4. LEKSYKALNE I SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE

1. Leksykalne środki stylistyczne.

Leksykalne środki stylistyczne obejmują jednostki znaczeniowe, jakimi są słowa. Znaczenie wyrazu pośród innych wyrazów nazywamy znaczeniem kontekstowym.

Leksykę dzielimy na dwie grupy wyrazów:

• wyrazy pełnoznaczne (rzeczownik, przymiotnik, czasownik itp.)

• wyrazy niepełnoznaczne (spójnik, przyimek itp. )

1. Neologizmy - nowotwory językowe (neologizm artystyczny jest wynikiem takiej sytuacji, w której nie znajduje się słowa o potrzebnym dla określenia stanu emocjonalnego czy sytuacji zakresie znaczenia, mistrzem neologizmu był Leśmian).

2. Makaronizmy - in. barbaryzm to wyraz obcy w stosunku do zasobów leksykalnych danego języka, wprowadzony do wypowiedzi w określonym kształcie, zastępujący wyraz rodzimy.

3. Archaizmy - wyraz stary, współcześnie nie używany:

• a. rzeczowy - wyraz, którego desygnat już zanikł, np. nazwy uzbrojenia (koncerz, kopijnik, pawęż), elementy mody (krynolina, harcap)

• a. fonetyczny - np. wiesiele (wesele)

• a. fleksyjny - np. ptakowie, króle, chłopy

• frazeologiczne - np. mało przedtem

• składniowe - uwidaczniają się w szyku zdań, miejscu części zdania, konstrukcjach syntaktycznych itp.

4. Dialektyzmy - elementy obcy słownictwu języka ogólnego, pochodzący z zasobów leksykalnych danego dialektu, czy gwary. W tekście oddaje koloryt lokalny, charakteryzuje język postaci, pełni funkcje estetyczno-ekspresywne.

5. Regionalizmy - wyrazy należące do języka ogólnego danego regionu.

6. Żargon - język zamkniętych grup społecznych, np. żargon złodziejski, uczniowski, zawodowy, miejski itp.

7. Wulgaryzmy - obscenika

8. Prozaizmy - wyrazy „niepoetyckie”

9. Związki frazeologiczne - utarte związki i zwroty, których znaczenie podstawowe i kontekstowe różnią się.

10. Synonimy - wyrazy bliskoznaczne.

11. Homonimy - wyrazy posiadające więcej niż jedno znaczenie, np. zamek.

2. Słowotwórcze środki stylistyczne:

1. Deminutywum - zdrobnienie ma za zadanie zmniejszyć wartość, pełni też funkcję pieszczotliwą, czyli hipokorystyczną.

2. Hipokorystykum - spieszczenie

3. Augmentatywum - zgrubienie

4. Kompozytum - złożenie dwóch wyrazów, np. złotowłosy

3. Składniowe środki stylistyczne

1. INWERSJA - odejście od naturalnego toku zdania, np. umieszczenie orzeczenia na początku lub końcu zdania zwiększa ładunek ekspresji, np.

1. Z końmi - wiadra, z ludźmi - konwie,

2. Jeden Bóg ich z których stron wie.

(B. Jasieński, Słowo o Jakubie Szeli)

2. ELIPSA - brak orzeczenia w zdaniu.

3. PARALELIZM SYNTAKTYCZNY - poszczególne części zdania, kategorie gramatyczne, pojawiają się w tej samej lub bardzo zbliżonej kolejności i przynoszą zupełnie inne treści w poszczególnych zdaniach. Najczęściej pojawia się w poezji ludowej.

4. POWTÓRZENIE - powielanie w zdaniu czy w zdaniach słów lub całych zespołów słów w celach ekspresywnych.

5. ANAFORA - powtarzanie słów znajdujących się na początku poszczególnych jednostek syntaktycznych. Tzw. anafora wyliczeniowa polega na powtarzaniu najprzeróżniejszych form gramatycznych, np. spójniki, zaimki itp. Pełnia ona funkcję poetycką (koncentruje uwagę na tekście), homofoniczną (przynosi ten sam materiał dźwiękowy)
   i retardacyjną (czyli opóźniającą pojawienie nowych treści).

6. EPIFORA - powtarzanie w klauzulach zdań tych samych słów czy tych samych zespołów zdań. Pełni te same funkcje, co anafora, z wyjątkiem tego, że nie służy wyliczeniom i nie ma możliwości oddziaływania na szyk wyrazów w zdaniu.

7. PARENTEZA - zdania wtrącone, nawiasowe, które nie łączą się bezpośrednio z myślą główną, jednak dopełniają ją poza związkami syntaktyczno-logicznymi. Ma dużą wartość ekspresywno-stylistyczną.

8. ANTYTEZA - łączenie skontrastowanych sensów i znaczeń w jedną składniowo-logiczną całość, jest wyrazem poszukiwania możliwości wyrażenia „niewyrażalnego”. Ta efektowna figura stylistyczna pojawia się zwykle tam, gdzie trzeba oddać silne zabarwienie uczuciowe i gdzie siła uczucia prowadzi do irracjonalizmu. Pojawia się najczęściej w utworach o charakterze erotycznym i religijnym.

9. APOSTROFA - zwrot do osoby lub zjawiska, które apostrofa tym samym personifikuje.

10. PYTANIE RETORYCZNE - odpowiedź na postawione pytanie jest znana, więc posiada charakter emocjonalny, a nie intelektualny. Stawiający pytanie nie oczekuje odpowiedzi, ale niejako wpisuje ją w tekst.

11. WYKRZYKNIENIE - in. eksklamacja. Adresat jest mniej lub bardziej określony. Nadaje wypowiedzi emocjonalny charakter.

12. ANAKOLUT - wypowiedź tak pod względem składniowym zorganizowana, że jej poszczególne człony syntaktyczne kłócą się z porządkiem logicznym zdania, np. Koń Tadeusza w stajni czekał osiodłany,/Wziął więc flintę (...).

1

---