do 7. TYPOLOGIA POLSKICH SYSTEMÓW WERSYFIKACYJNYCH

1. System intonacyjno-zdaniowy:

• system nie numeryczny - nieprzestrzeganie rachunku metrycznego,

• asylabizm - liczba sylab w wersie dowolna;

• odmienna od współczesnej składnia;

• podział zdaniowy - podział zdania na wersy, brak przerzutni;

• rym wyznacznikiem klauzuli;

• archaizmy;

• częsta forma dialogu;

• tendencja do dystychów; częste zjawisko szeregu (rzeczownikowego lub czasownikowego).

2. System sylabiczny (XVI w.):

• identyczna liczba zgłosek w każdym wersie (system numeryczny);

• obecność średniówki

• klauzula paroksytoniczna - stały akcent na przedostatniej sylabie wersu;

• tylko rymy żeńskie;

• wiersz sylabiczny bez rymów to wiersz biały.

• sylabizm względny - występuje w poezji Biernata z Lublina, wahania w liczbie sylab w wersie;

• sylabizm ścisły - rygorystyczne przestrzeganie liczby zgłosek;

Klauzula w wierszu sylabicznym: ma charakter rytmizujący

Przykład:

Tymczasem szlachty coraz + gęściej przybywało, 7+ 6

Dobrzyńscy prawie wszyscy; + sąsiadów niemało (...) A. Mickiewicz, Pan Tadeusz

Nieregularny wiersz sylabiczny (in. sylabicznie nieregularnie mieszany) - zachowuje wszystkie cechy wiersza sylabicznego oprócz regularnego powtarzania wersów. Każdy wers posiada sobie tylko właściwy układ wersów.

3. System sylabotoniczny (romantyzm):

• numeryczny - oparty na akcencie;

• izosylabiczny - o równej ilości sylab;

• zasada stałego miejsca akcentowanego w wersie;

• zerwanie z rygorami zgodności podziałów wersowych i składniowych;

• klauzula paroksytoniczna, rymy żeńskie;

• większe ustabilizowanie części pośredniówkowej w stosunku do przedśredniówkowej, co dopuszcza do pewnej swobody akcentowej w początkowej części wersu.

Stopy rytmiczne:

• Trochej `_ _

• Jamb _ `_

• Daktyl `_ _ _

• Amfibrach _ `_ _

• Anapest _ _ `_

• Dytrochej = peon trzeci _ _ `_ _

Klauzula i średniówka w wierszu sylabotonicznym:

• Kataleksa - ubytek nie akcentowanej zgłoski w klauzuli, rzadziej w średniówce. Może pojawić się TYLKO w klauzuli i przed średniówką.

• Hiperkataleksa - jedna sylaba za dużo. Może pojawić się TYLKO w klauzuli i przed średniówką.

• W jambicznych wersach o dłuższych rozmiarach stosuje się zasadę wprowadzenia męskiej średniówki
  i żeńskiej klauzuli

Nieregularny wiersz sylabotoniczny:

• wykształcił się już w romantyzmie;

• początkowo skracano rozmiary sylabiczne wersów, przy zachowaniu niezmienności toku stopowego - powstawały tzw. wolne trocheje, amfibrachy, jamby itp.

• polega na nieprzestrzeganiu stałej liczby stóp;

• zachowaniu stabilizacji toku stopowego w części nagłosowej (głównej), a nieprzestrzeganie stabilizacji toku stopowego
  w klauzuli wersu.

• nieregularne rymowanie.

4. System toniczny (I poł. XX w.)

• jego powstanie wiąże się z wzrastającą rolą akcentu w wierszu;

• najczęściej spotykany w liryce i drobnych utworach epickich, rzadko w dramatach.

• stała liczba zestrojów akcentowych;

• rym staje się ważnym elementem klauzuli;

• częste jest ściągnięcie dwóch, trzech przycisków w jedno silne skupienie, które staje się równoważnikiem zestroju;

• nie występuje tu transakcentacja i przerzutnia;

• system numeryczny.

Rodzaje wiersza tonicznego:

• najkrótszym wierszem tonicznym jest dwuzestrojowiec, zaś najdłuższym - sześciozestrojowiec;

• DWUZESTROJOWIEC - rzadko używany, ponieważ ma skłonności do przekształcania się w sylabotonik.

• TRÓJZESTROJOWIEC - to najbardziej typowy wiersz toniczny, którego krótkość narzuca zwięzłość wypowiedzi i rozluźnienie rygorów wersyfikacyjnych.

• CZTEROZESTROJOWIEC - ma spokojniejszy rytm, który narzuca skłonność do refleksji; z możliwością zmiennego, naturalnego kształtowania melodii.

• PIĘCIOZESTROJOWIEC - rzadko się pojawia, gdyż jest mało zindywidualizowany i nie wnosi nowych możliwości.

• SZEŚCIOZESTROJOWIEC - skupienia w zestrojach akcentowych rozrastają się w nim aż do trzech wyrazów, lecz tylko w części przedśredniówkowej; część pośredniówkowa składa się w normalnego trójzestrojowca. Stwarza duże możliwości dzięki możliwościom modyfikacji rytmu i melodii wypowiedzi, jednak nie zostało to wykorzystane, gdyż zaniechano poezji wierszowanej.

Nieregularny wiersz toniczny:

• Ma skłonność do wyrównywania rozmiaru wersu oraz do różnorakiego wykorzystywania zestrojów
  w konstrukcji poszczególnych wersów.

5. Wiersze wolne:

• to stała powtarzalność i swoboda przeciwstawiająca się tej powtarzalności

• przerzutnie i paralelizmy w wierszu wolnym są istotą kompozycji i często jej jedynym konstantem;

6. Wiersze nieregularne:

• są to wiersze nienumeryczne;

• występują w nich jedynie przekształcenia jednego z przewidywalnych elementów wzorca rytmicznego, jak na przykład ilości sylab, stóp, zestrojów akcentowych lub zmiana rodzaju stóp. Antyschematyzm objawia się wewnątrz systemu wersyfikacyjnego