7. WERSOLOGIA nauka o wierszu, jego teorii i historii; wchodzi w zakres poetki; zajmuje się opisem form wiersza.
WERSTFIKACJA termin funkcjonuje w dwóch znaczeniach:
Można go używać wymiennie z terminem wersologia (nauka o wierszu)
Jest to budowa wiersza, a więc zespół norm dotyczących konstrukcji wiersza i rytmicznego uporządkowania wypowiedzi poetyckiej.
Wersyfikacja obejmuje zasady budowy wiersza i wszystkich elementów, które go tworzą. Podstawową jednostką budowy wiersza jest wers zakończony klauzulą. Wersy układają się w strofy - wiersz stroficzny, lub mają układ ciągły - wiersz stychiczny.
WIERSZ - sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
PROZODIA - nauka zajmująca się organizacją brzmieniową i rytmiczną. Zajmuje się czynnikami kształtującymi melodię danego języka (akcent, iloczas, intonacja). Prozodia bada je ze względu na ich rolę stylistyczną i wierszotwórczą.
AKCENT
Terminem " akcent " mogą być obejmowane trzy zjawiska:
- różnice w czasie trwania zgłosek (iloczas),
- zmiany w wysokości dźwięków mowy (intonacja),
- różnice w natężeniu głosu (przycisk dynamiczny).
Akcent może być:
- STAŁY : towarzyszy zawsze stałej sylabie wyrazu (paroksytoniczny - przedostatniej);
- RUCHOMY : pod względem morfologicznym, może przesuwać się z rdzenia na przyrostek, z tematu na końcówkę fleksyjną (ogrodnik - ogrodniczka).
Odstępstwa :
akcent na 3 sylabę od końca
- wyrazy pochodzenia łacińskiego i greckiego: matematyka, gramatyka, muzyka, fizyka.
- formy złożone np. dziewięćset; od 400 do 900.
- tryb przypuszczający czasownika: (czas przeszły + by) czy - ta - ła- bym (we wszystkich os l. poj. i w 3 os l. mn.)
akcent na 4 sylabę od końca
- tryb przypuszczający czasownika w 1 i 2 os l. mn. np. czy - ta - li - byś - my.
- akcent poboczny - występuje w wyrazach dłuższych niż 4- sylabowych,
akcent na 1 sylabę - inicjalny
Rodzaje akcentów:
główny - występujący w najważniejszym wyrazie zestroju akcentowego
poboczny - pojawia się w pierwszej sylabie zestroju, jeśli nie poprzedza ona bezpośrednio sylaby akcentowanej (np. na ramieniu); jest to akcent zestrojowy i fakultatywny
wartościujący (wyróżniający) - pojawia się tam, gdzie mamy do czynienia z szeregiem podobnych lub zbliżonych czy przeciwstawnych pojęć (np. Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą)
zdaniowy - organizuje intonację zdania, ułatwia zrozumienie wypowiedzi
retoryczny - ukazuje stosunek mówiącego do wypowiadanych treści, np. To strraszne!
logiczny (podkreśla sens wypowiedzi)
ZESTROJE
zestrój akcentowy - samodzielny wyraz (z proklityką lub enklityką) z sylabą akcentowaną; [inaczej] mający sens zespół sylab utworzonych z wyrazu lub zespołu wyrazów, podporządkowany akcentowi głównemu.
proklityki - wyraz pozbawiony samodzielnego akcentu, łączący się w jedną całość z wyrazem następnym: nad morzem enklityki - wyraz pozbawiony samodzielnego akcentu, łączący się w jedną całość z wyrazem poprzedzającym: zgubiłem go;
Rodzaje:
z. a. prymarny - ma dwa mocne akcenty, np. nie martw się dziś.
z. a. ściągnięty - ma akcent mocny i poboczny, _ `_ _ `_.
Diereza - granica stopy pokrywa się z granicą zestroju akcentowego, np. „słowiczku mój! a leć, a piej!” (_ `_)(_ `_)|(_ `_)|(_ `_) - zestrój ściągnięty, czterostopowiec jambiczny
Cezura - granica zestroju akcentowego wypada wewnątrz stopy, np. (_ `_|_)_
zestrój intonacyjny - połączenie kilku zestrojów akcentowych w logiczną i sensowną całość, np. Przyjdę do ciebie dziś wieczorem; nadrzędny wobec zestroju akcentowego odcinek wypowiedzi zakończony kadencją, półkadencją, antykadencją lub półantykadencją.
INTONACJA - w akcie mowy zmiany wysokości tonu różniącego określone elementy.
Linia intonacyjna - melodia zdaniowa.
Rodzaje linii intonacyjnych (intonemów):
antykadencja - rosnąca
kadencja - opadająca
Typy intonacji (w dużym uproszczeniu):
intonacja oznajmująca czysto intelektualna;
intonacja oznajmująca o zabarwieniu emocjonalnym;
intonacja pytajna;
intonacja rozkazująca.
ILOCZAS - dłuższe lub krótsze wymawianie głosek; nie występuje we współczesnym języku polskim.
Pauza może uwydatniać akcent zdaniowy. W połączeniu z intonacją (a ściślej z intonemami) odgrywa ważną rolę - pauza syntaktyczna (intonacyjna). Spotykamy ją głównie po kadencji - nie posiada wówczas ładunku ekspresywnego. Największy walor estetyczny ma pomiędzy antykadencjami oraz między antykadencją i kadencją.
Pauza podkreśla element zaskoczenia w recepcji treściowej zdania i wydobywa dzięki temu ukryty ładunek jego ekspresji - ekspresja momentalna.
Przerzutnia - ze względu na konstrukcję składniową i logiczną może występować tylko w wierszu. Nie pojawia się
w średniowiecznym wierszu intonacyjno-zdaniowym. Uwypukla sens wypowiedzi (jeśli znajduje się w klauzuli), modeluje rytm.
Klauzula - zamknięcie wersu; końcowy odcinek wypowiedzi charakteryzujący się stałą budową oraz jednakowym układem akcentów i stałą intonacją.
Klauzula paroksytoniczna - stały akcent na przedostatniej sylabie wersu.
Nagłos - początkowa część wersu. Rzadko w nagłosie występuje rymowanie lub rymowe łączenie go z klauzulą. Najczęściej spotyka się tu anafory, anagramy i akrostychy.
Średniówka - stały podział wewnątrzwersowy, występujący po jednakowej liczbie sylab, pojawia się w wersach dłuższych niż 8 sylab.
Rym - powtórzene jednakowo brzmiących zakończeń wrazów zamykających poszczególne dania lub wersy.
Rytm - świadoma i uchwytna powtarzalność pewnych odcinków tekstu o podobnej budowie, długości, brzmieniu (powtarzalność akcentów, pauz, układów intonacyjnych czy głosek).
Wers - podstawowa jednostka wersyfikacyjna, niemal zawsze wyodrębniona jako pojedyncza linijka tekstu. Wers można także zdefiniować jako odcinek mowy wierszowanej między dwiema pauzami wersyfikacyjnymi. Wers składa się z: części przedklauzulowej (m.in. nagłos) i części klauzulowej. Budowa wersu ustalona jest przez reguły konkretnego systemu wersyfikacyjnego.
Fraza - zamknięta całość myślowa; zamknięty człon rytmiczny tworzący określoną całość.
Kataleksa - w wierszu iloczasowym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby stanowiące część lub całość tezy. W wierszu sylabotonicznym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy
o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane. Stopa w ten sposób skrócona nazywa się stopą katalektyczną, a metrum, w którym to zjawisko występuje - metrum katalektycznym.
Stopy zakończone sylabą akcentowaną mogą podlegać hiperkataleksie ( stopa umieszczona w klauzuli wersu lub będąca ostatnim elementem członu wersowego może zostać rozbudowana o jedną sylabę nieakcentowaną)
Jeśli ostatnia stopa wersu lub członu wersowego jest pełna mówimy o akataleksie.