Zagadnienie 9: Główne wyznaczniki filozofii romantycznej w zestawieniu oświeceniową.

Ogólnie:

W płaszczyźnie filozoficznej romantyzm był protestem przeciw oświeceniowemu, materialistycznemu, statycznemu obrazowi świata i jego harmonii, przeciw optymistycznemu przekonaniu o mechanicznym, ewolucyjnym postępie ludzkości. Zaatakowano kult rozumu, poznanie racjonalistyczne, sensualizm, postępowanie empiryczne, dominację nauk ścisłych, jako dających wiedzę niepełną, powierzchowną, niezdolną przeniknąć zagadki bytu, prawdy o człowieku. Modelowi świata, przekazanemu przez wiek XVIII, niemiecka „filozofia natury” przeciwstawiała wszechświat jako pełną tajemnic duchową jedność człowieka i kosmosu, jedność świata zmysłowego i pozazmysłowego, materii i ducha, fenomen żywy, dynamiczny, powodowany mocami nadprzyrodzonymi. Dochodzenie utajonej prawdy o człowieku i o świecie, ignorowanej przez myślicieli oświecenia, ich „ciemnej strony”, dokonywać się miało przy udziale uczucia, na drodze poznawania intuicyjnego, w szczególnych stanach napięcia, iluminacji, niemal mistycznych uniesień. Poznanie takie uznano za dostępne właśnie poecie. Przyznano mu właściwości wręcz magiczne, profetyczne. Towarzyszyło temu przekonanie o paralelizmie natury i sztuki, dzieła Boga-stwórcy i dzieła twórczego geniusza artysty. Tworzenie przedstawiano jako akt spontaniczny, dokonywany w stanie natchnienia. Poecie wyznaczano najwyższe miejsce w hierarchii osiągnięć ducha ludzkiego.

Szczegółowiej:

Filozofia oświecenia

Filozofia epoki Oświecenia charakteryzuje się kultem ludzkiego rozumu. Oświeceniowym hasłem może być zdanie wypowiedziane przez Kanta: "Miej odwagę posługiwać się swoim rozumem." Zawiera ono postulat, by człowiek, który do tej pory poddawał się kierownictwu innych autorytetów, zaczął używać własnego rozumu, uwierzyć w jego moc i kierować się nim. Człowiek powinien uniezależnić się od innych, zdobyć samodzielność, jego rozum powinien przejść przez proces autonomizacji. Oświecenie, głoszące powyższe poglądy zyskuje charakter historiozoficzny, staje się epoką współczesną pojmowaną jako taką, gdzie założenia te zostają osiągnięte.

Filozofia oświecenia charakteryzowała się także:

- skupieniem się raczej na krytyce niż konstrukcji,

- zagadnieniami antropologicznymi ( a nie kosmologicznymi),

- specjalizacją w konkretnych zagadnieniach a nie poruszaniem uniwersalnych problemów,

- minimalizmem poznawczym (badanie zjawisk, nie zaś istoty wszechrzeczy),

- koncentrowaniem się na zagadnieniach historii poznania oraz moralistyki,

- połączeniem empiryzmu i racjonalizmu (przeważnie doświadczenie stanowiło źródło wiedzy, zaś rozum stanowił kryterium wiedzy).,

- skłonnością do koncepcji postępu, odnoszącej się do rozumu oraz innych sfer.

Podstawowym założeniem Oświecenia było twierdzenie o koherencji Rozumu oraz Natury, jeśli coś jest naturalne, jest także rozumne. Pojęcie rozumu i natury były najważniejszymi, wszystkie inne były im podporządkowane.

Filozofia romantyzmu:

Nowy prąd artystyczno-filozoficzny powstał jako reakcja na hołdujący ścisłym regułom i zasadom klasycyzm. Ideowe i literacki założenia romantyzmu opierały się na irracjonaliźmie, fantastyce, nieregularności i odrzucaniu wszelkich norm tworzenia, odwołaniu się do uczucia, wiary oraz wyobraźni odbiorcy. Kierunek ten, wpisując się w nurt sztuki dionizyjskiej, odrzucał racjonalizm i materializm, świat postrzegał jako żywy, ciągle stający się organizm, który poznać można jedynie za pomocą wyobraźni i intuicji.

Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, ujmujące świat jako sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa - hasła obalone przez rewolucję francuską. Filozofowie romantyzmu proponowali odmienną wizją świata jako żyjącego i rozwijającego się organizmu.

Ważne postacie dla romantycznej filozofii :

Immanuel Kant - głosił subiektywizm w postrzeganiu świata. Obraz świata zależy od poznającego go podmiotu. Do wrażeń zmysłowych bowiem człowiek dodaje wyobrażenia. Rozum ludzki tworzy pewne idee, przez które usiłuje uogólnić swe doświadczenie świata (idee duszy, Boga).
W nurcie filozofii mają swe źródła dwa naczelne hasła sztuki romantycznej - idealizm
i indywidualizm. Z nazwiskiem Kanta wiąże się także pojęcie z zakresu etyki - imperatyw kategoryczny- konieczność podporządkowania się jednostki temu, co jej zdaniem powinno stać się prawem powszechnym.

Jan Gottlieb Fichte - woli, czynowi, ideałowi przyznawał pierwszeństwo przed rzeczywistością i materią. Jego filozofia oscylowała w kierunku idealistycznej metafizyki. Za jedną z najważniejszych wartości uznawał wolność. Ogromne znaczenie przypisywał możliwościom jednostki (indywidualizm). Jej możliwości kreacyjne stawiał na równi z mocą Boga.

Fryderyk Schlegel - zajął się rolą artysty w społeczeństwie, głosił ideę sztuki spontanicznej oraz koncepcję uniwersalnej poezji, zbliżającej się do religii. Tworzenie było dlań aktem boskiej kreacji, w czasie której artysta wznosi się ponad rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa, dominuje nad swym dziełem i odbiorcą.

Wilhelm Schelling - wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu. Część widzialna tego bytu to przyroda, część niewidzialna - duch. Kładł nacisk na rolę ludzkiej wyobraźni, symbolu i mitu. Przyrodę pojmował jako twórczą siłę, mającą charakter duchowy. Sztukę traktował jako sposób poznania rzeczywistości , najwyższy ludzki twór. Artysta przestaje naśladować świat zewnętrzny, usiłuje dotrzeć do "ducha " do nieskończoności (irracjonalizm, intuicjonizm). Głosił koncepcje miłości romantycznej jako uczucia , które ma wymiar kosmiczny - od miłości zmysłowej, miłości do kobiety poprzez więź z bliźnimi, z narodem sięga aż w sferę nieskończoności (Konrad w III części Dziadów). (Więcej o Schellingu w zagadnieniu 10: Organiczna koncepcja bytu i sztuki w romantyzmie).

Geogr. Wilhelm Fryderyk Hegel - głosił, że byt, więc historia, to zjawiska intelektualne, które nieustannie się rozwijają. Rozwój ten ma charakter logiczny. Dzieje świata nie są mozaiką przypadkowych wydarzeń , lecz celowym wcielaniem się "ducha świata" w losy narodów, które powołane są do pełnienia swoich misji w dziejach. W szczególny sposób posłannictwo dziejowe pełnią jednostki wybitne.

Z filozoficznością ówczesnej literatury wiążą się również jej tendencje mistyczne. Poeci epoki pragnęli rozwikłać tajemnicę absolutu, odnaleźć Boga utraconego przez poprzednią epokę. Owe poszukiwania prowadzą - przez studia nad religiami wielu obszarów kulturowych czy tradycją mistyki europejskiej (Boehme, Swedenborg) - do doświadczeń o charakterze wizjonerskim, do bezpośredniego obcowania z Bogiem. Powstaje literatura, która ukazuje owo obcowanie i głosi uzyskaną dzięki niemu wiedzę (np. mistyczne dzieła Słowackiego). Literatura ta kreśli wizję uniwersum jako przestrzeni realizacji boskości.

Osobne miejsce zajmuje w romantyzmie tzw. polska filozofia narodowa, powstająca w latach 40., tworzona przez A. Cieszkowskiego, B. Trentowskiego i K. Libelta. Myśliciele ci (tworzący pod wpływem filozofii Hegla) stawiali przed filozofią cel wytyczenia dróg odrodzenia Polski i ludzkości. Stworzyli oni filozofię czynu - nie tylko duchowego, wewnętrznego, ale i mającego kreować świat kultury, tworzyć cywilizację narodu i społeczeństwa. W filozofii tej pojawiają się również elementy spirytualistyczne i religijne (Cieszkowski np. jest bliski mesjanizmowi).

Zagadnienie 7: Specyficzność romantyzmu polskiego na tle romantyzmu europejskiego

Romantyzm europejski powstał w latach 90-tych XVII wieku i trwał do lat 40-tych XIX wieku, ukształtował się w wyniku przemian społeczno- politycznych, spowodowanych przez Rewolucję Francuską i wojny napoleońskie. Natomiast granice powstania romantyzmu w Polsce wyznaczają rok 1822 (data wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza) oraz 1863 (data wybuchu powstania styczniowego). Idee romantyzmu zaczęły przenikać do kraju dzięki utworom literatury angielskiej (George Byron, Walter Scott) i niemieckiej (Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller). Romantyzm Polski powstał w czasach narodowej niewoli, carskiej represji, zrywów niepodległościowych i związanej z osobą Napoleona nadziei na odzyskanie niepodległości (wciąż żywa była legenda Polaków walczących u boku króla Francuzów i nadanej przez niego namiastki niepodległości - Księstwa Warszawskiego). Coraz więcej zwolenników zyskiwały hasła obalenia dawnych reguł, uznania prymatu uczucia nad rozumem. Młodzież pragnąca przemian chętnie aprobowała romantyczny bunt szlachetnej jednostki przeciw niesprawiedliwym normom społecznym. Epoka w dużym stopniu odmienna od poprzednich, pod względem filozofii, rozumienia świata i poszukiwania prawd o nim. Romantycy nie ufali wiedzy i jej twierdzeniom, zaufali za to bez granic przeczuciom, snom, można powiedzieć, że funkcjonowali w uduchowionym, idealnym świecie.
Epoka romantyzmu w całej Europie nie przebiegała tak samo. Romantyzm europejski był epoką krótkotrwałą, w dziedzinie polityki oznaczał bunt mieszczaństwa przeciw systemowi feudalnemu. Uczeni umieszczają epokę tą pomiędzy dwoma „burzami” historycznymi: w czasie Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów. Natomiast wszystkie wcześniejsze tendencje o podobnym „romantycznym” charakterze nazywamy ogólnie preromantyzmem.
W Polsce sytuacja miała się trochę inaczej. U nas romantyzm trafił na bardzo podatny grunt. Do ideałów natury filozoficznej w Polsce dołączył się ważny czynnik polityczny. Przecież Polska XIX wieku była rozdarta pomiędzy trzech zaborców, upadły też wszelkie nadzieje na niepodległość związane z epoką Napoleona. Kongres Wiedeński 1815 r. rozczarował Polaków - Królestwo Kongresowe nie było samodzielnym państwem. Młode pokolenie XIX wieku rozpoczęło działania antyzaborcze, czemu bardzo sprzyjała ideologia romantyzmu. Dlatego tak silny w owym czasie był pierwiastek patriotyczny i tak bardzo wycisnął się w literaturze epoki. Dlatego też romantyzm w Polsce jest jedną z najbogatszych epok i najbardziej oddziałujących na późniejsze pokolenia.

O specyfice polskiego romantyzmu świadczy przede wszystkim pojawiająca się w nim problematyka narodowa, zaangażowanie literatury w stawianie i rozstrzyganie kwestii dotyczących bytu narodu. Trzeba wszakże pamiętać, że romantyzm ten wyrastał z indywidualnego doświadczenia historii, nie gubił więc perspektywy egzystencjalnej, ukazując, jak człowiek kształtuje siebie przez kulturę narodową, w dziejach narodu. Romantyzm polski odznacza się ponadto zainteresowaniem problematyką czynu i związanymi z nim kwestiami etycznymi. Kreśli wizję człowieka jako aktywnego podmiotu historii.

Zagadnienie 10: Organiczna koncepcja bytu i sztuki w romantyzmie

Nie znalazłam konkretnie tego zagadnienia, ale wydaje mi się, że może chodzić o filozoficzny pogląd Schellinga na naturę i sztukę.

Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854) uważał, że byt absolutny, jak i każde zjawisko, rozpada się na przeciwieństwa, a ta biegunowość świata stanowi o jego życiu.
Schelling przeciwstawiał się wszelkim poglądom mechanistycznym, twierdził, że istotnymi czynnikami w świecie są siły organiczne. Cały świat pojmował w związku z tym jako organizm - nawet nieożywioną materię traktował jako zahamowanie rozwoju przyrody.

Za sprawą jego filozofii zatriumfowała „natura naturans”. Koncepcji nieruchomej drabiny stworzeń, ostro rozgraniczonych „królestw” przyrody (minerały, rośliny, zwierzęta) przeciwstawił koncepcję jej integralności, której siłą sprawczą jest stale pulsujący, twórczy ruch, generowany przez walkę przeciwieństw w jednorodnym procesie przyrodniczym. W tej koncepcji natura nigdy nie jest, ciągle się staje, to żywe „jestestwo” o rozmiarach globalnych.

Człowiek to najwyższy, niejako docelowy wytwór natury - w nim ona osiąga samoświadomość. Z kolei szczytem samoświadomości człowieka jest sztuka. Według Schellinga dzieła sztuki są analogiczne do ewolucji żywych organizmów, ale stoją od nich wyżej, wykreowane bowiem zostały w sposób świadomy. Artysta jako twórca jest równy Bogu. W akcie twórczym posługuje się intuicją, darem natury, a jest to dla Schellinga naczelna władza duchowa człowieka - także w procesie poznania.

Zagadnienie 8: Romantyczne antynomie

Romantycy traktowali świat jako jedność, ale jedność opartą na antynomiach, sprzecznościach, opozycjach "widzialnego" i "niewidzialnego", materii i ducha. Przekonanie to, budowane na różnych odmianach filozofii spirytualistycznej, w tym także na wierzeniach ludowych, zakładało istnienie świata "duchowego", który realizował się we wszystkim, co materialne, co "widzialne". Ponadto przyjmowano, że między światem ducha i światem ludzkim zachodzą tzw. odpowiedniości (korespondencje), że to, co się dzieje w sferze ducha, realizuje się natychmiast w świecie ziemskim.

Pojmowanie świata jako antynomicznej jedności stanowiło podstawową cechę romantycznego myślenia. Do najczęściej podkreślanych i eksponowanych przez romantyków antynomii należały:

- duch i materia,

- dobro i zło,

- uczucie i rozum,

- młodzi i starzy,

- to co wewnętrzne i to co zewnętrzne,

- to co na dole i to co na górze,

- prawdy żywe i prawdy martwe,

- wolność i despotyzm,

- ludy i monarchistyczne rządy,

- pokrzywdzeni i krzywdziciele itd.

Na tej zasadzie romantycy opierali także swoje poczucie tragizmu. Tragiczne kolizje dostrzegali najczęściej między:

• częścią a całością,

• jednostką a zbiorowością,

• wolnością a koniecznością,

• postępem a tradycją,

• obowiązkiem działania a nielegalnością czynu itd.

Taką właśnie, opartą na antynomiach, wizję świata stworzyli: Mickiewicz w części III Dziadów, Słowacki w Kordianie oraz Krasiński w Nie-Boskiej komedii.

Zagadnienie 6: Konserwatywny nurt romantyzmu europejskiego i polskiego

Niestety nie znalazłam nic o europejskim nurcie konserwatywnym

Konserwatywny nurt romantyzmu polskiego:

Życie literackie na włączonych do cesarstwa rosyjskiego tzw. ziemiach litewsko-ruskich, na należących do guberni wileńskiej i kijowskiej ziemiach Litwy, Polesia, Wołynia, Podola i części Ukrainy kształtowało się zgoła inaczej niż na pozostałych ziemiach rozbiorowych i na emigracji. Odpływ elementu patriotycznego na emigrację, surowe kary wobec uczestników powstania, konfiskata ich majątków itd. Osłabiły ducha oporu. Wilno pozbawione uniwersytetu, Krzemieniec ze zlikwidowanym liceum, zacofane cywilizacyjnie miasteczka, nie stwarzały warunków do powstawania ognisk życia umysłowego i literackiego. Zakaz wydawania czasopism, ścisła kontrola druków z zagranicy i z Królestwa, przy wzmożonej czujności cenzury, groziły tym ziemiom zupełnym zahamowaniem rozwoju kultury. Nieprzypadkowo też obóz literacki, który uformował się na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych na tych ogromnych obszarach posiadłości ziemskich i fortun magnackich, było obozem skrajnie konserwatywnego, lojalistycznego ziemiaństwa. Na jego czele stanął Henryk Rzewuski, Michał Grabowski był zaś jego sztandarowym estetykiem.

Henryk Rzewuski (1791-1866) bywalec salonów, także rosyjskiej arystokracji, dał się poznać jako monarchista i lojalista. Przez kilka lat był marszałkiem w powiecie żytomirskim. Był też Rzewuski, mistrzowsko władający piórem, autorem Pamiątek JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego, gawęd wydanych anonimowo w Paryżu i w edycji przerobionej w Wilnie. Napisał również romans historyczny Listopad, drukowany w odcinkach „Tygodnika Petersburskiego” i wydany w Petersburgu. Powieść w swym posłaniu ideowym, wspartym obszernymi interpretacyjnymi przypisami, wynosiła sarmacki tradycjonalizm, ksenofobię, nad wywłaszczającą się cywilizację oświeceniową. Godziła ona w ludzi obozu reformy. Późniejsze powieści historyczne Rzewuskiego były już pisarskim regresem.

„Skonfederowanie” ludzi pióra ze środowisk konserwatywnych dokonało się z inspiracji Rzewuskiego i pod jego przewodnictwem na zjeździe w jego majątku Cudnowie w 1841 roku. Miało ono stanowić tamę przeciw niebezpieczeństwu propagandy demokratycznej. Pod hasłem ratowania „religii i języka” działać ono miało za pośrednictwem literatury w kierunku umocnienia ortodoksyjnego katolicyzmu, a więc i wierności Stolicy Apostolskiej, wrogiej „buntownikom”, oraz propagowaniu literatury wynoszącej rolę ziemiaństwa i magnaterii, gwarantów narodowej tradycji. „Bardami” tak pojmowanej narodowej literatury mieli być właśnie „gawędziarze szlacheccy”.

Manifestem magnackiego wstecznictwa był artykuł Rzewuskiego, ogłoszony pod pseudonimem Jarosza Bejcy, w Mieszaninach obyczajowych.

Michał Grabowski (1804-1863) był autorem poważnych rozpraw na temat poezji narodowej, „ukraińskiej szkoły poezji”, literatury romansowej. W jednej z tych rozpraw przypuścił głośny atak na „literaturę szaloną”, na współczesną literaturę francuską.

Wyzbyty z aspiracji do politycznej niezawisłości swego narodu, a traktując literaturę jako najistotniejszą oznakę jego „jestestwa”, uznawał rozwój literatury za wystarczający, by świadczył o narodzie. Tak pojmowana literatura narodowa wypowiadać się miała w gatunku powieściowym - romansie historycznym. Krytycyzm, wręcz wrogość wobec różnych tendencji pisarstwa dotyczącego współczesności, rodziły niemal apoteozę przeszłości, tak atakowanej przez ruch demokratyczny.

Realizacją w praktyce pisarskiej były romanse Grabowskiego, ogłaszane pod pseudonimem Edwarda Tarszy: Koliszczyzna i stepy (1838) oraz „powieści narodowe” Stanica hulajpolska

(1840-1841) i Tajkury (1845-1846). W powieściach tych historia jakby nie istniała, mocno zaś była uwydatniona strona obyczajowa życia dawnej szlachty i koloryt lokalny ukraiński.

Opowiedzenie się po stronie imperialistycznego panslawizmu rosyjskiego, rezygnacja z niezależnego bytu narodowego, uznanie narodów słowiańskich za „strumienie”, które miały zlać się w „potężnym morzu rosyjskim - spowodowały potępienie „renegata”

Do owej „koterii” literackiej zaliczano też jej ideologa księdza Ignacego Hołowińskiego, księdza Stanisława Chołonieckiego. W początkach istnienia obozu znalazł się w nim i Józef Ignacy Kraszewski, na którego „koteria” , wysoko ceniąc jego pióro, zapuszczała sidła, ale pisarz, przejrzawszy prawdziwe jej cele, uchylił się od współdziałania.

Do „koteryjnych” pisarzy należał również Ludwik Sztyrmer (1809-1886). Jeniec z powstania i zesłaniec, przeszedł na stronę wroga, został wyższym oficerem. Występujący pod pseudonimami publicysta i krytyk „Tygodnika Petersburskiego”, był autorem dość dziwnych powieści dziejących się w zdeformowanej rzeczywistości, ogłaszanych pod imieniem żony Eleonory. W romansach tych ( Pantofel. Historia mojego kuzyna; Powieści nieboszczyka Pantofla; Frenofagiusz i Frenolesty; Kataleptyk) występowały postacie obłąkanych, zjawiska niesamowite, okropna, nadrealistyczna fantastyka. Groteska, swoista ironia, służyły najczęściej ośmieszeniu romantycznych skłonności bohaterów, były rozprawą z romantyzmem, nosicielem szatańskiego zła. W późniejszych powieściach Sztyrmer pogrążał się w konserwatywnym moralizatorstwie.

Pismem, które w latach czterdziestych „koteria” pozyskała dla siebie, był „Tygodnik Petersburski”. Czasopismo to wychodzące już od początku 1830 roku, przerodziło się w organ oficjalny do walki z polską rewolucją. „Tygodnik” w swej części oficjalnej pozostawał organem polityki caratu. Natomiast jego część literacka dzięki dobrym stosunkom redaktora z cenzurą była tym miejscem, w którym mogli występować pisarze z ziem wschodnich, znalazły się tam artykuły krytyczne Grabowskiego i publicystyka Kraszewskiego.

Instytucją odgrywającą swoistą rolę w życiu literackim tamtych ziem, były kontrakty, czyli zjazdy szlachty w różnych miastach i miasteczkach z okazji jarmarków. Ściągały one księgarzy (ożywienie handlu książkami) i literatów. Rzewuski, Grabowski, Kraszewski tam właśnie odczytywali fragmenty swych utworów.

Pisarzem-ziemianinem, który trafił w gusta tamtejszych czytelników był Ignacy Chodźko (1794-1861). Powiastki, opowiadania, obrazy obyczajowe i próby powieściowe wychodzące spod jego pióra, złożyły się na pięć sporych serii, objętych wspólnym tytułem Obrazów litewskich (1840-1850) i Podań litewskich (1852-1860). Spośród gawędziarskich utworów Chodźki wyróżniają się Pamiętniki kwestarza (1843-1845).

5

---