NAJSTARSZE ZABYTKI JĘZYKA POLSKIEGO. POCZĄTEK POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO.

1. Geograficzno- historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii- zwany „Geografem Bawarskim” IX w. Wymienia nazwy plemion zamieszkujących ziemię późniejszego państwa polskiego: Wiślanie, Opolanie, Goplanie, Golęczycy itd.

2. Polski dokument tzw. „Dagome iudex”' w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża (990r.) Znane są jedynie kopie jego streszczenia - XI i XII w. Można znaleźć kilka polskich nazw : Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin, Prusowie.

3. Kronika sporządzona przez niem. Biskupa Thietmara w latach 1000-1015, zawiera opis walk niemiecko- polskich i nazwy polskich plemion, grodów i rzek: Głogów, Wrocław, Odra, Ślężanie, a także imię króla B. Chrobrego.

4. „Bulla gnieźnieńska” - 1136r. Sporządzona w kancelarii papieża Innocentego II. Rękopis obejmuje rejestr dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich i zawiera 410 wyrazów polskich tzw. nazw miejscowych i osobowych -„złota bulla języka polskiego”

5. „Księga Henrykowska” XIII w., zanotowane wśród zapisków z 1270 pierwsze zdanie polskie „ daj do ja pobruszę, a ty poczywaj”. Miał je powiedzieć śląski chłop do żony mielącej na żarnach ; opisuje dzieje klasztoru Cystersów w Henrykowie (k. Wrocławia).

6. „Bogurodzica” - najdawniejsza polska pieśń religijna, spisana najprawdopodobniej w XIII w.
___________________________________________________________________________________

Prozę kaznodziejska reprezentują 2 zbiory kazań:
7. „Kazania świętokrzyskie”- pochodzą z przełomu XIII i XIV w., zawierają krótkie teksty, mają niezmierną wartość, gdyż reprezentują epokę starszą niż zachowane rękopisy. Przedstawiają obraz odmiany małopolskiej. Dokumentują początek rozwoju stylu : pisanego, oficjalnego; adresowane do światlejszego audytorium.

8. „Kazania gnieźnieńskie” z końca XIV w. lub XV w., składają się z 10 ksiąg w języku polskim i 103 w łacińskim. Odmiana wielkopolska. Styl mówiony, potoczny, codziennej komunikacji językowej. Przeznaczone dla pospólstwa.

____________________________________________________________________________________
Inne zabytki języka polskiego:
9. „Psałterz floriański” ok. XIV w. Jeden z najpiękniejszych rękopisów, bogato zdobiony inicjałami, miniaturami i ornamentami. Był darem dla królowej Jadwigi. Zawiera psalmy (150) w trzech językach: łacińskim, niemieckim, polskim.

10. „Psałterz puławski” z XVw.

11. „Biblia Królowej Zofii” - najobszerniejszy zabytek, przeznaczony dla czwartej żony Wł. Jagiełły. Pierwszy dokładnie datowany- 1455r.

12. „Kronika polska” Galla Anonima, napisana w j. łacińskim. Utwór składa się z trzech ksiąg o kompozycji ramowej. Wprowadza pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze oraz apostrofy.


W tym czasie rozwija się także piśmiennictwo hagiograficzne:
· Poezja świecka - reprezentują ją zaledwie:
- wiersz Słoty „O zachowaniu się przy stole”
- „Satyra na leniwych chłopów”
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”
· Poezja religijna , której przykładem jest „Legenda o św. Aleksym”, modlitwy codzienne: Ojcze nasz, Zdrowaś Mario, Wierzę..., Dekalog ( już sformułowane po polsku); kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne, pieśni wielkanocne oraz „Posłuchajcie bracia miła....”- uznany za najpiękniejszą polską pieśń religijną XV w. („Lament świętokrzyski”).

Widzimy, że polszczyzna XV w. jest już rozwinięta na tyle, iż nie tylko służy codziennemu porozumiewaniu się lecz pozwala na formułowanie wypowiedzi artystycznych nie tylko w mowie, ale i w piśmie.

Hagiografia

Hagiografia jest to nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych. Nazwa pochodzi od greckich słów hagios graphein (pisanie o świętych). Utwory o zabarwieniu hagiograficznym pisano w celach parenetycznych, dydaktycznych.

LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Literatura ta przedstawiała idelane wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idelanego rycerza, świętego czy władcy.

Utwory hagiograficzne (zgodnie z wymogami parenezy) kreowały postaci wyposażone w cechy, które należało naśladować. Akcentowały ideał ascezy, pokory, podkreślały wartość męczeństwa i śmierci poniesionej za wiarę.
W literaturze wykształciły się dwa wzorce osobowe świętych:
1. Święty asceta, który rezygnuje z majątku i, żyjąc w biedzie, znosi wszelkie upokorzenia i męki w imię miłości do Boga;
2. Święty bojownik, który z niewiernymi walczy w obronie wiary katolickiej; wzorzec ten stał się szczególnie popularny, kiedy organizowano wyprawy krzyżowe i stawano w obronie Europy przed Islamem.

Różna była wartość literacka utworów - wiele z nich przetrwało do dziś w literaturze, inne nie wytrzymały próby czasu. Żywoty świętych pisane były zarówno wierszem, jak i prozą. Jedne występowały jako utwory samodzielne, inne układane były w cykle (np. Złota legenda Jakuba de Voragine).

W literaturze hagiograficznej zauważyć można kilka wyróżników konstrukcyjnych: utwory zaczynały się od inwokacji, uroczystego zwrotu skierowanego do Chrystusa, by dopomógł w stworzeniu doskonałej opowieści o życiu świętego. Trzon opowiadania hagiograficznego stanowiła opowieść o życiu bohatera. Zawarte są tu informacje o jego pochodzeniu, życiowych wyborach i ich motywach. Utwór zazwyczaj kończy się cudowną śmiercią bohatera. Fabułę typowego żywotu można ułożyć w pewien schemat hagiograficzny:

• Prolog - przyczyny opisywania żywotów świętych. Narrator musi się niejako wytłumaczyć przed świętymi i przeprosić za swoją nieudolność względem boskiego ideału. Błaga Boga o pomoc w pisaniu o świętych Pańskich.

• Opis narodzin świętego.

• Cudowne dzieciństwo.

• Młodość świętego - objawienie się świętości.

• Małżeństwo, czas związany ze ślubem czystości.

• Opuszczenie domu rodzinnego przez ascetę - święci rodzili się przeważnie w bogatych domach, co było poniekąd symptomem ich szczególnej łaski, musieli też mieć co porzucać, aby ich ofiara była znacząca.

• Cuda czynione przez świętych za życia.

• Prześladowanie, umartwienie ciała.

• Męczeńska śmierć świętego, często zaakcentowana pojawieniem się Boga.

• Cuda czynione po śmierci.

Do najważniejszych żywotów świętych zaliczamy:

• Legenda o św. Aleksym

• Złota legenda Jakuba de Voragine. Powstała w XIII wieku. Jest to zbiór średniowiecznych legend o świętych.

• Kwiatki św. Franciszka

• Vita Antonii (IV w.) - najstarsze dzieło hagiograficzne

• Żywoty świętych Pańskich i nowego Zakonu (1579) Piotra Skargi - najstarsza polska hagiografia

• Żywot św. Stanisława Wincentego z Kielc

• Żywot św. Stanisława i bł. Kingi Jana Długosza

Legenda (łac. legenda - to co powinno być przeczytane) - w literaturze opowieść, posługująca się elementami niezwykłości oraz cudowności, związanej z życiem świętych i męczenników. Informuje o powstaniu jakiegoś miasta lub państwa, zawiera zdarzenia historyczne, najczęściej występuje w niej jakiś bohater lub rycerz. Często osnuta na wątkach ludowych i apokryficznych; rozpowszechniona w średniowieczu. Pierwotnie przekazywana ustnie, następnie zapisywana.

Historia [edytuj]

Pierwsze z legend powstały w średniowieczu w celu propagowania wiary chrześcijańskiej. Były one przekazywane z ust do ust, dlatego ulegały ewolucji. Najbardziej znaną legendą z tego okresu jest Złota legenda Jakuba de Voragine (1270).

Acta sanctorum, największy zbiór legend religijnych, powstał w latach 1643-1694 i obejmuje 70 tomów (zobacz też: hagiografia).

Modlitwa jest najważniejszym rytuałem jednej z podstawowych form kultu religijnego. Polega na skierowaniu swoich myśli do istoty lub istot, mogących być lub będących przedmiotem kultu (bogowie, święci, aniołowie), do sfery sacrum. Jeżeli modlitwa jest werbalizowana, nazywamy ją ustną, jeżeli nie jest ona wokalizowana, nazywamy ją myślną.

Modlitwy dzielimy przede wszystkim ze względu na ich charakter. Wyróżniamy więc modlitwy uwielbiające (uwielbienia), dziękczynne oraz błagalne. Niejednokrotnie modlitwy zawierają dowolny układ powyższych, co prowadzi do dalszego ich podziału pod tym względem (np. modlitwy dziękczynno-błagalne).

Akty modlitewne są powszechne we wszystkich religiach. Choć modlitwa może przyjmować formę indywidualnej rozmowy z istotą boską, to w wielu religiach ukształtował się pewien kanon modlitw, których treść jest ściśle określona i przekazywana w takiej formie wyznawcom. (Ciężko jest znaleźć coś o modlitwie jako gatunku literackim- przyp. Własny ;)

KAZANIA

Kazania, homilia- wykłady religijne wygłaszane przez księdza w trakcie uroczystości liturgicznych, komentarz Ewangelii, przekazujący nauki moralne i tłumaczące podstawy wiary. Niektóre zbiory kazań są wybitnymi dziełami literackimi np. Kazania sejmowe Piotra Skargi

---