Młoda Polska. A. Wydrycka. Poezja Młodej Polski - streszczenie
W pozytywizmie dominantę stanowiła proza; w Młodej Polsce - liryka.
W ówczesnej krytyce pojęcia poezja i liryka nie były synonimiczne. Poezja była pojęciem nieprecyzyjnym, o szerokim zakresie i pozytywnie wartościującym; liryka zaś pojęciem węższym.
U progów epoki narzekano na obniżenie ideałów w poezji. Zenon Przesmycki u poetów dostrzegał jedynie kunsztowną formę, a brak myśli i uczuć. Piotr Chmielowski i Antoni Lange sarkali na brak wybitnych talentów wśród poetów debiutujących w latach 90. XIX w. Lange i Wilhelm Feldman lata 90. traktowali jako okres chaosu, okres przejściowy: między „wielkim romantyzmem” a wyczekiwaniem następnego wieszcza. Dopiero po 1900 dostrzeżono znaczenie poezji K. Przerwy-Tetmajera, J. Kasprowicza czy T. Micińskiego.
Diagnozy poezji dokonane przez ówczesnych krytyków:
Synkretyzm neoromantyczny (Wilhelm Feldman - m.in. Współczesna literatura polska) - krytyk zwraca uwagę na zacieranie granic między rodzajami literackimi (synkretyzm) (Chłopów Reymonta nazywa poematem!). Okres po 1900 r. proponuje nazwać neoromantyzmem.
Psychoestetyka (Ignacy Matuszewki - m.in. Słowacki i nowa sztuka) - dominacja liryki to rezultat rozwoju (psycho)estetyki, która jest ściśle związana z kształtowaniem osobowości bohaterów literackich (najważniejsze staje się „odbicie” świata w psychice ludzkiej).
Ideologia czynu (Antoni Potocki - m.in. Polska literatura współczesna) - w poezji metafizyka (wizje i proroctwa) przeplatają się z czynem i realizacją; jednostka uzyskała prawo wyrażania samej siebie, pogłębiona została wrażliwość i sumienie.
Konstatacja Potockiego stanowi całkowitą antytezę obserwacji Langego (od chaosu do żywotnej całości). Cóż więc stało się w przeciągu tych kilkunastu lat? Dynamizm poezji młodopolskiej uwarunkowany był wpływem prądów światopoglądowych i filozoficznych.
Fazy i nurty w poezji młodopolskiej:
Dekadentyzm - kryzys wartości znalazł odbicie w liryce. We wczesnych utworach Przerwy-Tetmajera, Stanisława Koraba Brzozowskiego czy Marii Komornickiej uwidaczniają się postawy zwątpienia i niewiary, melancholii i rozpaczy. Pesymizm pogłębił wpływ filozofii A. Schopenhauera - np. deterministyczna monotonia życia sugerowana bywa motywami jednostajnego ruchu morskiej fali, kołowrotu, błędnego koła. Wpływ symbolistyki zmienia nieco środki wyrazu: uczucia sugerują odpowiednio skonstruowane pejzaże (zamierająca jesienią przyroda, pora zmierzchu, stojąca i pleśniejąca woda, szare niebo), pojawiają się symbole (samotne drzewo, błądzący wędrowcy, ptaki nie potrafiące wzbić się w powietrze), czy personifikacje nastroju (Osmętnica u Przerwy-Tetmajera). Dekadentyzm i pesymizm znalazły także odbicie w rzeczywistości: S. Korab Brzozowski, Jan Wroczyński czy Marcelina Kulikowska - samobójcy.
Symbolizm - najlepiej uwidacznia go poezja Przerwy-Tetmajera, która celuje w: ekspresji pośredniej, symbolistycznej ekwiwalentyzacji, technikach sugestii, niedopowiedzenia i aluzji. Rozwija się wiersz wolny (vers libre). Pojawia się oniryzm i montaż asocjacyjny (technika wolnych skojarzeń). Dokonuje się zerwanie z dekadenckim kryzysem światopoglądowym -> zainteresowanie filozofią idealistyczną. Twórcy: L. Staff, J. Kasprowicz, T. Miciński, S. Korab Brzozowski.
Ekspresjonizm - łączy się często z dekadentyzmem i symbolizmem. W utworach J. Kasprowicza, T. Micińskiego, M. Komornickiej czy S. Przybyszewskiego mamy dynamizm, liczne antytezy, poetykę kontrastu, oksymorony. Często eksploatowanym temat stanowi motyw walki dobra ze złem. Bohater to buntownik nie akceptujący porządku świata (popularni bohaterowie mityczni: Lucyfer, Kain, Prometeusz). Sfera ducha dominuje nad sferą materii. Po 1900 r. ogromnego wpływu nabiera witalistyczna filozofia Nietzschego i - później - Bergsona (Staff, Józef Jedlicz, Leśmian). Dominuje poetyka pejzaży: bujnej roślinności towarzyszy blask słońca (kult słońca, młodopolski solaryzm).
Młodopolski neoklasycym (1907-1914) - rozwijał jako kontrreakcja na trzy ww. nurty. Pismo Museion odwołania do tradycji antycznej łączyło z filozofią Bergsona (Ludwik Hieronim Morstin). Lwowski Lamus także wiązał tradycję z teraźniejszością. Spośród poetów do tradycji klasycznej najbardziej bezpośrednio odwoływał się Staff. Klasycyzujące wiersze pisywali także Lucjan Rydel, czy Władysław Kościelski. Propagowany jest stoicyzm (umiar i harmonia), motywy greckich teatrów, biesiad, zabaw, liczne postacie bóstw i herosów. Próbowano odnowić klasyczne poetki (stopy rytmiczne, ody, hymny, pieśni).
Młodopolski franciszkanizm - św. Franciszek fascynował poetów swym buntem antymieszczańskim, postawą pokory, radością i prostotą istnienia, powiązaniami z naturą, także religijnością i mistycyzmem (stygmaty). Motywy franciszkańskie pojawiają się u Micińskiego, Staffa, Kasprowicza (Księgi ubogich). Bohaterem jest prosty i pokorny człowiek.
Parnasizm - impresjonizm - secesyjne obrazowanie - nurty groteskowy i satyryczny - to pozostałe nurty, które wywarły wpływ na Młodą Polskę (Tadeusz Boy-Żeleński, Edward Leszczyński, Adolf Nowaczyńki). Trzeba koniecznie zauważyć, iż jeden młodopolski tom powstaje zwykle na pograniczu różnych prądów.
Współcześni badacze epoki to Maria Podraza-Kwiatkowska i Jerzy Kwiatkowski (seria Biblioteka Poezji Młodej Polski).
Kilku ważniejszych poetów spośród minorum gentium:
Zofia Trzeszczkowska (1847-1911) - specyfika twórcza:
-> rozproszona na łamach czasopism twórczość liryczna,
-> skuteczne ukrywanie się pod męskim pseudonimem - Adam M-ski (tajemnicę poetki odkrył A. Lange).Dlaczego autorka ukrywała tożsamość? Primo: konieczność życiowa (mąż robił karierę wojskową, w czym mogła przeszkodzić twórczość patriotyczna i tyrtejska jego żony); secundo: męski pseudonim dawał większe możliwości rozwoju i oddziaływania (kobiety-poetki lekceważono).
Jej poezja często nabiera wymiaru utylitarnego, zorientowanego społecznie i narodowo. Poeta - wg niej - winien budzić nadzieje w pognębionym narodzie (cykl: W przyszłość) - owa nadzieja, wyrażana językiem ezopowym, to perspektywa niepodległości (motyw nadchodzącej wiosny). Poetka jest jeszcze pod silnym wpływem romantyków i pozytywistów (wtórność stylu). W Młodą Polskę wpisuje się późniejszym dekadenckim nastrojem wierszy. Wiele tłumaczyła (np. Baudelaire). Współcześni badacze: A. Baranowska, B. Olech.
ANTONI LANGE (1861-1929) - poeta-erudyta, poliglota (tłumacz francuskiego, hiszpańskiego etc.), znawca mitów, doskonale zorientowany w filozofii i literaturze. Własna epokę uznawał za wiek chaosu.
Jako pisarz (dramaty Atylla, Wenedzi) starał się aktualizować tradycję przy pomocy strategii intertekstualnych: polemiki, kontaminacji, aluzji. Poemat Rym, w którym poeta daje popis wirtuozerii słowa, często skłaniał krytyków do błędnych wniosków, iż Lange to parnasista (ale oni nie stosowali np. groteski). Ówczesny krytyk A. Potocki uważał poetę za mistrza słowa (które staje się materialną formą idei). Sam poeta poświęcił Słowu (Logos) wiele artykułów i utworów.
Pieśń o Słowie ocenia współczesność jako stan przejściowego kryzysu (My dziś bez słowa!), ale tchnie optymizmem: ewolucja ludzkiego ducha (ewolucjonizm) umożliwi osiągnięcie Raju Odzyskanego.
Poemat Venus Żebraczka należy do nurtu filozoficzno-refleksyjnego, zawiera także akcenty społeczne. W erotykach niewiele jest zmysłowego pierwiastka, czy uczyć - ciągle dominuje poszukiwanie ideowej głębi i intelektualizm (poemat Lilith zawiera ideał kobiecości - pierwsza mityczna żona Adama).
Sonety wedyckie ukazują zainteresowanie buddyzmem. Poecie nieobce było poczucie humoru (tom Groteski).
Rozmyślania (1906) to najwybitniejsze dzieło; „filozoficzny poemat o rozluźnionej konstrukcji” (M. Mikołajczak). Tematyka: śmierć, zagadka bytu i losu, przemijanie, cierpienie, natura, istota poezji („głos nieznanych żywiołów”) -> dominuje doznanie chaosu egzystencji (powtarzająca się metafora „chaosu życia” implikująca pragnienie ładu i harmonii, którą może przynieść śmierć). W Rozmyślaniach jest więcej pytań niż odpowiedzi.
Współczesny badacz: Jerzy Poradecki.
Stanisław Korab Brzozowski (1873-1901) - tłumacz wierszy francuskich (Baudelaire), redaktor Życia i Chimery, popełnił samobójstwo. W skromnej objętościowo twórczości (pośmiertny tom Nim serce ucichło) dominuje nuta dekadentyzmu.
Próżnia obrazuje dotkliwy kryzys światopoglądowy metodami symbolistycznymi (ekwiwalentyzacja uczuć obrazem: drzewo o nagich konarach, konający na krzyżu Chrystus). Podmiot mówiący to jednostka słaba wewnętrznie, bezbronna i pozbawiona oparcia w świecie zewnętrznym jak i wewnętrznym. Presja nicości (próżni) przeraża autora.
Dusza ma cierpieniem uwieńczona - liryk ukazuje pogłębiony kryzys (zobrazowany aktem ukrzyżowania na kobiecym ciele). Dla dekadentów ukrzyżowanie nie było ofiarą Boga i odkupieniem ludzkości, lecz figurą bezowocnego, ludzkiego cierpienia.
O przyjdź! - śmierć ma tutaj maskę uwodzicielskiej, ponętnej kobiety. Poeta pisze utwory krótkie i zwarte, stosuje poetykę symboliczną, inspiruje się francuskimi parnasistami.
Wincent Korab Brzozowski (1877-1941) - młodszy brat Stanisława, poeta dwujęzyczny (polsko-francuski).
Powinowactwo cieni i kwiatów o zmierzchu - wyśmiany i niezrozumiany debiut poetycki (po francusku). Poeta sugeruje w nim analogię przestrzeni niebiańskiej i ziemskiej. Utworowi zarzucano brak głębszego sensu.
W cyklu Domus aurea pobrzmiewa już nuta weselsza (zerwanie z dekadentyzmem, a nawoływanie do czerpania z życia). Dalsza twórczość nie wzbudzała większego zainteresowania.
MARIA KOMORNICKA (1876-1949) - pisarski debiut w wieku 16 lat, później współautorka głośnej książki zbiorowej Forpoczta, autorka liryków, krytyk. W 1907 r. przeżyła swoisty przełom duchowy -> wybuch schizofrenii paranoidalnej (wg K. Kralkowskiej-Gątkowskiej). Przywdziała męskie odzienie i kazała się nazywać Piotrem Włastem. Do śmierci żyła na marginesie społeczeństwa (zakład psychiatryczny i opieka rodzinna).
We wczesnych utworach dominuje dekadentyzm (także eskapizm). Zdecydowanie negatywnie wartościuje społeczeństwo („bydło”). Poetka krzyku (kryzys światopoglądowy) wpisuje autorkę w nurt ekspresjonistyczny. W Buncie anioła dominuje nadal bunt (przeciwieństwa, dążenie do unicestwienia świata). W liryce wyznania mamy głównie młodopolską metaforyzację: uczuć fala, pazury szyderstw, mgły przesycenia.
Baśnie. Psalmodie cechuje większy umiar (przez co zarzucano wtórność). Psalmodie grzeszą wielosłowiem, choć dzisiaj uważa się je za wybitną realizację retoryczno-biblijnej odmiany poematu prozą (K. Zabawa).
Najwybitniejsze dzieło to cykl Czarne płomienie (metafora miłości), cykl 13 utworów. Poematy w różnym stopniu zostały nasycone konfesyjnością i dialogicznością. Znamienna jest Miłość, gdzie odwrócono role. To nie kobieta-kochanka jest deprecjonowana lecz mężczyzna („zwierzę ludzkie ze świecącymi oczyma I duszą śpiącą”).
W świetnych Biesach (poemat prozą porównywany ze Spowiedzią szaleńca i Infernem A. Strinberga lub Wyznaniami św. Augustyna), które stanowią „preparanoiczną autodiagnozę” mamy do czynienia z opowieścią o doświadczeniach wewnętrznych. Największym problemem dla bohaterki Komornickiej jest poczucie wyobcowania. Kończy się poemat odkryciem zdeterminowania (napiętnowanie, fatalizm).
Bolesław Leśmian (1877-1937) - tylko tomik Sad rozstajny należy do Młodej Polski. Wyżej cenione Łąka czy Napój cienisty to już dwudziestolecie. Niemniej badacze (Podraza-Kwiatkowska) zwracają uwagę na silny wpływ młodopolskich tendencji witalistyczno-aktywistycznych na twórczość Leśmiana (także związki z filozofią Bergsona).
Sad rozstajny rozwija wątek relacji człowiek-natura. W tomiku ujawnia się Leśmianowska fascynacja zjawiskami snu, odbicia i cienia. Bardziej niż w następnych tomach są one związane z symbolistyczną teorią powinowactw, połączeń istot i zjawisk (idea correspondances). W cyklu Oddaleńcy (motywy Baudelairowskie) poeta podejmuje temat wyobcowania i niespełnienia dotyczący zwykle artystów i marzycieli. Natomiast w Ogrodzie zaklętym mamy doskonałą realizację baśniowego motywu (w centrum zawieszonego w powietrzu ogrodu mieszka baśniowa królewna). [by szwati]
Uwaga: streszczenie nie zawiera wszystkich opisanych w artykule poetów; autor streszczenia wyeliminował kilka mniej ważnych - jego zdaniem - postaci. Jeśli ktoś czuje niedosyt może zapoznać się z całością pracy Wydryckiej!
3