate szlaki myśli, zastąpiły bardziej schematyczne obrazy

• zamiast ruchu i gwary izby tanecznej, zamiast akcji do błyskotliwości żywej w nowym utworze, na I plan wysunęła się ogromna bryła dialogów, uplastycznionych w typowy dla Wyspiańskiego sposób; w postaci Masek

• dialogi- monotonne, działające na intelekt wytrawnego, a nie na wzrok i słuch pospolitego czytelnika

• starcie Konrada z przeciwnikiem, zakończone zepchnięciem złotej czary Geniusza do grobów królewskich, stało się symbolicznym obrazem zwycięstwa życia nad śmiercią

• hasło: „Poezjo, precz z tyranem”, stało się wskazówką właściwego kierunku życia

• walka zwycięska Konrada, kryje zarodki klęski przedstawiciela poezji żywej

• pomysłowo udramatyzowana rozprawa

87. Rola mitu w dramatach Wyspiańskiego

• wymowa mitycznych obrazów ma za zadanie podnieść losy Polski do rangi mitu

• u Wyspiańskiego zaciera się granica między snem, a jawą, skojarzenia biegną szybko, język ma rozluźnioną składnię

• był jedynym poetą tego okresu, usiłującym dać prawdziwy obraz niewoli, jej skutków, psychologii

• chciał swoją wolą stanąć ponad niewolą

88. Dramat neoromantyczny- polska odmiana dramatu symbolicznego

• istnienie dramatu „neoromantycznego” w obrębie obszernej formuły symbolicznej ujawnia się (przynajmniej) na 3 płaszczyznach:

1. jedną z nich jest tematyka, stanowiąca sposób wypowiadania się prawd ontologicznych i etycznych, umożliwiająca myślenie kategoriami „polskości”, sprowadzanie problematyki metafizycznej i moralnej na grunt historycznej współczesności narodowej. Tu dramat młodopolski sięga do repertuaru tematycznego romantyków (przykładów dostarczają „Warszawianka” i „Noc XI”, „Sułkowski”)

2. na drugiej płaszczyźnie ujawnia się jako stale obecna refleksja nad sytuacją własnego narodu, w dramatach, w których technika symboliczna służy zarysowaniu nie sytuacji uniwersalnych, ale dających się określać historycznie i społecznie. Najwyższym artystycznie przejawem tego stanowiska jet „Wesele”

3. w obębie trzeciej płaszczyzny wykształciła się szczególna odmiana, którą można określić (podtytułem „Zaczarowanego koła” Rydla) „baśnią dramatyczną”. Ten rodzaj twórczości pojawia się u:

• Wyspiańskiego

• Żuławskiego

• Szukiewicza

• Staffa

Postacie i konflikty tych dramatów symbolizowały odwieczne cechy ludzkie, grę dobra i zła w świecie, operowały konwencją balladową/baśniową, z ich charakterystycznymi świadectwami inspiracji folklorystycznych

• wyróżnikiem jest świadome nawiązanie do tematyki i struktury dramatu wielkich romantyków

• z reguły dramat o tym charakterze, daje się pomieścić w obrębie dramatu symbolicznego

89. Dramat preekspresjonistyczny (Miciński, Rostworowski)

• reprezentowany w epoce młodopolskiej przez:

* Żeromskiego

* Micińskiego

* Rostworowskiego

• dramaturgia (pre)ekspresjonistyczna, operuje wyrazistymi środkami artystycznymi”:

• kontrastem scen realistycznych i symbolicznych

• zderzeniem konwencji tragicznej i groteskowej

• hiperbolizacją cech psychicznych postaciach ścieraniem się personifikacji sił dobra i zła

• walki materii i ducha

Rostworowski:

• intelektualista

• bystro obserwował życie

• nie miał ani głębi filozoficznej, ani zdolności plastycznego wyrażania swych poglądów

• przekonania religijne i społeczne, krakowskokonserwatywne, ujmował na poziomie dydaktyzmu szkolnego, przeładowanego banałami

• w swoich pretensjonalnych dramatach, którymi zareagował na rewolucję rosyjską i komunizm, usiłował nawiązać do „Nie-boskiej komedii”

• nie potrafił ukazać ani istotnych sprężyn wielkiego przewrotu dziejowego, ani perspektyw, które otwierał on przed historią nowej Europy

• „Judasz z Kariothu”, to najdoskonalszy wyraz znamiennego dla neoromantyzmu zainteresowania tematyką ewangeliczną

• dał niezwykle wnikliwą i wyrazistą charakterystykę psychiczną nędznego drobnoustroju ludzkiego

• kolejnym sukcesem okazała się trylogia o karierze wiejskiego chłopca, od początku do końca utrzymana w tonacji naturalistycznej

• oparta na motywie tragicznego awansu społecznego bohatera

Miciński:

• „Kniaź Patiomkin”, dramat wewnętrznie nie zharmonizowany

• elementy symboliczno-filozoficzne nie zdołały podporządkować sobie składników realistycznych

• nie osiągnął plastyki i wyrazistości możliwej do osiągnięcia

• kierował się harmonią intelektualizmu i naturalizmem

90. Tematyka filozoficzna i historiozoficzna w dramatach Micińskiego

• byt w oczach Micińskiego ukazywał się jako odwieczne zmaganie się przeciwstawnych sił, kształtujących dzieje ludzkości

• byt ukazywał się jako szamotanie się zła, przejawiającego się w życiu jednostki człowieczej, skazanej na błądzenie w mroku gwiazd, po nierozświetlonych przez nie drogach istnienia

91. Dramaturgia Kisielewskiego

• twórczość dramatyczna Kisielewskiego zawdzięcza wiele wpływom naturalizmu

• typowy przykład synkretyzmu dramaturgii młodopolskiej

• „W sieci” i współczesne mu „Karykatury”:

• uderzały żywiołowym rozmachem

• świeżością spojrzenia

• dowcipem

• wrażliwością na piękno życia

• dramat „W sieci” poruszał 2 szczególnie ważne sprawy u schyłku wieku:

• rwanie się młodzieży (zwłaszcza prowincjonalnej), do życia o rozległych horyzontach

• garnące się do nauki uniwersyteckiej kobiety i młode dziewczęta, które przełamały opór w domu rodzicielskim

• oba dramaty łączą pierwiastki komiczne z tragicznymi

• sztuki Kisielewskiego były utrzymywane na poziomie wysublimowanego naturalizmu

• pozbawione brutalności, a zabarwione poezją

• były to dramaty stylizowane na dokumenty kultury obyczajowej i jej kryzysów

• w „Karykaturach”, zdobył się na żywe i mocne akcenty

• żywości akcji, plastyce portretów, szkiców portretowych w „Karykaturach” towarzyszy precyzyjnie, choć fragmentarycznie, konstruowana budowa całości dramatycznej

• „Sonata”, okazała się banalnym melodramatem, złożonym z mnóstwa nie zharmonizowanych szablonów, przejętych od pisarzy dawnych i nowych (Szekspir, Ibsen, czy Przybyszewski)

• demonizm sztuki, zademonstrowany na obłąkanym kompozytorze i jego córce, wyraził się tutaj w powodzi zdawkowych frazesów i łańcuchu źle skomponowanych sytuacji

92. Reforma teatru w Europie i Polsce. Rola Wyspiańskiego

• tradycja teatru greckiego i działalność Wagnera, były dla Wyspiańskiego punktem wyjścia przy tworzeniu własnej koncepcji

• zgodnie ze swymi poglądami na teatr i jego rolę, Wyspiański konsekwentnie uprawiał tragedię

• obok niej dopuszczał inne, spokrewnione odmiany

• należały tu zabarwione tragizmem „sceny dramatyczne”, a więc dramaty o charakterze historycznym, z których wyrosły neoromantyczne „kroniki dramatyczne”, ile tradycję upowszechnioną u nas prze „Dziadów” część III

• w tragediach, zarówno antycznych, jak współczesnych, czy historycznych, jedno-, dwu- lub trzyczęściowych, poeta kreacje ludzkie o wymiarach nadludzkich wplątywał w walkę z nieubłaganym losem, kończącą się nieuchronnie ich zagładą

• osiągnął powodzenie jakie niegdyś przypadło tragikom greckim

• pętał siłą swego czaru wyobraźnię widzów

• narzucał swą wizję dramatyczną w sposób nieodparty i jedyny

• jego sztuki dramatyczne musiały zachować zasadę jedności

• w okresie MP pojawiły się 2 koncepcje teoretyczne teatru; były to:

• idea narodowego teatru monumentalnego

• idea teatru, jako sztuki autonomicznej, nie poprzestającej na funkcji przekaźnika tekstu dramatycznego, lecz zmierzającej do stworzenia własnej artystycznej rzeczywistości z elementów sztuki słowa, plastyki i sztuki aktorskiej

- oba te kierunki znalazły wyraz w działalności Wyspiańskiego, jako „człowieka teatru”

94. Konflikt artysta-filister (w programach i literaturze)

• „Eviva l`arte” przywołuje kult sztuki, motyw exegi monumentum-przekonanie o nieśmiertelności poety, którą dają mu słowa

• twórczość daje artystom wyższość nad „narodem nędznych filistrów”, czyni ich „królami bez ziemi”

• „Moralność...”, ukazuje schemat moralności mieszczańskiej i poddaje go ocenie

• autorka ostro krytykuje hipokryzję, fałsz, obłudę i ciasnotę horyzontów mentalności mieszczańskiej

• określa to mianem kołtunerii/dulszczyzny

• „Wesele”, krytykuje uleganie przez inteligencje powszechnej chłopomanii, która jest pozerstwem, przelotna moda kamuflowana górnolotnymi hasłami, ukazuje brak zrozumienia przez inteligencje istoty współczesnej wsi

95. MP „tatrzańska” (obraz Tatr w literaturze epoki)

• Tetmajer, często ukazywał (w wielu wierszach), urodę podhalańskiego krajobrazu w sposób kunsztowny/w wierszach bardzo prostych, wzorowanych na ludowej piosence

• w tatrzańskich wierszach często posługiwał się gwarą podhalańską

• w cyklu „Na skalnym Podhalu”, utrwalił pamięć dawnego życia tatrzańskiego. W opowiadaniach, często opartych na motywach autentycznych pochodzących z ludowych opowieści, ukazał miniony świat, często surowy, groźny i okrutny, a jednocześnie pełen energii i pierwotnej siły

• Tetmajer, pisał o Tatrach patrząc na nie własnymi oczyma i ukazując ich urok na swój własny sposób

• Tetmajer spojrzał na olbrzymy górskie, na groźne usypiska żlebów, na pawiookie stawy, zaciszne, skąpane w słońcu dolinki okiem malarza impresjonisty

• barwność widoków objęła tu nie tylko dzikie zakątki górskie, ale również przedziwną grę chmur i całą różnorodność zjawisk atmosferycznych

• Kasprowicz wydał tomik wierszy pt: „Mój świat”, który był ostatnim spotkaniem poety z umiłowanym światem tatrzańskim

• top zbiór prostych wierszy i balladogroteskowych gawęd, nacechowanych rzewnym humorem i pogodnym smutkiem

• szczególnym rozgłosem cieszyły się sonety Nowickiego,poświęcone Tatrom, w których największym echem odbijał się radykalizm społeczny i podziw dla piękna świata tatrzańskiego

• w „Nietocie”, Miciński, pokusił się o syntetyczną wizję życia polskiego na progu nowego stulecia, rzuconą na tło Tatr, symbolicznej stolicy narodu bez państwa, Tata, które oblewa morze mroku, fiordami wypełniające doliny wśród regli, Tatr pojętych, jako wyżynna kraina, w której rozgrywa się walka Dobra i Zła

96. Literatura MP wobec rewolucji 1905

• Tetmajer w późniejszych utworach próbował przezwyciężyć pesymizm przez szukanie związków z uczuciami i dążeniami społeczeństwa, które walczyło o nowe, godne człowiecze warunki życia

• napisał (poruszony wypadkami z 1905), dramat „Rewolucja”

• wiersz pt. „Barykada”, ukazał z sympatią bunt żołnierza, który na widok pochodu robotniczego odczuwa solidarność z ludem i kieruje broń przeciwko przedstawicielowi władzy, który kazał strzelać do manifestantów

• problemy społeczne i narodowe nie były obojętne Staffowi

• nie ukrywał swych gorących sympatii dla rewolucji rosyjskiej

• w promieniach rewolucji powstał cykl wierszy pt: „Gniew sprawiedliwy”

• z wierszy Niemojewskiego największą popularnością cieszył się cykl „Polonia irredenta”, mówiący o życiu, pracy i nędzy robotników; a wśród nowel najsłynniejszym zbiorem jest tom pt: „Ludzie rewolucji”, napisany w związku z wydarzeniami 1905

• Żeromski, powitał wydarzenia rewolucyjne utworem „Sen o szpadzie”

• była to jego pierwsza reakcja na rewolucję

• utwór emanuje tą samą solidarnością z ludem, jaką znamy z pierwszych opowiadań pisarza, a także pogardę dla tych, którzy występuję przeciwko rewolucji

• pojawiają się także aluzje dotyczące tradycji, z którymi autor wiąże rewolucyjne wystąpienia robotników

• bohaterstwu rewolucjonistów, Żeromski oddał hołd w opisie pochodu robotniczego „Nagi bruk”

• kiedy fala rewolucyjna poczęła opadać i wzrastały represje ze strony władz, napisał utwór pod muzycznym tytułem „Nokturn”, gdzie uczcił pamięć straconych na stokach cytadeli warszawskiej powstańców 1863, przedstawicieli Wielkiego Proletariatu, oraz bohaterstwo polskich i rosyjskich rewolucjonistów

• w nastroju przygnębienia po upadku rewolucji powstał jeszcze jeden utwór „Słowo o bandosie”, gdzie pisarz demaskuje haniebne zakusy właścicieli majątków ziemskich po opadnięciu fali rewolucji

• utworem, który najpełniej ukazał rewolucję 1905, jest dramat „Róża”

• uderzają tu liczne pokrewieństwa z dramatem romantycznym (występuje symboliczna postać Bożyszcza, a sceny więzienne i balowa, przypominają III część „Dziadów”)

• w tym dramacie, Żeromski, ukazał rewolucyjne wystąpienie robotników, jako kontynuację postępowych tradycji powstania I z jego walką o wyzwolenie narodowe i społeczne

• „Róża”, powstała w okresie wzrastającej reakcji po upadku rewolucji

• dramat Żeromskiego odtworzył nie tylko bohaterstwo robotników, podłość klas posiadających i okrutny terror władz carskich, ale także ponure fakty zdrady i prowokacji

• nie pominął również sporów, jakie rozdzierały ówczesny ruch robotniczy

• przez porewolucyjną depresję, w „Róży” pojawiły się utopijne akcenty

• znalazły wyraz w przekonaniu, że tylko jakiś genialny wynalazek techniczny może zlikwidować ucisk narodowy i krzywdę społeczną

• do najgłośniejszych utworów Struga, należy cykl opowiadań pt: „Ludzie podziemni”, obszerne opowiadanie „Ze wspomnień starego sympatyka” i powieści „Dzieje jednego pocisku”-wszystkie osnute na tle wydarzeń rewolucyjnych

• po rewolucji w 1905 MP w swojej wcześniejszej modernistycznej fazie (programowo zmierzającej do autonomii literatury i postulująca indywidualistyczny etos artysty), powróci do modelu sztuki służebnej wobec życia społecznego i kondycji historycznej narodu

• miał decydujące znaczenie dla powrotu literatury MP do tradycji literatury uspołecznionej i obywatelskiej

• wydarzenia rewolucji uświadomiły literaturze niemożność ucieczki od życia społecznego

• spowodowały pojawienie się tekstów krytycznych

• niedawne wydarzenia rewolucyjne (u powyższych poetów), zostały przedstawione w sposób jednoznacznie pochwalny, jako zapowiedź nie tylko odzyskania niepodległości, ale i sprawiedliwej przebudowy świata

Uwznioślenie czegoś, przedstawienie tego jako bardziej wzniosłego i szlachetnego niż to w istocie jest

Chorobliwe osłabienie woli, niezdolność do podejmowania decyzji i działania

Pierwszeństwo

Szczyt rozwoju czyichś możliwości, najwyższy stopień rozwoju jakiegoś zjawiska, największe osiągnięcie

Granica chronologiczna, przełomowy moment w dziejach ludzkości

Być pod czyjąś opieką, kuratelą

Zjawisko cech uporządkowania cech układów złożonych

Unicestwienie, eliminacja, zgładzenie, zniszczenie

Reguła, nakaz dotyczący dziedzin życia duchowego i społecznego

Pochodzenie

Osoba, która coś odkrywa, wyjawia

Dążenie niepodległościowe

Prawo zezwalające wykonywanie chłopom prac na gruntach dworskich

Tolerancja (dawniej: lekarstwo)

Środek leczniczy, który leczy wszystkie choroby

Przyjmowanie/przyswajanie sobie czegoś

Gloryfikacja

Traktowanie czegoś jako rzeczy absolutnej, bezwzględnie słusznej

Środek stylistyczny, polegający na przypisywaniu jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem

Równowartość, rzecz zawierająca w sobie wartość innej rzeczy

Zachowujący się tak, aby zwracać na siebie uwagę, rzucać się w oczy, manifestować swoją obecność

Patos, przesadny nacisk emocjonalny kładziony na sylaby

Rozległa, wszechstronna znajomość jednej/wielu dziedzin nauki, gruntowne wykształcenie

Drobiazgowo, pedantycznie coś wykańczać

Biernie ustosunkowany do czegoś

Będący wynikiem ekstazy, mający charakter radosnego uniesienia

Ogólnie zwyrodnienie, wynaturzenie, zniekształcenie

Postulowanie istnienia jedynie substancji duchowych

Ogólnie przyjęta norma społeczna, obowiązująca w danym środowisku, zwyczaj towarzyski

Pogląd religijny i filozoficzny utożsamiający Boga z przyrodą i zachodzącymi w niej zjawiskami

Świerk, świerkowy las

System religijny utworzony w Persji, uznający istnienie dwóch zwalczających się pierwiastków; światło i dobro, oraz ciemność i zło

Śpiew chóralny o melodii chorałowej w poezji liturgicznej

Osoba przejmująca władzę bez zgody otoczenia, samozwańczy dyktator

Krótka pieśń epicka w średniowiecznej poezji francuskiej

Parafraza utworu literackiego, polegająca na zmianie jego stylu, zachowująca jego podstawowe elementy kompozycyjne oraz podejmowany temat

Instrument dęty, używany w dawnej Polsce w wojsku

Utwór literacki, w którym autor odwołuje swoje stanowisko wyrażone w uprzednim utworze

Rodzaj rymu niedokładnego, brak zgodności brzmienia dźwięku

Część wprowadzająca, wstępna dzieła

Wywołujący przykre doznania psychiczne/fizyczne, przejmujący, przenikliwy

Okres między właściwą chorobą, a wyzdrowieniem, powrót do zdrowia, po przebytej chorobie

Cecha dowolnego układu/urządzenia, oznaczająca jego kompletną zamkniętość dla zewnętrznych czynników

Bezpostaciowość, brak uporządkowanej budowy

Człowiek nie znający się na danej rzeczy, niekompetentny w danej dziedzinie

Wariant cechy, który występuje najczęściej

Pojęcie charakteryzujące melodyczną podstawę utworu

Broń i sprzęt wojskowy żołnierza

Harmonijne połączenie czegoś w całość

Rodzaj narracji, w której opowiadacz stoi na zewnątrz świata przedstawionego, nie uczestniczy w wydarzeniach

Uczynienie czegoś stronniczym, subiektywnym; uzależnienie procesu poznania od indywidualnych sposobów percepcji

Przedsionek prowadzący do grobu męczennika znajdującego się pod ołtarzem głównym

Mówienie, pisanie nie na temat, bezładnie, rozwlekle

Osobnik, który dominuje w pewnej grupie ludzi

Misteria odprawiane w starożytnej Grecji, nieopodal Aten, związane z kultem Demeter i jej córki oraz Dionizosa

Forma rządów, polegająca na sprawowaniu władzy przez grupę ludzi najbogatszych

Taki, który w stosunku do innych bytów, jest wewnętrzny, właściwy czemuś z natury niezależnie od czynników zewnętrznych

Nadmierna swoboda w zachowaniu

Zdyskredytowana

Zwięzłość w wyrażaniu myśli

Nauka o bycie, metafizyka

Nadać czemuś wznioślejszy, szlachetniejszy charakter

Bruzda w stoku góry, powstała w wyniku opadania małych okruchów skalnych

Wąska zatoka morska o stromych, skalistych brzegach

Stroma, zalesiona partia gór

Są utrzymaną w romantycznej retoryce próbą bolesnego obrachunku z historią i społecznym sensem powstań narodowych

Tyrtejskie, wzywające do walki

Poezja Leśmiana przesiąknięta jest miłością do człowieka i filozoficzną troską o niego. Poeta broni człowieka, niejednokrotnie buntując się przeciwko Bogu, który nie rozumie zwykłych ludzkich spraw. Wielką rolę odgrywa u Leśmiana przyroda. Jej częścią jest przecież człowiek. Wiersze są baśniowo piękne, ponieważ poeta nie ucieka od ludowości, fantastyki, baśniowości. Tworzy neologizmy, które nadają jego utworom niezwykłe brzmienie.

Więcej: http://www.edulandia.pl/lektury/1,88877,5077334,Boleslaw_Lesmian___charakterystyka_tworczosci.html#ixzz2GT5WK798

---