Roman Ingarden (1893-1970) jest przedstawicielem fenomenologicznej filozofii literatury.
Sposób istnienia dzieła literackiego:
Teoria literatury Ingardena wyrosła z jego sporu z Husserlem na temat sposobu istnienia świata. Według Husserla rzeczywistość to wytwór świadomości człowieka, czyli istnieje ona czysto intencjonalnie. Jest to zakwestionowanie realności bytu. Na to Ingarden się nie zgadzał i dlatego chciał wypracować koncepcję intencjonalnego sposobu istnienia i określić budowę przedmiotów intencjonalnych, a potem wykazać, że przedmioty w rzeczywistości istnieją inaczej i są zbudowane inaczej niż przedmioty intencjonalne.
Ingarden wyróżnia 3 rodzaje bytów:
Realne -są one autonomiczne, czyli nie zależą od niczego (od świadomości), powstają w pewnej chwili, zmieniają się
i giną
Idealne - są autonomiczne, nie zależą od niczego, nie przestają istnieć po zniszczeniu jego fundamentu bytowego, pozostają niezmienne.
Intencjonalne - nie są autonomiczne, zależą od świadomości ludzkiej, z 1 strony podobne do bytów realnych - powstaje, zmienia się , ginie oraz do idealnych - nie przestają istnieć po zniszczeniu fundamentu bytowego (np. książka). Przedmiotem intencjonalnym jest dzieło literackie = wytwór aktów świadomości twórcy. O jego intersubiektywności decyduje utrwalenie w materiale znakowym. Dzięki temu uniezależnia się ono od świadomości, dzięki której powstało
i nabywa względnej autonomii bytowej. Istnieje samoistnie, niezależnie od trwałości swojego fizycznego fundamentu (pisma, druku).
Ingarden głosił antypsychologizm - odrzucał jakiekolwiek wiązanie wytworu z przeżyciami autora. Dzieło jest niezależne od przeżyć psychicznych piszącego je. Czytelnik nie może wywnioskować na podstawie tekstu o cechach, przemyśleniach autora. Co więcej te przeżycia są całkiem obojętne dla zrozumienia dzieła i jego zawartości. Zarzucał psychologizmowi błędne koło: „chciano rozumieć dzieła przez poznanie przeżyć autora, ale żeby te przeżycia zrozumieć odwoływano się z powrotem do innych dzieł literackich”.
Budowa dzieła literackiego
Przedmiot intencjonalny jest zbudowany tak, że w żaden sposób nie może być utożsamiany ani z przedmiotami realnymi ani idealnymi. Cechą przedmiotów intencjonalnych jest schematyczność. Przedmioty idealne i realne cechuje pełność pod względem jakościowego uposażenia, natomiast przedmioty intencjonalne są niepełne, czyli zawierają miejsca niedookreślenia. W przypadku dzieła literackiego jest to związane z tym, że jest ono intencjonalnym tworem świadomości utrwalonym w języku. Nawet szczegółowy opis językowy nie może wyczerpać całego bogactwa jakościowego, cechującego przedmioty niezależne od świadomości. W dziele literackim zawsze będą występować jakieś luki. Niedookreśloność jest cechą pozostałych warstw dzieła nadbudowanych nad warstwę językową.
Ingarden wyróżnia 4 warstwy w dziele literackim:
Brzmień słownych
Znaczeń
Przedmiotów przedstawionych
Uschematyzowanych wyglądów
Warstwy dzieła są ze sobą powiązane. Warstwy wyższe nadbudowują się kolejno nad niższymi i są wyznaczone przez nie. Brzmienia językowe pojawiają się wraz ze spostrzeganiem napisów. Następnie wyznaczają one znaczenia słów
i zdań oraz wyższych jednostek znaczeniowych. Na znaczeniach kształtują się intencjonalne przedmioty przedstawione, które warunkują pojawienie się wyglądów przedmiotowych. (Zdania w dziele wyznaczają aspektywnie przedmiot przedstawiony - tzn. ukazują poszczególne strony, własności. Dopiero wszystkie zdania o danym przedmiocie składają się na jego wygląd.)
Wyglądy nie należą do wyobrażeń czytelnika, one są w dziele. Wyglądy - wzrokowe, słuchowe, ruchowe, dotykowe i emocjonalne.
Quasi-sady
Cechą istotną dzieła literackiego jest specyficzny charakter jego zdań. Mają one charakter quasi-sądów, czyli sądów pozornych (mimo że mają taką samą formę i treść jak sądy logiczne). Nie można ich osądzać w kategoriach prawdy lub fałszu, ponieważ nie są ani prawdziwe ani fałszywe. Zdania, które wydają się orzekające, pytające lub rozkazujące tylko pozornie nimi są.
Ich pozornie logiczny status wynika z zawieszenia ich referencji, czyli odniesienia do przedmiotów istniejących niezależnie od świadomości. Sąd logiczny jest prawdziwy, ponieważ stwierdzany w nim stan rzeczy pokrywa się
z rzeczywistym stanem rzeczy (lub jest fałszywy gdy się nie pokrywa). Zdania dzieła literackiego nie odnoszą się do przedmiotów i stanów rzeczy realnych, czyli pozajęzykowych, ale do przedmiotów intencjonalnych, które są wytworem świadomości. Nie można zatem zweryfikować czy są prawdziwe czy fałszywe. (Ingarden posługuje się tu klasyczną -arystotelesowską - definicją prawdy.)
Tym, co odróżnia dzieło literackie od wypowiedzi językowych innego typu, w których podmiot z przekonaniem
o czymś oznajmia, jest fikcyjność. W odniesieniu do świata fikcji możemy określić prawdziwość lub fałsz quasi-sądu.
Jak odróżnić sąd od quasi-sądu? - to zależy od postawy czytelnika: zdania są pozornie twierdzące, jeśli odbiorca czyta je w postawie estetycznej, jest nastawiony na jego estetyczne przeżycie. Zdania są sądami, jeśli czytelnik zajmuje postawę poznawczą wobec dzieła.
Dzieło estetyczne to: twór wielowarstwowy, uporządkowany fazowo, zbudowany z quasi-sądów, posiadający jakości doniosłe estetycznie
2