11. WOKÓŁ KANONU LEKTUR SZKOLNYCH
I. S. Bortnowski, Kanon literacki: między potrzebą a buntem.
Słowo kanon po grecku oznaczało pręt, rózgę, a także miarę, wzorzec. Potem kanon zaczął znaczyć istotną prawdę, zasadę oraz arcydzieło.
Zdaniem niektórych polonistów, kanon to pamięć zbiorowa, nasze korzenie, coś, co umożliwia dialog międzypokoleniowy i rozstrzyga o świadomości narodowej. Stanowi wspólne uniwersum wyobrażeń, przeświadczeń i dzieł, łącząc narody i zarazem odgradzając je od innych kultur (Ze względu na nadmiar utworów i sprzeczności w pojmowaniu świata nie mógłby istnieć kanon kultury śródziemnomorskiej). Kanon to zespół wartości, ideałów i prawd ostatecznych, kodeks etyczny, zbiór reguł normujących ludzkie postępowanie, sugestia modeli wychowawczych i propozycja wzorców osobowych, niepodważalny zbiór świadectw o istnieniu prawdy. Tradycja polonistyczna jednoznacznie opowiada się za kanonem, który uległ zmianom, ale zawsze był.
Wiek XXI= brak wzorców, liberalizacja, bezład, współobecność wielu różnych konwencji, płynna nowoczesność. Jarzębski mówi o sieciowym modelu kultury- możemy swobodnie się przemieszczać w różnych kierunkach, ale nie potrafimy trwać dłużej w jednym miejscu, dlatego niełatwo zbudować swą własną tożsamość. Zmienił się również charakter czytania- zamiast dawnego egzegetycznego preferujemy dziś skanowanie.
Polonistyka, w przeciwieństwie do kształcenia literackiego w krajach Wspólnoty Europejskiej, kanon utrzymywała. Obecnie jego pozycja załamuje się z powodu braku czasu lekcyjnego na omawianie lektur, a także przyzwolenia na nieznajomość dzieł podczas egzaminów gimnazjalnego i maturalnego- kilka stron tekstu załączonego w arkuszu egzaminacyjnym wystarcza, by napisać rozprawkę.
Statystyka z 1995 r. pokazała, że tylko ok. 34% uczniów czytało wszystkie lektury, mniej więcej tyle samo czytało tylko streszczenia, ok. 23% sięgało jedynie po krótsze teksty, ok. 9% zaś nie czytało ani lektur, ani streszczeń. Jakie są powody takiej sytuacji? Oto one:
→ niechęć do określonego typu lektury,
→ niechęć do książek i do czytania w ogóle,
→ lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych, bryk jako pomoc zastępująca lekturę.
Lekcje, na które klasa nie przeczytała lektury (autor pisze konkretnie o Potopie Sienkiewicza), wyglądały żałośnie, bo kończyło się m.in. na wstawieniu pałek, puszczeniu filmu, fochami i wściekłością nauczycielki, podyktowaniem całej notatki do zeszytu. Wnioski są bolesne: Potop na większości lekcji języka polskiego nie istnieje jako dzieło sztuki. Jak przed laty, nacisk pada na fabułę i na charakterystykę Kmicica. Nie ma mowy o roztrząsaniu ważnych problemów, jak np. wizja historii prezentowana przez Sienkiewicza, jej prawdziwość, aktualność/nieaktualność przedstawianego przez niego patriotyzmu, funkcja książki i jej miejsce w świadomości narodowej.
Bortnowski, mimo wszystko, pozostał zwolennikiem kanonu. Twierdzi, że należy skrócić podręczniki, zrezygnować z nadmiaru fragmentów na rzecz wskazówek, jak czytać dłuższą lekturę. Dobrze by było zmienić formułę egzaminów, konsekwentnie nagradzając za znajomość tekstów. Odświeżony i uwspółcześniony kanon znów powinien zaistnieć w szkole.
Jeśli tak się nie stanie, pójdziemy drogą wskazaną przez Zachód: lektura całości dzieła przestanie być wyznacznikiem edukacji polonistycznej, jej miąższem staną się fragmenty arcydzieł, zniknie kanon lektur, pozostaną podręczniki, antologie i multimedia. Czytanie dzieł literackich stanie się zajęciem wyłącznie hobbistycznym, przez polonistów nagradzanym jako dodatkowa praca.
II. E. Nowak, Klasyka w szkole- o modelach pracy z utworami z kanonu literackiego.
W polemikach wokół kanonu literackiego bezdyskusyjne jest przekonanie o trwałej potrzebie istnienia w życiu społecznym owego zbioru utworów literackich powszechnie uznanych za wartościowe. Lektura klasyki stanowi ważny element inicjacji kulturowej.
Odnosząc się do trzech obszarów działania dydaktycznego (merytorycznego- co?, metodycznego-jak?, teleologicznego-po co?), autorka przedstawia cztery schematy pracy z tekstem kanonicznym:
A. MODEL TRADYCYJNY
Tekst literacki jest uważany za dziedzictwo przeszłości, działania dydaktyczne służą poznaniu dzieła, najczęściej z wykorzystaniem porządku historycznoliterackiego. Ważne jest rozpoznanie autorskiej intencji wpisanej w tekst. Praca nakierowana na zdobycie wiedzy rzeczowej implikuje metody gwarantujące jednoznaczność odczytań- wykład, heurezę. Nauczyciel przyjmuje rolę przewodnika, wyznacza kierunek uczniowskiego myślenia o tekście. Pani Nowak jako przykład podaje projekt lekcji na temat Życiowego credo Jana z Czarnolasu. Oto główne cele owej lekcji: Pokazanie, jak tekst literacki może zainicjować refleksję o ludzkich postawach życiowych, możliwościach kształtowania własnego losu przez przyjmowanie określonych postaw wobec dorobku myślowego przeszłości. Uwidocznienie ciągłości idei filozoficznej.
Wykorzystywanie tradycyjnego modelu pracy z tekstem z kanonu służy głównie przekazaniu utrwalonego w tradycji historycznoliterackiej sposobu postrzegania dzieła, zatem pomaga uczniowi włączyć się w kulturową wspólnotę.
B. MODEL PRAGMATYCZNY
Model tradycyjny eksponuje uczniowską orientację wiem, natomiast model pragmatyczny nastawiony jest na orientację umiem. Pragmatyzm oznacza nakierowanie pracy na zdobycie i utrwalenie umiejętności analizy i interpretacji tekstu, co jest przydatne na egzaminie maturalnym. Praca oparta na tym modelu odwołuje się do porządku teoretycznoliterackiego. Główny cel działań stanowi wypracowanie indywidualnych umiejętności recepcji dzieła, dlatego lekcja opiera się na metodach problemowych, poszukujących, nauczyciel zaś pełni rolę weryfikatora uczniowskich propozycji interpretacyjnych. Przykład-scenariusz lekcji Jeden świat, dwa hymny. Szukamy znaczeń w poetyckich wyznaniach Kochanowskiego i Słowackiego. Cele lekcji: Uwrażliwienie uczniów na symbolikę obrazów poetyckich. Pokazanie, jak docierać do znaczeń tekstu poetyckiego przez zestawianie z innym utworem. Pokazanie konieczności uwzględniania autorskiej perspektywy w trakcie interpretacji utworu.
W modelu pragmatycznym, podobnie jak w tradycyjnym, trudności kontaktu ucznia z tekstem mogą wynikać z braku wiedzy, obcości języka, problematyki.
C.MODEL ZABAWOWY
W pracy z utworem kanonicznym bardzo ważne jest pokonanie uczniowskiej obojętności, dystansu, niekiedy nawet niechęci wobec tekstu. Uniwersalne znaczenia napotykają na barierę niewiedzy, czasu, braku umiejętności. Model zabawowy ma zachęcić do myślowego kontaktu z utworem, pokazać, że pokonanie wstępnych trudności zaowocuje satysfakcją, zainspiruje do działań twórczych. Wykorzystywane metody aktywizujące angażują emocjonalnie ucznia, stymulują jego wyobraźnię. Nauczyciel spełnia rolę organizatora atrakcyjnych form pracy. Okrywaniu uniwersalnych form znaczeń pomaga wykorzystanie oswojonych form przekazu, wywodzących się z kultury masowej: plakatu, komiksu, wideoklipu, wypowiedzi prasowych, muzyki popularnej. Uczniowie tworzą i okazuje się, w jak bardzo zróżnicowany sposób można mówić o odwiecznych ludzkich problemach. Przykład stanowi lekcja, podczas której młodzież tworzy gazetę: Głos Soplicowa- wydanie specjalne. (Cele lekcyjne nie zostały określone).
W tym modeli dominuje perspektywa odbiorcy. Osobiste refleksje i emocje stają się punktem odniesienia dla rozważań o znaczeniach tekstu literackiego. Orientacja działam, przeżywam wprowadza ucznia w obszar kultury wysokiej.
D. MODEL PERSONALISTYCZNY
Personalizm nakierowany jest na rozwój osobowości ucznia, którego traktuje się podmiotowo. Opisywany model zbudowany jest wokół orientacji doświadczam, głównym celem jest przybliżenie znaków kultury indywidualnemu doświadczeniu. Refleksja o tekście służy poznawaniu i rozwijaniu własnych możliwości. Dzieło literackie jest rozumiane jako integralna całość odzwierciedlająca sposób myślenia o świecie oraz poszukująca odpowiedzi na ważne pytania. Utwór prowokuje do formułowania indywidualnych oceń, nauczyciel zaś staje się partnerem uczniowskich rozważań- aktywnie słucha, podejmuje autentyczny dialog z uczniem. W tym modelu o wartości dzieła literackiego nie decyduje jego przynależność do kanonu, lecz poruszanie istotnych dla odbiorcy spraw. Przykładowa lekcja- Jak odnaleźć własny Czarnolas- szukamy przewodnika i mistrza. Cele lekcyjne: Kształcenie umiejętności dostrzegania uniwersalnych motywów w dziełach sztuki różnego rodzaju. Pokazanie, że tekst literacki może być przewodnikiem dla odbiorcy. Uświadomienie, że teksty kanoniczne to teksty uniwersalne.
Opisane powyżej modele mają swoje ograniczenia- eksponując niektóre elementy, pomijają inne. Dlatego w nauczaniu warto łączyć różnorodne sposoby patrzenia na dzieła kanoniczne. Tylko dzięki takiej strategii mamy szansę realizować kompleksowo różnorodne cele- zarówno dydaktyczne, jak i wychowawcze.
3