7. WERSOLOGIA to budowa wiersza; ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych kształtujących mowę wierszowaną i odróżniających ją od prozy

WIERSZ to mowa w szczególny sposób zorganizowana, przeciwstawna prozie. Fundamentem organizacji wierszowej są:

a) powtarzalność wierszowanych jednostek, których budowę i współzależności ustalają reguły systemów wersyfikacyjnych. Powtarzalność ta jest źródłem rytmu wierszowego i tylko w wierszu wolnym może zatracić swój rytmiczny charakter

b) napięcie między intonacją zdaniową a intonacją wierszową.

Rodzaje wierszy
sylabotoniczny	zdaniowy	toniczny	sylabiczny	stroficzny	stychiczny	Nieregularny	biały
podlega zasadom regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabotonizmem jego budowa oparta jest na zgodności liczby sylab i regularnym rozkładzie akcentów w obrębie wersów posiada stałą liczbę sylab w wersie i stały rozkład sylab akcentowanych i nieakcentowanych wprowadza do poezji polskiej zasady miarowego wiersza antycznego; podstawową miarą wiersza jest stopa, tj. określona liczba sylab z jednym stałym akcentem (trochej, jamb, daktyl, amfibrach, anapest, peon III) granice stóp mogą pokrywać się z granicami wyrazów (diereza) bądź mogą wypadać wewnątrz wyrazów (cezura) może też wystąpić zjawisko kataleksy lub hiperkataleksy, tj. skrócenia lub wydłużenia w ostatniej stopie wersu sylaby nieakcentowanej ukształtował się w polskiej poezji w epoce romantyzmu	najstarszy polski typ wiersza występujący w poezji średniowiecznej XV i początku XVI wieku inaczej nazywany wierszem składniowo-intonacyjnym oparty był na zasadzie przebiegu wersu i zdania poszczególny wers stanowił jedno zdanie lub wyraźnie określony, jednorodny człon zdania, przy czym koniec zdania był zawsze końcem wersu nie występowały w nim przerzutnie posiadał nierówne wymiary wersów, różne ilości sylab w wersie (asylabizm), ale niekiedy wyrównywano długości wersów, ponieważ wiersz ten związany był z muzyką (głównie pieśni kościelne) rym średniowieczny zależny był od zdaniowej budowy wiersza (najczęściej więc występowały rymy parzyste, gramatyczne) do wiersza zdaniowego nawiązywano w poezji młodopolskiej, czasami pojawia się w twórczości współczesnych poetów (J. Czechowicz, W. Szymborska)	spełnia zasady budowy wiersza charakterystyczne dla systemu wersyfikacyjnego zwanego tonizmem posiada jednakową liczbę akcentów głównych, stałą ilość zestrojów akcentowych w wersie zestrój akcentowy to zespół sylab stanowiących znaczeniową całość, zgrupowanych wokół jednego akcentu (akcent nie musi być stały, może padać na różne sylaby) ilość sylab występująca w poszczególnych wersach jest różna pojawił się już w niektórych dramatach J. Słowackiego prawdziwie rozwinął się w Księdze ubogich J. Kasprowicza był wykorzystywany w twórczości wielu poetów w XX wieku	- Jest pierwszym uporządkowanym, unormowanym i regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej -posiada jednakową ilość sylab (zgłosek) każdym wersie -po tej samej liczbie sylab -w wersach dłuższych niż 8 zgłoskowe-pojawia się średniówka, czyli pauza, stały międzywyrazowy przedział wewnątrz wersu -charakteryzuje go również stały akcent w zakończeniu wersu i najczęściej stała przedśredniówką (akcent paroksytoniczny) -w związku z tym najczęściej spotykamy w tego typu utworach rymy żeńskie wprowadzono również przerzutnię początki wiersza sylabicznego sięgają epoki renesansu i twórczości J. Kochanowskiego	wiersz zbudowany z wersów powiązanych w strofy	wiersz zbudowany z ciągu wersów nie grupujących się w wierszowe jednostki wyższego rzędu	Częściowe odstąpienie od pewnych reguł z zachowaniem pozostałych - to podstawowa cecha wiersza nieregularnego wiersz nieregularny sylabiczny •tylko pewna część wersów ma taką samą długość; zwykle przeplatają się ze sobą wersy o różnej ilości sylab •średniówka znajduje się w stałym miejscu •układ rymów jest dość regularny, urozmaicony •rozwinął się w XVIII+wiecznych bajkach, spotykamy go również w dramacie romantycznym wiersz nieregularny sylabotoniczny •w wersie może występować ten sam rodzaj stóp, ale ich ilość w poszczególnych wersach jest różna •pojawił się w poezji okresu romantyzmu wiersz nieregularny toniczny •jest zbliżony do wiersza wolengo •ilość zestrojów akcentowych w wersach może być różna •upowszechnił się w poezji na przełomie XIX i XX wieku	wiersz bezrymowy, stanowiący w obrębie danego systemu wersyfikacyjnego opozycję wobec znacznie bardziej rozpowszechnionego w polskiej poezji wiersza rymowanego po raz pierwszy pojawił się w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego jako aluzja do pozbawionego rymu wiersza antycznego wierszem białym pisane są m. in. Satyry Opalińskiego, niektóre dramaty J. Słowackiego i C. Norwida

c) w systemach numerycznych napięcie między złożonym wzorcem rytmicznym a jego urzeczywistnieniem w przebiegu określonego tekstu wierszowego.

PROZODIA POLSKA

• Akcent

Sposoby stylistycznego nacechowania wypowiedzi za pomocą akcentu:

1. Uporządkowanie stosunku sylab akcentowanych i nie akcentowanych - rytmizacja tekstu charakterystyczna dla wiersza sylabotonicznego, lecz spotykana też w prozie.

2. Transakcentacja - przeniesienie akcentu z sylaby, która powinna być akcentowana, na nie akcentowaną w ciągu sylabicznym.

Rodzaje akcentów:

• główny - występujący w najważniejszym wyrazie zestroju akcentowego

• poboczny - pojawia się w pierwszej sylabie zestroju, jeśli nie poprzedza ona bezpośrednio sylaby akcentowanej (np. na ramieniu); jest to akcent zestrojowy i fakultatywny

• wartościujący (wyróżniający) - pojawia się tam, gdzie mamy do czynienia z szeregiem podobnych lub zbliżonych czy przeciwstawnych pojęć (np. Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą)

• zdaniowy - organizuje intonację zdania, ułatwia zrozumienie wypowiedzi

• retoryczny - ukazuje stosunek mówiącego do wypowiadanych treści, np. To strraszne!

• logiczny (podkreśla sens wypowiedzi)

Terminem " akcent " mogą być obejmowane trzy zjawiska:

- różnice w czasie trwania zgłosek (iloczas),

- zmiany w wysokości dźwięków mowy (intonacja),

- różnice w natężeniu głosu (przycisk dynamiczny).

Akcent w języku polskim ma charakter dynamiczny .

Akcent może być:

- STAŁY : towarzyszy zawsze stałej sylabie wyrazu (paroksytoniczny - przedostatniej);

- RUCHOMY : pod względem morfologicznym, może przesuwać się z rdzenia na przyrostek, z tematu na końcówkę fleksyjną (ogrodnik - ogrodniczka).

Odstępstwa :

- wyrazy pochodzenia łacińskiego i greckiego: matematyka, gramatyka, muzyka;

- uzależnienie historyczne: (formy złożone) dziewięćset;

- tryb przypuszczający czasownika: (czas przeszły + by) zrobilibyście, zapomnieliby;

- wyraz pozbawiony samodzielnego akcentu, łączący się w jedną całość z wyrazem poprzedzającym: zgubiłem go;

- wyraz pozbawiony samodzielnego akcentu, łączący się w jedną całość z wyrazem następnym: nad morzem (zestrój akcentowy);

- akcent poboczny - występuje w wyrazach wielozgłoskowych: odpowiedzialność.

• Zestroje

zestrój akcentowy - samodzielny wyraz (z proklityką lub enklityką) z sylabą akcentowaną; [inaczej] mający sens zespół sylab utworzonych z wyrazu lub zespołu wyrazów, podporządkowany akcentowi głównemu.

Rodzaje:

• z. a. prymarny - ma dwa mocne akcenty, np. nie martw się dziś.

• z. a. ściągnięty - ma akcent mocny i poboczny, _ `_ _ `_.

Diereza - granica stopy pokrywa się z granicą zestroju akcentowego, np. „słowiczku mój! a leć, a piej!” (_ `_)(_ `_)|(_ `_)|(_ `_) - zestrój ściągnięty, czterostopowiec jambiczny

Cezura - granica zestroju akcentowego wypada wewnątrz stopy, np. (_ `_|_)_

zestrój intonacyjny - połączenie kilku zestrojów akcentowych w logiczną i sensowną całość, np. Przyjdę do ciebie dziś wieczorem.

fraza - zamknięta całość myślowa

proklityki - słowo łączące się z następującym po nim wyrazem, np. pod

enklityki - słowo łączące się z poprzedzającym je wyrazem, np. się

• Intonacja

Linia intonacyjna - melodia zdaniowa.

Rodzaje linii intonacyjnych (intonemów):

• antykadencja - rosnąca

• kadencja - opadająca

Typy intonacji (w dużym uproszczeniu):

• intonacja oznajmująca czysto intelektualna;

• intonacja oznajmująca o zabarwieniu emocjonalnym;

• intonacja pytajna;

• intonacja rozkazująca.

• Pauza

Pauza może uwydatniać akcent zdaniowy. W połączeniu z intonacją (a ściślej z intonemami) odgrywa ważną rolę - pauza syntaktyczna (intonacyjna). Spotykamy ją głównie po kadencji - nie posiada wówczas ładunku ekspresywnego. Największy walor estetyczny ma pomiędzy antykadencjami oraz między antykadencją i kadencją.

Pauza podkreśla element zaskoczenia w recepcji treściowej zdania i wydobywa dzięki temu ukryty ładunek jego ekspresji - ekspresja momentalna.

RYTMIKA

Przerzutnia - ze względu na konstrukcję składniową i logiczną może występować tylko w wierszu. Nie pojawia się
w średniowiecznym wierszu intonacyjno-zdaniowym. Uwypukla sens wypowiedzi (jeśli znajduje się w klauzuli), modeluje rytm.

Klauzula - zamknięcie wersu.

Klauzula paroksytoniczna - stały akcent na przedostatniej sylabie wersu.

Nagłos - początkowa część wersu. Rzadko w nagłosie występuje rymowanie lub rymowe łączenie go z klauzulą. Najczęściej spotyka się tu anafory, anagramy i akrostychy.

Średniówka - stały dział wewnątrzwersowy, międzywyrazowy, występujący po jednakowej liczbie sylab, pojawia się
w wersach dłuższych niż 8 sylab.

Rym - powtórzene jednakowo brzmiących zakończeń wrazów zamykających poszczególne dania lub wersy.

Rytm - świadoma i uchwytna powtarzalność pewnych odcinków tekstu o podobnej budowie, długości, brzmieniu.

Wers - podstawowa jednostka wersyfikacyjna, niemal zawsze wyodrębniona jako pojedyncza linijka tekstu. Wers można także zdefiniować jako odcinek mowy wierszowanej między dwiema pauzami wersyfikacyjnymi. Wers składa się z: części przedklauzulowej (m.in. nagłos) i części klauzulowej. Budowa wersu ustalona jest przez reguły konkretnego systemu wersyfikacyjnego.