Pozytywizm

Zagadnienie 7: Prądy i style w sztuce i literaturze polskiej II połowy XIX wieku (realizm, naturalizm, impresjonizm)

IMPRESJONIZM:

1. W literaturze:

Początki impresjonizmu w literaturze polskiej - jako świadomego nawiązania do tego kierunku w malarstwie, a nie jedynie techniki opisu, w której funkcjonują „impresjoniści”, „wrażeniowość” - związane są z powstającymi po 1885 roku szkicami literacko-etnograficznymi, których indywidualne „wrażenia i obrazy” z podróży łączyły się z pretendującą do obiektywizmu warstwą dokumentalnego sprawozdania.

Impresyjne, chociaż już nie sensu stricte impresjonistyczne, opisy przyrody spotykamy np. w twórczości F. Falińskiego, W.E. Radzikowskiego, M. Konopnickiej czy A. Asnyka (głównie krajobrazy tatrzańskie, będące w okresie pozytywizmu szczególnym źródłem inspiracji). Dynamiczna koncepcja przestrzenno-kolorystycznego obrazowania, „wrażeniowość”, niejako roztapianie całości w syntetyzującym, jednolitym tonie barw - wszystko to było bliskie impresjonistycznej obiektywizacji subiektywnych doznań wzrokowych, powstających podczas odbioru wizualnej „powierzchni” zjawisk i rzeczy. Tak np. Asnyk - poeta programowo niechętny autonomicznej opisowości, dostrzegający w przyrodzie tatrzańskiej „wielki poemat natury”, w wierszu Ulewa zwraca uwagę na zacieranie się w deszczu i mgle konturów ukazywanego pejzażu.

Termin impresjonizm (wrażenie) pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Oznacza wrażenie; indywidualny, przelotny stan uczuć. Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było jego utrwalenie. Świat przedstawiony jest subiektywny, emocjonalnie nasycony, zmysłowy. Istniała niechęć do ideowego określania się wobec świata, bierność intelektualna i nieokreśloność doznań. Styl utworów cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji. W poezji istniała predylekcja do zapisywania przeżyć i uczuć przez grę skojarzeń, paralelizm stanu duszy i krajobrazu. W prozie polegało to na stosowaniu luźnej, fragmentarycznej kompozycji i podkreślaniu roli podświadomości w działaniu bohatera.

2. W sztuce:

Kierunek ten pojawił się w sztuce w latach 60. XIX wieku. Kolebką impresjonizmu jest Francja. Początkowo reprezentowali ów ruch artystyczny artyści, którzy tworzyli zwartą grupę. Prawdziwy rozkwit przeżywał nowy kierunek w latach 1874 do 1886. Prekursorzy impresjonizmu we własnym zakresie organizowali wystawy, które promowały ich dzieła.

Nazwa kierunku została zupełnie przypadkowo nadana i przyjęta przez grupę. Jeden z artystów Claude Monet, na pierwszej słynnej wystawie w 1874 r., przedstawił swój obraz i zatytułował go "Impression - solei levant".

Impresjonizm skupił się na oddawaniu pierwszeństwa w malarstwie wizjom, jakie daje ludzkiemu oku światło. Gra światła, jego nasilenie, zmienia kolory rzeczy, nadaje nowe odcienie, często bardzo ulotne. Dlatego też obrazy malowane przez impresjonistów są jasne, pastelowe. Odrzucono czarne, zgaszone kolory na rzecz ciepłych żółci, czerwieni, stonowanych błękitów, złoceń, słonecznych zieleni. Już od długiego czasu w malarstwie panowało przekonanie, że dzieła sztuki powinny pokazywać zapamiętaną przez obserwatorów rzeczywistość. Panowało przekonanie, że sztuka pokazać jest coś tak dokładnie, by przypominało "czysty" wycinek świata. Powstawały dzieła klasyczne, idealizowane. Tymczasem impresjoniści starali się pokazać, że świat zmienia się i nasze oko nie nadąża za rejestrowaniem wszystkiego w sposób tak dokładny. Jeden las może wyglądać zupełnie inaczej w ciągu jednego dnia. Dużą rolę odgrywa w tym gra światła. Malarze próbowali środkami malarskimi uchwycić momenty zmienności przyrody. Dlatego tak często malowali pejzaże i stosowali tak bogatą paletę barw. To, że trawa jest zielona nie było dla nich tak oczywiste i to właśnie chcieli pokazać w swych dziełach. Interesowała ich niestałość, ulotność obrazu. Nie miała dla nich wartości starannie wypracowana kompozycja, czy dzieło malowane z pamięci. Liczył się szkic. Tego co właśnie artysta widział, a dostrzegał przecież wszędzie dookoła ruch, zmieniające się kolory, brak konturów i to, że nie zawsze nasz wzrok zatrzymuje się na szczegółach. Wszystko to widoczne jest w twórczości impresjonistów, którzy nie bojąc się śmiałych pociągnięć pędzla czy kredki, przekraczali granice. Bawili się światłem, które rozmazywało kontur przedmiotów i osób. Światło nadawało dyktowało odcienie kolorom, paleta artystów była więc ciepła jakby poddana słonecznym prawom. Ludzie, którzy pojawiali się na obrazach są uchwyceni w ruchu. Malarze starali się oddać dynamikę ulicy, skweru czy parku. Malowane postaci często są rozmyte, twarze nierozpoznawalne. Sprawia to wrażenie złapanego momentu, pozornie przypadkowej kompozycji.

Impresjoniści malowali z natury. To jeden z charakterystycznych sposobów artystów. Tworzenie "en plein air" czyli na wolnym powietrzu było, co prawda, znane już wcześniej, ale dawniej malowano tylko powierzchownie szkice by później dopracowywać dzieło z pracowni. Słynne były paryskie wioski Barbizon i Marlotte. Tam artyści początku lat 40. XIX wieku udawali się by wykonać szkice krajobrazu. Pierwszy odważył się wystawić swój szkic, jako gotowe dzieło, Charles Francois Daubigny. Został skrytykowany za niedokończenie dobrego dzieła.

Impresjoniści traktowali malowanie z natury jako obowiązek. Nigdy, uważali, artysta nie zapamięta dokładnie wszystkiego co widział plenerze i tym samym domalowane w pracowni fragmenty, stracą świeżość i ulotność.

Wśród najwybitniejszych impresjonistów znajdą się na pewno: Edgar Degas, Claude Monet, Berthe Morisot, Auguste Renoir, Camille Pisarro, Alfred Sisley i Paul Cézanne.

W Polsce recepcja tego kierunku zasadniczo zaczęła się - pomimo wcześniejszych głosów w prasie już od r. 1876 - po r. 1890, po wystawie obrazów W. Podkowińskiego i J. Pankiewicza.

Impresjonizm został zapoczątkowany przez malarzy, ale bardzo szybko zasady stylu zaadaptowali artyści z innych dziedzin sztuki.

REALIZM:

1. W literaturze:

Wczesna publicystyka pozytywistyczna, w programowych wypowiedziach wolała unikać terminu „realizm”. Słowo to było niewygodne ze względu na swą wieloznaczność: używano go przecież - również z aprobatą lub naganą - jako synonimu postawy pozytywistycznej w sensie filozoficznym i praktyczno - życiowym.

W polskiej opinii literackiej długo jednak przeważało przekonanie, że realizm poprzestając na obserwacji, ciąży ku negatywnym tylko stronom życia, nie potrafi zaspokoić tęsknot człowieka do ideałów moralnych czy estetycznych, może więc stworzyć pełnowartościowe dzieło literackie dopiero w połączeniu z idealizmem.

W sądach wielu wybitnych pisarzy okresu termin „realizm” występuje często dla oznaczenia współczesnej powieści z kręgu naturalistycznego. Z drugiej strony naturalizm traktowano jako najnowszą, skrajną, a zarazem zdegradowaną odmianę realizmu.

Hasłem w pełni aprobowanym jako programowe polskiej twórczości artystycznej staje się realizm dopiero po kampanii krytycznej S. Witkiewicza w „Wędrowcu” w l. 1884 - 1887.

Prus wyzbywa się wówczas dawniejszych niechęci terminologicznych i całkowicie aprobuje metodę realistyczną. Również Orzeszkowa nazywa w korespondencji Niziny i Dziurdziów - powieściami realistycznymi.

W aprobatywnych wypowiedziach z tej doby oznacza więc realizm przede wszystkim fikcję artystyczną zgodną z rezultatami starannej obserwacji i doświadczenia życiowego, swobodną od większości zakazów narzucanych dawniej ze względów moralnych czy estetycznych, ale zarazem dającą wyraz dążeniom człowieka ku wartościom idealnym. Z drugiej strony - włączając do literatury tematy i motywy potocznej codzienności, uważane dotąd za niepoetyczne, starano się je zarazem estetycznie dowartościować. Licząc się z dotychczasowymi przyzwyczajeniami odbiorców, eliminowano więc sytuacje odczuwane jako odrażające lub przedstawiane je w sposób stonowany. Ograniczenia te dotyczyły także grozy, jaskrawego komizmu i groteski, w mniejszym stopniu rzewności. Domagano się jak największego prawdopodobieństwa w zestawianiu wypadków, ich przyczyn i skutków.

Obok obiektywizmu i fikcji werystycznej dalszym postulatem ówczesnego realizmu była iluzja rzeczywistości. Tę iluzję osiągali pisarze przez uszczegółowienie narracji, zwolnienie jej tempa, rozbudowę partii dialogowych i zbliżenie ich do języka potocznego. Iluzyjności sprzyjała również eliminacja komentarza autorskiego i zwrotów do czytelnika, a także norma stylu powieściowego, niezauważalnego w partiach narracyjnych. Zasady tak sformułowane znajdowały urzeczywistnienie głównie na gruncie prozy narracyjnej i dramatu; próby ich teoretycznego zastosowania do poezji pojawiające się głównie we wczesnej fazie pozytywizmu, były ogólnikowe, a praktyka poetycka ograniczała się do formy obrazka; liryka pozostała terenem kompromisu między dziedzictwem umiarkowanego romantyzmu a neoklasycznymi dążeniami do porządku, jasności i zracjonalizowania wypowiedzi poetyckiej.

Nazwa „realizm” jako termin historycznoliteracki pojawiła się po raz pierwszy w Historii literatury polskiej Chmielowskiego: okres od 1864 roku otrzymał tu miano: czasy pozytywizmu filozoficznego i realizmu estetycznego.

2. W sztuce:

Realizm - ostry styl w malarstwie europejskim drugiej połowy XIX wieku; zapoczątkowany we Francji, szybko został podchwycony na całym kontynencie. Obrazy realistyczne to głównie sceny rodzajowe z życia prostych ludzi, namalowane przy pomocy uproszczonych środków wyrazu, o spokojnej palecie i kompozycji.

Najważniejszą postacią realizmu był Francuz Gustave Courbet. Po francuskiej rewolucji w 1848 roku, gdy coraz więcej malarzy odwróciło się od romantyzmu i akademizmu, objął nieformalne przywództwo nad grupą tych artystów. On też użył po raz pierwszy terminu "realizm" w odniesieniu do współczesnego mu prądu artystycznego. Źródłosłów tego pojęcia zdradza nam najważniejsze postulaty kierunku:

• odejście od romantycznej inspiracji wyobraźnią,

• rezygnacja z akademickiego idealizowania tematu malarskiego.

Zamiast tego proponowali:

• przedstawianie niezakłamanej rzeczywistości dostępnej przeciętnemu człowiekowi (żadnych boginek i aniołów!),

• zaakcentowanie życia zwykłych ludzi, ich problemów, pracy i trosk (niektórzy malarze byli bliscy programowi socjalistów),

• uproszczenie kompozycji płótna, rezygnację z ozdobników, przesadnie żywych kolorów i promiennego oświetlenia.

U każdego z wielkich twórców francuskiego realizmu kierunek ten zaowocował w specyficzny sposób. Jean-Francois Millet chyba najbardziej odpowiada ideałowi malarza realisty. Jego sztuka niezmiennie obraca się wokół trudnego życia chłopów i ich symbiozy z naturą. Sam Millet pochodził z chłopskiej rodziny normandzkiej i wkładał w swoje miniaturki dużą dozę osobistego wzruszenia. Jego najsłynniejszym obrazem są Kobiety zbierające kłosy z 1857 roku. Wspomniany wcześniej główny ideolog ruchu Gustaw Courbet powędrował w inną stronę. Jego początkowo bezinteresownie oddane sprawie obrazy (Pogrzeb w Ornans - 1849-50, Śpiąca prządka - 1853) poczęły powoli ustępować prowokacyjnym aktom i rozmaitym pretekstom do autoportretu. Trzeci zaś wielki francuski realista, Honor Daumier, zajmował się przede wszystkim miastem i ciemnymi sprawami jego. Na rysunkach, grafikach i obrazach tego twórcy dostrzegamy nieco ironiczne portrety pijaków, wychodzących ze szkoły dzieci czy prawników. Stonowana kolorystyka wydobywa z ciemności twarze ludzi zwyczajnych i zmęczonych codziennością miejskiego życia. Ironiczna strona duszy Daumiera kazała mu skierować się później ku satyrze i karykaturze. Realistami byli również w większym lub mniejszym stopniu Pierre Puvis de Chavannes oraz Camille Corot. Pierwszy z nich kierował się raczej w stronę niepokojącego symbolizmu, jednak jego Biedny polityk można uznać za przykład dojrzałego realizmu. Corot natomiast przez pewien okres życia wykazywał silne zainteresowanie prostotą i codziennością, gdzieś między duchem angielskiego romantyzmu a francuskim realizmem (Rybak z Mortefontaine - ok. 1865-1870 lub Czytająca kobieta z 1870).

Polska: Nurt "chłopski" realizmu reprezentują najlepiej Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. Chełmoński jest dużo "łagodniejszym" realistą, i porzuca często ciemną stronę życia na rzecz bardziej beztroskich obrazów o jasnej kolorystyce. Gierymski natomiast z dużo większym oddaniem ideologicznym portretuje robotników i chłopów polskich oraz miejską biedotę. Stylistycznymi realistami byli oczywiście przedstawiciele malarstwa historycznego, jak np. w XIX wieku Jan Matejko i w XX wieku Stanisław Wocjan.

NATURALIZM:

1. W literaturze:

Naturalizm - 1) prąd literacki 2) nazwa metody, postawy czy skłonności twórców dzieła literackiego. Oznaczał on wtedy doktryny filozoficzne zaprzeczające istnieniu siły tworzącej lub organizującej, która byłaby transcendentna w stos. do natury.

Naturalizmem nazwał nowe tendencje w literaturze francuskiej najpierw E. Zola, następnie H. Taine. Na czoło ruchu wysuwa się postać Zoli, najpierw jako teoretyka i prawodawcy prądu, następnie jako jego najgłośniejszego twórcy.

Termin „naturalizm” w zastosowaniu do literatury niemal od momentu swoich narodzin zaczął funkcjonować jako wyraz nacechowany ujemnie, czasem nawet jako obelga.

Naturalistów zafascynował nowoczesny, groźny świat cywilizacji przemysłowej: wielkie miasto, fabryki, magazyny, kopalnie, wielkie mieszczańskie kamienice. Ale fascynowali się jeszcze rozwojem myśli naukowej, która była podstawą technicznych zdobyczy, a która zdominowała także dziedzinę filozofii i refleksji humanistycznej. Czołową rolę odgrywały tu nauki biologiczne, nauki o życiu, jak np. fizjologia czy psychologia.

I to drugie oblicze natury - jako materialnego świata pozaludzkiego, istniejącego poza nim i niezależnie od niego, a warunkującego jego istnienie, zafascynowało pisarzy.

Za zadanie literatury Zola uważał poznanie człowieka i otaczającej go rzeczywistości socjologicznej i biologicznej. Świat uznawano za poznawalny i wyjaśnialny.

Rola pisarza:

- postulat uwolnienia pisarza od obowiązku wychowywania społeczeństwa, dostarczania mu wzorów moralnych postępowania. Pisarz ma za zadanie objawiać społeczeństwu prawdę.

Bohater:

- nowy bohater: przedstawiciele nizin społecznych, proletariatu, lumpenproletariatu, ludzie marginesu społecznego, drobnomieszczaństwo, chłopi.

- postacie zdeterminowane przez dziedziczność i wpływ otoczenia.

Problematyka, tematyka:

- zainteresowanie dla biologicznego i socjologicznego środowiska determinującego rozwój człowieka: warunków egzystencji i warunków pracy.

- odtwarzanie egzystencji ludzi biednych, ograniczonych, zepchniętych na społeczne dno

- podstawowym konfliktem jest walka o istnienie własne i o istnienie potomstwa

Typy naturalizmu:

- burżuazyjny ( Flaubert, Goncourtowie) - jest demaskatorski niejako nieświadomie i automatycznie: autorzy stawiają sobie za cel poszukiwanie prawdy i taką oto smutną prawdę o swych współczesnych maja do objawienia.

- plebejski (Zola) - charakter demaskatorski w samym założeniu autora.

Powieść naturalistyczna:

- zainteresowanie współczesnością i człowiekiem jako wytworem przeszłości oraz przemian współczesnych

- zlekceważenie lub nawet likwidowanie przemyślnie skonstruowanej fabuły, dekompozycja ciągów fabularnych, ich rozkład na ciąg luźnych scen, wprowadzenie opisu pojętego jako element funkcjonalny powieści, umożliwiający rozumienie psychiki bohatera i jego losów oraz nową koncepcję człowieka, przede wszystkim mającego ciało.

Dramat naturalistyczny:

- dominujący wkład Skandynawów (Ibsen, Björnson, Strindberg) i Niemców (Hauptmann, Sudermann)

W Polsce:

- odrzucono naturalizm jako doktrynę materialistyczną, antyfideistyczną i antyklerykalną.

- mamy do czynienia ze zjawiskiem wyraźnej, ale krótkiej inspiracji naturalizmu

- najwybitniejsi przedstawiciele: A. Dygasiński, A. Gruszecki, G. Zapolska.

- u najwybitniejszych pisarzy epoki:

• Prus: Powracająca fala (1880), Placówka (1885)

• Orzeszkowa: Niziny (1885), Nad Niemnem (1887)

2. W sztuce:

Naturalizm (fr. naturalisme) - metoda zmierzająca do wiernego, niemal fotograficznego naśladownictwa natury, mająca na celu ukazanie natury w pierwszej fazie rozwoju. Powstała we Francji w drugiej połowie XIX wieku. Głównym założeniem naturalizmu było wierne naśladowanie rzeczywistości oparte na dokładnej obserwacji bez zbędnej oceny, komentarza, selekcji i interpretacji. Często uwypuklano ciemne strony życia, wybierano przeciętny i brzydki temat lub model. Działalność artystyczna została ograniczona do biernego odtwarzania zjawisk.

Zagadnienie 8: Literatura okresu ze szczególnym wyeksponowaniem twórczości dzieł wybitnych osobowości twórczych (E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, A. Świętochowski, A. Gruszecki, A. Dygasiński i in.)

I. Aleksander Świętochowski (1849-1938)

a) dramat:

• trylogia: Nieśmiertelne dusze: Ojciec Makary (1876) - krytyka celibatu katolickiego duchowieństwa jako sprzecznego z naturalnymi prawami człowieka; Aureli Wiszar (1888) - ukazuje nową finansjerę powstającą z resztek arystokracji rodowej i mieszczańskich arywistów, wewnętrzne powiązania burżuazji, które demaskują jej bezwzględną solidarność wobec dążeń proletariatu, wreszcie konflikt kapitalistów z proletariatem; Regina (1899) - poświęcona jest bojownikom postępu, ginącym w starciu z kolonizatorami Afryki.

• Niewinni (wyst. 1875); Piękna (1878) - poświęcone problemom czynników biologicznych determinujących czyny ludzkie oraz społeczne oraz społecznej i moralnej za nie odpowiedzialności.

• Poddanka (1877) - ukazuje okrutne prawo pańszczyzny zniesione na szczęście przez ustawy napoleońskie.

• Błazen (1878) - ukazuje samowolę magnatów

• Aspazja (1885) - walka światłych jednostek z ciemnym tłumem

• Duchy (1894-1909 drukowany we fragm. w „Kurierze Codziennym”, „Prawdzie” i „Sfinksie”, całość ukaz. się w 1909 r.) - poświęcony tematowi „nieśmiertelnej” idei kształtującej losy człowieczeństwa, mimo że jej rzecznicy giną w nierównej walce z ciemnotą. Postęp dokonuje się za pomocą szlachetnych jednostek, które giną jednak w konflikcie z zacofaną większością. Najciekawszy dramat Świętochowskiego.

• Hultaj (1923) - komedia

b) epika:

• cykl nowel O życie (1879) - zawierają naukę o tym, że ksenofobia jest w równym stopniu rezultatem konfliktów ekonomicznych jak ciemnoty.

• nowele: Woły (1886), Strachy Pentelikonu (1888), Hymn niemych (1888), Wesele Satyra (1889), Bartłomiejka (1900)

• Twinko (powst. 1928, wyd. 1936) - powieść

• Nałęcze (1928) - praca organiczna jako jedyna droga społecznego i kulturalnego podniesienia ludu

II. Eliza Orzeszkowa (1841-1910)

• debiut pisarski: szkic powieściowy Obrazek z lat głodowych (1866) i artykuł publicystyczny Kilka uwag nad powieścią (1866)

• młodzieńcza twórczość: powieści Ostatnia miłość (1868), Z życia realisty (1868), Na prowincji (1870), Pan Graba (1872)

• Z różnych sfer (druk w czasopismach warszawskich i lwowskich w latach 1875-1880, wyd. t. I i II 1879, t. III 1882)

• Marta (1873) - pierwsza powieść Orzeszkowej wolna od dłużyzn i rozwlekłości

• powieści lat 1874-1877: Eli Makower, Rodzina Brochwiczów, Pompalińscy, Maria

• Meir Ezofowicz (1878) - powieść, która przyniosła Orzeszkowej światową sławę.

• tzw. grupa Widm (poświęcona prądom społecznym, które pisarka uznała za niebezpieczne: „narodownictwu”, socjalizmowi i amoralizmowi) : Widma (1881), Sylwek Cmentarnik (1882), Bańka mydlana (1882), Zygmunt Ławicz i jego koledzy (1882), Pierwotni (1884)

• powieści naturalistyczne: Niziny (1885), Dziurdziowie (1885)

• Nad Niemnem (1888)

• Cham (1889)

• Bene nati (1891) - uroczy obrazek z życia szlachty nadniemeńskiej, powieść

• Dwa bieguny (1892) - problem dekadentyzmu, jego negatywna ocena, powieść

• Ad astra (1904) - powieść w formie listów, nawiązywała do problematyki Dwóch biegunów

• Gloria victis (1910) - cykl nowel

III. Bolesław Prus (1847-1912)

• pierwsza powieść, niezbyt udana: Kłopoty babuni (1874)

• Sieroca dola (1876), Dusze w niewoli (1876)

• Powracająca fala (1880)

• Anielka (1880) - drukowana w „Kurierze Warszawskim” pod tytułem Chybiona powieść; pierwsza powieść wolna od błędów poprzednich

• nowele: Michałko (1880), Nawrócony (1881), Katarynka (1881), Kamizelka (1882), Milknące głosy (1883)

• opowiadanie Grzechy dzieciństwa (1883) - dziecięcy narrator

• opowiadanie Omyłka (1884)

• Placówka (1885)

• Lalka (druk. w „Kurierze Codziennym” w latach 1887-1889, wyd. 1890)

• Emancypantki (druk. w „Kurierze Codziennym” w latach 1890-1893, wyd. 1894)

• Faraon (druk. w „Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1895-1896, wyd. 1897)

• nowele: Echa muzyczne (1884), Pleśń świata (1884), Na wakacjach (1882), Cienie (1885), Z legend dawnego Egiptu (1888), Sen (1890)

• Dzieci (1907-1908)

• Przemiany (1911-1912) - niedokończona powieść

IV. Henryk Sienkiewicz (1846-1916)

• pierwsza powieść: Na marne (1872)

• Humoreski z teki Worszyłły (1872)

• opowiadania z lat 1875-1877: Stary sługa, Hania, Selim Mirza, znane pod nazwą „małej trylogii”

• zbiór Listy z podróży do Ameryki

• Sachem (1883) - nowela

• Szkice węglem (1877) - nowela

• Wspomnienie z Maripozy (1882), Latarnik (1881) - nowele

• Trylogia: Ogniem i mieczem (druk w „Słowie” w latach 1883-1884, wyd. 1884), Potop (druk. w „Czasie” w latach 1884-1886, wyd. 1886), Pan Wołodyjowski (druk. w „Słowie” w latach 1887-1888, wyd. 1888)

• Listy z Hiszpanii (1888)

• Listy z Afryki (1890)

• Bez dogmatu (druk. w „Słowie” w latach 1889-1890, wyd. 1890)

• Rodzina Połanieckich (1895)

• Quo vadis? (1896)

• Krzyżacy (druk. w „Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1897-1900)

• Na polu chwały (1903-1905)

• Wiry (druk. w „Słowie Polskim” od roku 1909)

• W pustyni i w puszczy (druk. w „Kurierze Warszawskim od 1910 roku)

• Legiony - niedokończona powieść

V. Antoni Sygietyński (1850-1923)

• Na skałach Calvados (1884 wyd.) powieść naturalistyczna

• Wysadzony z siodła (1891)

• dość obfity dorobek nowelistyczny m.in. szkic Skałotocz Palczak (1898)

VI. Alfons Dygasiński (1839-1902)

• Na pańskim dworze (1883) powieść miała otwierać cykl poświęcony dziejom dwu rodzin wzorowany na słynnym cyklu Zoli

• Beldonek (1888)

• Przygody młodzieńca, czyli Robinson polski dla młodzieży (1891)

• Gorzałka (1894)

• As (1896)

• Zając (1900)

• Margiela i Margielka (1901)

• Gody życia (1902)

• zbiór nowel Z siół, pól i lasów (1887)

• Na złamanie karku (1893)

• cykl reportaży Listy z Brazylii (1891)

VII. Artur Gruszecki (1852-1929) naturalizm

• Tuzy (1893)

• Krety (1897)

• Hutnik (1898)

• Szachraje (1899)

• Dla miliona (1899)

• W starym dworze (1899) - awans społeczny ukraińskiego chłopa

• Szarańcza (1899), Zwyciężeni (1902) - tematem jest opór Polaków przeciw germanizacji na Opolszczyźnie i w zaborze pruskim

• Większością (1902) - o galicyjskich kombinacjach wyborczych

• Tam, gdzie się Wisła kończy (1903) - życie rybaków kaszubskich

VIII. Marian Jasieńczyk (Wacław Karczewski) naturalizm

• Drobiazgów parę (1887)

• W Wielgiem (1898) - problematyka zbliżona do Chama Orzeszkowej i Chłopów Reymonta

IX. Gabriela Zapolska (Maria Gabriela Janowska , z Korwin-Piotrowskich) (1857-1921) naturalizm

• Małaszka (1883) - szkic powieściowy

• Menażeria ludzka (1893) - cykl nowel

• Rajski ptak (1904)

• Kaśka Kariatyda (1885)

• Przedpiekle (1889)

• Sezonowa miłość (1905) - uważana za najlepszą z jej powieści

• Janka (1895)

• Fin-de siecle`istka (1897)

• Zaszumi las (1899)

Mniej znaczący twórcy:

• Ostoja (Józefa Sawicka) : Szkice i obrazki, Powieści prawdziwe (naturalizm)

• Wincenty Kosiakiewicz: Przy budowie kolei, Widmo (naturalizm)

• Zygmunt Niedźwiecki : Grzech, Słońce, Jedyne dzieło (naturalizm)

• Ignacy Dąbrowski : Felka (naturalizm)

• Adam Szymański : Szkice (naturalizm)

• Maria Rodziewiczówna : Błękitni, Nieoswojony ptak, Dewajtis, Klejnot (beletrystyka popularna)

• Klemens Junosza : Pan sędzia, Pająki wiejskie (proza drugorzędna)

• Ignacy Maciejowski (Sewer): Walka o byt, Zyzma (proza drugorzędna)

7

---