10. LIRYKA

Podmiot liryczny, "ja liryczne" - osoba mówiąca w utworach lirycznych. Podmiot liryczny może występować w liczbie pojedynczej, jako ja lub w liczbie mnogiej, jako podmiot zbiorowy

Podmiot liryczny mówi przeważnie o swoich osobistych wrażeniach, przeżyciach, uczuciach, doznaniach, choć może być również rodzajem komentatora zdarzeń, w sposób zbliżony do narratora występującego w powieściach. W tym ostatnim wypadku, ja lirycznego-obserwatora, zwykle trudno określić kim podmiot liryczny jest (jak np. w utworze Adama Mickiewicza pt. Ballady i romanse, o którym można stwierdzić właściwie tylko, że jest świadkiem relacjonowanych przez siebie wydarzeń).

Kwestia utożsamienia autora z ja lirycznym jest sporna: romantycy w większości sugerowali, że to właśnie oni odpowiadają podmiotowi lirycznemu, zaś poeci symbolizmu krytykowali próby takiej interpretacji.

Bohater liryczny - fikcyjna postać w utworze lirycznym, różna od osoby podmiotu lirycznego (z wyjątkiem liryki maski
i roli, w której następuje utożsamienie podmiotu i bohatera, jak np. w wierszu Urszula Kochanowska Leśmiana).

O bohaterze lirycznym mówi się zwykle w trzeciej osobie (on), w liryce zwrotu do adresata jest to ty, do którego podmiot kieruje swój monolog.

Adresat liryczny - obecny w wypowiedzi lirycznej jako "ty liryczne", najczęściej ujawniający się w formach zaimkowych
2 os. lp., rozkaźnikach, pytajnikach. Wyróżniamy tzw. lirykę zwrotu do adresata, np. we fraszkach J. Kochanowskiego Na lipę, Na dom w Czarnolesie oraz w tzw. monologu lirycznym Z. Herberta Tren Fortynbrasa. Adresat narracyjny - czytelnik, do którego zwraca się narrator, do którego usiłuje dotrzeć i od­działywać przez konstrukcję świata przedstawionego, jak np.
w powieści Ulisses Joyce'a, w opowiadaniu Sposób bycia K. Brandysa.

Sytuacja liryczna - okoliczności, jakie towarzyszą wypowiedzi podmiotu lirycznego, a dające się określić na podstawie tekstu wypowiedzi. Najczęściej to sytuacja wyznania, które podmiot lir. adresuje do odbiorcy. Stypizowane sytuacje liryczne: modlitwy rozstających się rano kochanków (alba), kochanek wyznający miłość ukochanej wieczorem pod jej domem (serenada), pieśń weselna itd. Bywa, że syt. liryczna jest przedmiotem opisu w utworze - sam podmiot lir. przedstawia w jakich okolicznościach formułuje wypowiedź.

SYTUACJE LIRYCZNE

1. Sytuacja lirycznego wyznania realizowana w postaci monologu lirycznego - najbardziej ujawnia kształt podmiotu lir., który używa I os. Czasownika i zaimka „ja”.

2. Sytuacja apelu, gdzie pojawia się mniej lub bardziej ukonkretniony adresat wypowiedzi. Podmiot bezpośrednio odnosi się do adresata w trybie rozkazującym.

3. Sytuacja narracyjna - podmiot liryczny rezygnuje z pierwszej osoby, przedstawia stan rzeczy, często posługuje się czasem przeszłym. Podmiot dystansuje się wobec świata przedstawionego, co zbliża go do funkcji epickiego narratora, ale nim nie jest, bo zachowuje subiektywny sposób interpretacji i nazywania zjawisk.

4. Sytuacja rozmowy - sytuuje niektóre utwory liryczne w pobliżu form dramatycznych. Podmiot lir. dopuszcza do głosu swojego rozmówcę, którego kwestie mają charakter przytoczenia, czasem mowy niezależnej, niemniej jednak to sam podmiot lir. jest czynnikiem koordynującym przebieg takiego dialogu i on najczęściej prezentuje myśli utworu.

PODZIAŁ LIRYKI

Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego

1. bezpośrednia - bezpośrednio, wprost, w 1. os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia):

1. osobista - bezpośrednie wyznania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety utożsamianego z podmiotem lirycznym

2. roli - podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogólny, uniwersalny

3. maski - podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia

2. pośrednia - podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd istnieje kilka odmian tego rodzaju liryki:

1. opisowa - uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu

2. sytuacyjna (narracyjna) - w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)

3. podmiotu zbiorowego - podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)

4. zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory
   w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)

Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)

1. miłosna - tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy

2. refleksyjno-filozoficzna - rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób

3. patriotyczno-obywatelska - naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych

4. agitacyjno-polityczna - teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi.

5. funeralna (z łac. funerare - "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") - upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci

6. religijna - odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)

7. autotematyczna - liryka, której przedmiotem jest refleksja nad rolą poety i istotą poezji (np. Muza Jana Kochanowskiego)

8. refleksyjno-zasadnicza (np. przemyślenia i zasady nadane jakiemuś prawu).

9. apelu - podmiot liryczny kieruje wypowiedź do określonego adresata zamiarem wywarcia wpływu na jego postawę
   i poglądy.

GATUNKI LIRYCZNE

1. Anakreontyk - wierszowany utwór literacki o tematyce biesiadnej, wesołej lub rubasznej, sławiący uroki życia, opowiadający o miłości w sposób żartobliwy. Nazwa gatunku pochodzi od greckiego poety Anakreonta z Teos
   (VI w. p.n.e), który ukształtował styl i miarę wierszową wiersza anakreontejskiego. Anakreontyki pisano stylem niskim ze względu na poruszane tematy, jednak forma tych utworów była przeważnie kunsztowna

2. Elegia - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość); wyróżnia się elegie miłosne i patriotyczne. Należy do najbardziej charakterystycznych form liryki bezpośredniej.

3. Epigramat, epigram (gr. ἐπίγραμμα epigramma - "inskrypcja") - wywodzący się z napisów informacyjnych
   w Starożytnej Grecji krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym. Z czasem wykształciło się kilka rodzajów epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy. Odmianą epigramatu były popularne w epoce odrodzenia fraszki.

4. Oda - utwór patetyczny, uroczysty, opiewający wzniosłą ideę lub czyn;

5. Tren - utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją, wywodzi się z kultury antycznej;

6. Pieśń - forma liryczna, która posługuje się różnymi środkami językowymi; różnorodna jest też tematyka i wyrażane uczucia;

7. Fraszka - krótki utwór o tematyce żartobliwej;

8. Hymn - uroczysta pieśń, początkowo w tradycji antycznej poświęcona bogom i herosom, w epokach późniejszych treść hymnów wzbogaciła się o problematykę etyczną i filozoficzną;

9. Sonet - wiersz narzucający warsztatową dyscyplinę, nie ograniczającym jednak treści i typu uprawianej poetyki, składa się z dwóch strof czterowersowych plus dwóch trzywersowych, dwie zwrotki czterowersowe : opis albo narracja; dwie zwrotki trzywersowe: refleksja lub wyznanie.

10. Poemat liryczny - gatunek liryczny stanowiący dużych rozmiarów utwór poetycki o tematyce osobistej i refleksyjnej. Poemat liryczny pisany jest z pozycji subiektywnej, częste są w nim opisy doznań i wrażeń lub ujęte w perspektywie osobistego doświadczenia opisy przyrody. Najczęściej jest całkowicie pozbawiony fabuły, czasem jednak przedstawia pewne ciągi wydarzeń. Kompozycja poematu lirycznego jest swobodna, a dobór środków stylistycznych bardzo szeroki - cechy te służą możliwie wiernemu oddaniu refleksji i przeżyć podmiotu lirycznego.

11. Poemat prozą — gatunek liryczny ukształtowany w romantyzmie, rozpowszechniony we współczesnej poezji mający charakter osobisty lub refleksyjny o zwartej kompozycji

---