C.K. Norwid - Promethidion.

Rzecz w dwóch dialogach z epilogiem.

Tobie - Umarły, te poświęcam treści.

Pieśni poświecone zostają zmarłemu Włodziowi. Norwid mówi, że bliski zmarły ma na niego czekać, bo … każdy umiera…

C.K. N.

Wstęp

Morituri te salutant, Veritas….

Podmiot mówi, że pożegnał “was”, którzy tego sami chcieliście. Żegna ich, choć ciągle jest żywy! Wita następnie „Anieli pokornej pracy”, czyli sztukę. Wysławia jej wielkość, mówi, że niesie ze sobą prawdę, harmonię, bohaterstwo. A później nad grobowcem staje z wieńcem.

Do czytelnika

Autor chciał nadać taki tytuł utworu, aby oszczędzić go przed formalną krytyką książkową. Jednak nie zrobi tego, bo ufa czytelnikom i zamiast nadać powagę tytułowi, skupi się na powadze treści. Wybrał formę greckiego dialogu, bo tylko ona zdała mu się najlepiej pasować do rozważań
o powadze sztuki. W dialogu pierwszym idzie o formę, to jest Piękno. W drugim o treść, to jest
o Dobro, i o światłość obu, Prawdę. W dialogach chodzi o uznanie Sztuki, jej potrzeby i powagi. Autor nie opiera się na rozumie, ale na mądrości, przez co może czytelnik nie jedną smutną wiadomość tu znaleźć. Nazywa utwór ten gorzką pracą.

Bogumił. Dialog, w którym jest rzecz o sztuce i stanowisku sztuki jako forma.

Bogumił prowadzi rozmowę o Chopinie. Ktoś wyraża się o nim, że ceni w nim zamach, a nie romantyczno-mglistą melancholię. Bogumił zaś na to, że on by cenił bardziej myśl artysty, jego intencje - czy nie wstydził się mówić prawdę, czy spowiadał naród? Konstanty zaś stwierdził, że nie można tak oceniać muzyki, bo to nie chodzi o naśladowanie, tylko o piękno. Jeśli coś jest piękne i się wszystkim podoba, to nie ważne czy spowiada naród, czy też nie. Na jakiś czas rozmowa ustała, lecz po niedługim czasie temat powrócił. Wówczas to Maurycy powiedział, że piękno to jest to, co się powinno podobać, a nie to, co się podoba. Tak samo dobro - to jest to, co ulepsza, a nie z czym jest przyjemniej. Hrabia zaś stwierdził, ze z pięknem łączy się harmonią, bowiem gdzie jest porządek, tam jest i pięknie. Ambroży powiązał to z idealnym kołem, które to słowa potwierdził zamachowy mąż. Bogumił zwrócił uwagę, jak daleko oni zaszli w swojej rozmowie, która zaczęła się od słowa „sztuka”. Miał on zaraz śpiewać, a w związku z toczoną rozmową zaśpiewał hymn ku czci piękna:

Zapytałby człowieka wiecznego, o którym nie można powiedzieć, że zazdrości komukolwiek, czym jest piękno. A on wtedy odpowie, że jest ono kształtem miłości. Tym samym i słuchacz, i widz jest artystą. Potem spytał tegoż człowieka, czym zatem jest praca. A on odpowiedział, że jest to „zguby szukanie”. W związku z tym Bogumił proponuje wrócić do rozmowy o sztukach. Bogumił ostrzega, że niedługo każdy będzie chciał iść na wygodę i świat stanie się za ciasny dla wszystkich ludzi o to walczących. A piękno powinno zachwycać do pracy. Dlatego najlepszym poetą jest lud prosty. On także jest dobrym muzykiem, profetą. Pieśń i praca jest nierozerwalnym związkiem. Bóg zapala Twoje światło, o Polsko! Czyni to właśnie poezją, pieśnią, która sprawi, że Cesarstwo padnie. Okazuje się, że polska sztuka przemierza Europę, ale bez kształtu (chodzi o to, że polonez np. znany jest, ale nie ma jako takiej sztuki narodowej - chyba!). Smutno jest, że nawet jeden obraz krajowy nie jest sztandarem sztuki. Okazuje się, że sztuką mogą być także zabudowania, stodoły, kościoły. Niejeden szlachcic ma jakieś przywidzenia piękna - niby to widział Wenerę, Apollina, a jednak, budując spichlerz, zapomina, że użyteczne też może być piękne!

Następnie apostrofa do Grecji, którą to podmiot widzi w każdym marmurze. Wstydzi się on za swój wiek za jego naśladownictwo. Następnie zwraca się do Rzymu, że widzi go w akademickiej łacinie i sprofanowanych zapisach i tekstach rzymskich. Do Polski mówi, że bohaterstwo jest na szczycie sztuki, lecz - czy wiedzą o tym inni? Niby pieśń jest, ale nawet Konrad uwięziony, a wszyscy chcą wcielenia: Bohater - wcielenia w wielkie dzieło albo Ojczyznę, Bóg - w Kościół, a człowiek -
w siwiznę (w historię?!). Gdyby zobaczył choć jedną kaplicę, w której zgromadził duch polski, który zaczął by na nowo swą pracę, jednocząc się - wtedy by powiedział, że Miłość ich połączyła. Lecz podmiot nie widzi nawet zalążku Miłości. Dlatego idzie niczym sierota. Idzie do duchowych - ci go nazywają materialnym rzemieślnikiem. Idzie do świeckich - ci go mają za bardzo uduchowionego. Nikt go nie rozumie!

Tak właśnie podmiot widzi w Polsce sztukę - „Jako chorągiew na prac ludzkich wieży,/ nie jak zabawkę ani jak naukę,/ Lecz jak najwyższe z rzemiosł apostoła/ I jak najniższą modlitwę anioła”. Pomiędzy tym ma się znajdować praca - nie jako Taraski czyn, który zabija brata, ale „praca coraz miłością ulżona,/ aż się i trudów trud wreszcie pokona”.

Na tym skończył Bogumił. Jedni uważali, że powiedział rzecz śliczną, drudzy, że to tylko ekscentryczne gadanie (ja też tak myślę!), a jeszcze inni radzili mu napisać książkę.

Wiesław. Dialog, w którym jest rzecz o prawdzie, jej promieniach i duchu jako treść.

Zabrał głos Wiesław, który stwierdził, że to, co się nazywa głosem opinii to sumienie ludzkości. Konstanty stwierdził, że to w sumie mistycyzm lub filozofia, a mąż stanu powiedział, że to oda do czynu. Wiesław powiedział, że człowiek zawsze się wstydzi sił wyższych i od razu mówi na to „mistycyzm”, w znaczeniu - urojenie. Po kilku żartach towarzystwo umilkło, a Wiesław powiedział, że nastąpiła cisza, bo drwią sobie z prawdy. Opinia ludzka to promień ostatnich proroctw. Opinia to głos ludu, który może wszystko - cokolwiek nie powie, wcieli się to w życie. Opinia ma sny prorocze, nigdy się nie myli. Przez nią to giną ludzie, dla prawdy i o prawdę. Jakiś głos, właśnie opinia - to ona o wszystkim decyduje, orzeka o prawdzie. Teraz uczestnicy rozmowy milczą - bo się boją, boją się własnego sumienia. W tym czasie towarzystwo zaczęło mówić na niego, że jest prorokiem. On zatem wyjaśnił im różnicę - prorok mówi prawdę dla prawdy. Wiesz - wychodzi z poczucia piękności, które jest kształtem Prawdy i Miłości. Dlatego wszyscy wieszczowie zaczynali od podziwu piękna. Prorok idzie, wieszcz po próżni lata. Zwykli wróżbiarze to dzisiejsi politycy, a prorocy i wieszcze to dla nich zagrożenie.

Potem Wiesław narysował koło na stole i ze środka zakreślił promień. To jest właśnie centrum, sposób. Cała plejada promieni to prorocze wnętrzności narodu. Obwód to wieniec wieszczów. A środek koła - sumienie narodu! Natchniony kmieć stwierdził, że wszyscy, którzy tylko udają, że walczą prawdą dla prawdy, to Czarownicy. I muszą odrzucić najpierw ten czar, żeby reszta mogła powstać! O Polsko! Nie masz granic, żyjesz tylko jako córka opinii.

Na tym skończył Wiesław swój wywód. A po kilku komentarzach, pokazał ludziom tego, który mąci. Był to wszech-fałsz zewnętrznego świata (nie jestem pewna, ale chyba chodzi o cara, bo są wspomniane peruki, nadęte szaty, przepych itp.). Prędzej czy później sprzeda on Boga za pieniądze i przepije szaty Jezusowe… „Aż złe i dobre miną … wezną nowe!”.

Epilog

Słowo to czynu testament. Czego się nie może czynem dopiąć, to się przekazuje słowem.

Każdy naród przychodzi inną drogą do uczestnictwa w sztuce. I jeśli idzie tą samą drogą, co
i inni, to nie on przychodzi do sztuki, tylko ona do niego (czyli nie ma oryginalnej, nowej, innej sztuki).

W Polsce od grobu Chopina rozwinie się sztuka o kierunku dobra i prawdy. Wtedy artyzm się złoży w całość narodowej sztuki.

Od Chopina powinno się wyciągnąć wniosek o sztuce narodowej. Należy wynieść sztukę ludową do poziomu narodowej. W różnych postaciach takiej sztuki śpią myśli, które dopiero natchnienie poety budzi! Narodowy artysta organizuje wyobraźnię jak np. polityk narodowy organizuje siły stanu…

Należy pamiętać o tym, że kapitał narodowy nie musi być tylko w danych warunkach geograficznych. On wykracza poza granice kraju, jest jakby nad tym wszystkim. Pomiędzy przeszłością a przyszłością otwiera się próżnia, w której jest zrodzone pokolenie. Nie jest ono powiązane z niczym, chyba zostanie Hamletem.

Żydzi nie rozwinęli swojej sztuki, a tylko postawili jeden pomnik - Krzyż Pański! Polacy muszą wziąć z tego naukę. Aby zwyciężyć naród bez domu rozsiany, należy walczyć prawdą. Praca
z grzechu jest i tylko ją miłość może odkupić.

Nie ma się co dziwić, że kraju nie ma, skoro społeczeństwo nie współpracuje z ludem - oto warunek istnienia narodu!

Różnica między słowem ludu a słowem uczonym - lud myśli postaciami, a umiejętnik postacie do swoich myśli dorabia.

Naród, tracąc przytomność - traci obecność, nie istnieje. Głos prawdy - ludzie prawdą żyjący i dla prawdy - mogą go znowu powołać do życia.

Lud zdobywa wiedzę ręczną pracą i dlatego myśli pracą plastyczną - myśli postaciami.

Naród składa się z części dolnej (lud), która go różni od drugich i części górnej (społeczeństwo), co łączy go z drugimi.

Należy zrealizować jakiś postęp w sensie materialnym - i to właśnie nie jest materializm!- ale tylko taką drogą, pracą harmonijną, można walczyć prawdą.

Sztuka wymaga poświęcenia, tylko dla niej teraz Polak może poświęcić swoje życie.

Sztuka to nie tylko wystawy obrazów i rzeźb - powinny na nich zładować się od statuy pięknej do urny grobowej, talerza, szklanki. To także sztuka codzienna, równie piękna.

„Nie książek, ale prawd” - to mi przewodniczyć zwykło w piśmie….

Pisałem w wigilię roku 1851.

Koniec.

Kilka informacji o utworze

Promethidion. Rzecz w dwóch dialogach z epilogiem - poemat, traktat dydaktyczny Cypriana Kamila Norwida pisany wierszem. Najprawdopodobniej powstał w latach 1848-49, dopracowany w 1850
i wydany rok później w Paryżu. Poeta dedykował go zmarłemu przyjacielowi - Łubieńskiemu.

Stanowi refleksję autora nad estetyką i pojmowaniem sztuki w nawiązaniu do filozofii Platona.
W dziele tym autor opowiada się za koniecznością tworzenia odrębnej sztuki narodowej. Najważniejszym zadaniem sztuk plastycznych, jak uważał, jest ucieleśnianie ideału, upowszechnianie piękna. Działania te miałyby pokonywać dystans między twórcą a społeczeństwem, dawać sens moralny.

Traktat poetycki ukończony w wilię 1850 r., to utwór będący próbą uporządkowania przemyśleń natury filozoficznej, etycznej i estetycznej Norwida. Dialogi (Bogumił i Wiesław) wiążą się
z rzymskimi spotkaniami (1847) Norwida z przyjaciółmi, podczas których dyskutowano o filozofii, sztuce i literaturze. Poeta wybiera formę greckiego dialogu, aby - jak powiada we wstępie - zaszczepić główne pojęcia o powadze sztuki, przy czym Bogumił poświęcony jest formie, a Wiesław treści. Dialogi te przynoszą polemikę z tymi wszystkimi, którzy lekceważyli potrzebę rozwoju sztuk plastycznych i nie doceniali znaczenia opinii publicznej. Przede wszystkim jednak to logicznie zbudowana jednolita koncepcja filozoficzna i praktyczna wykładnia stosunku do pracy i jej krwiobiegu w narodzie (i Ludzkości). Nie tylko polemiczna treść, ale i forma stanowiła wyzwanie. Piękno ukazywania struktur, gromadzenie przesłanek, zbijanie sądów fałszywych(...) kłóciło się to
z przyzwyczajeniami odbiorców poezji i wymagało wysiłku (Jacek Trznadel). Źródłem przeżycia estetycznego w Promethidionie miał być sam akt zdobywania samowiedzy. Stało się to główną przyczyną powszechnego potępienia ,,hieroglificznego" utworu. W trosce o czytelność przesłania swego traktatu Norwid dołączył do dialogów także epilog, aby wytłumaczyć główne tezy swego manifestu o sztuce, pracy, opinii i postępie. Całość tak skonstruowanego wywodu, w którym po nagromadzeniu argumentów następuje autointerpretacja, uczytelnia wymowę dzieła. Norwid wpisuje swoją koncepcję sztuki - prawdy - pracy w kosmiczną perspektywę powinności jednostki, narodu i ludzkości. Sztuka w takim ujęciu staje się odkupieniem grzechu pierworodnego, uszlachetnienia pracy, której nadaje ,,bogopodobny" sens; praca staje się modlitwą, a prawda istotą powołania człowieka. W tym wymiarze Promethidion jest dziełem profetycznym (tym można tłumaczyć tytuł: ,,syn Prometeusza"), rodzajem wyznania wiary przez czyn-sztukę, związaną silnie z całością pracy narodu:

I tak jak ja widzę przyszłą w Polsce sztukę,

Jako chorągiew na prac ludzkich wieży,

Nie jak zabawkę ani jak naukę,

Lecz jak najwyższe z rzemiosł apostoła(...)

"Promethidion" to utwór, którego autorem jest Cyprian Kamila Norwid. "Promethidion" to swego rodzaju traktat o sztuce, próba stworzenia definicji piękna. Utwór rozważający jej zadania, poświęcony rozważaniom celów sztuki, a także roli artysty.

Pierwsza część traktatu poświęcona jest definicji piękna. W dialogu między podmiotem lirycznym
a Prometejem toczy się spór o piękno i jego znaczenie w tworzeniu. Prometej jest w utworze ucieleśnieniem nieśmiertelności. Zdaniem Norwida piękno nie może bowiem zaistnieć bez twórcy. To człowiek, stworzony na Boskie podobieństwo, mając w sobie "cień pięknego" może, poprzez swoją pracę, urzeczywistnić pragnienie piękna. To właśnie człowiek, jak zauważa autor, umie także zobaczyć i rozpoznać piękno. Dokonuje się to, w zależności od umiejętności i talentu, który dostał od Stwórcy. Jak czytamy w "Promethidnionie": "Więc stąd chórzysta w innej prymem jest operze,

A prym - chórzystą - widzem w nie swej atmosferze"

Umiejętność dostrzegania piękna i tworzenia sztuki, nie byłaby jednak możliwa bez pracy. Praca jest niezbędna dla zaistnienia piękna. Stanowi drogę do sztuki i warunek jej powstania. Jednocześnie piękno stanowi inspirację do poszukiwań, do tworzenia więc także impuls do pracy.

Współzależność piękna i pracy wydaje się kluczową tezą w pracy Norwida. Piękno stanowi zwieńczenie twórczych wysiłków. Jednocześnie praca to "najwyższe rzemiosło", wysiłek i trud, jak pisze Norwid "trud trudów". Artysta jest więc także największym rzemieślnikiem. Co za tym idzie twórczość powinna spełniać kryterium praktyczności. Sztuka niepraktyczna hołdująca jedynie kaprysom artysty a więc taka, która nie jest "pożyteczna" dla społeczeństwa lub narodu, zdaniem Norwida nie ma prawa istnieć. Jest bowiem drogą upadku pracy.

Dlatego dużą część rozważań w "Promethidionie" poświęcona jest sztuce ludowej. Sztuka ludowa łączy w sobie artyzm, użyteczność i kult pracy. Jak pisze Norwid sztuka ludowa to "sól ziemi". Dzięki twórczości ludowej, dzięki wysiłkom chłopstwa Polska urośnie w siłę, "rozgorzeje, jak lampa na globie". Twórczość ludowa stanowić powinna inspirację dla wszystkich artystów:

"I stąd największym prosty lud poetą,

Co nuci z dłońmi ziemią brązowemi,

A wieszcz periodem pieśni i profetą(...)."

Jak czytamy dalej:

"I stąd największym prosty lud muzykiem,

Lecz muzyk jego płomiennym językiem(...)"

Cyprian Kamil Norwid nie tylko kieruje uwagę na twórczość chłopstwa ale także jednocześnie piętnuje sztukę szlachecką. Sztuka szlachty to sztuka wspaniała, ale także sztuka, która nie potrafi znaleźć swej prawdziwej formy. Norwid określa ją jako sztukę która " tylko kształtu nie ma dla wnętrzności". Brak "kształtu" to jej przekleństwo i ułomność. Powoduje to bowiem, że artyści sięgają po obce nieprzystające formy. Wszystko to zubaża polską sztukę. Sytuację tę Norwid ze smutkiem opisuje w "Promethidionie":

"(...)więc mi smutno,

Że mazowieckie ani jedno płótno

Nie jest sztandarem sztuce - że ciosowy

W Krakowskiem kamień zapomniał rozmowy -

Że wszystkie chaty chłopskie krzywe - że kościoły

Nie na ogiwie polskim stoją - że stodoły

Za długie - świętych figury patronów

Bez wyrazu- od szczytu wież aż do zagonów

Rozbiorem kraju forma pokrzywdzona woła

O łokieć z trzciny w ręku Pańskiego anioła."

Sięganie po obce formy będące zdaniem Norwida efektem sytuacji politycznej Polski czyli rozbiorów. Polska jest w bardzo trudnej sytuacji, Polacy nie mają swego państwa. Naród jest rozbity. Sięganie po obce, zapożyczone formy sztuki nie przyczynia się do odbudowy kraju i konsolidacji narodu, ale wręcz pogłębia upadek "polskości".

Troska i umiłowanie ojczyzny stanowi jedną z naczelnych wartości podejmowanych
w "Promethidionie". Zdaniem autora, to właśnie dzięki oddaniu ojczyźnie rozwijać się może sztuka,
a przez to i pielęgnowane będą narodowe wartości. Jednak Norwid zauważa, że wśród Polaków miłości do ojczyzny jest zbyt mała, aby móc pracą i sztuką odbudować silny naród. Tak jak udało się to w starożytności Grekom i Rzymianom. Jak czytamy w "Promethidnionie":

"O Polsko!- wiem ja, że artystów czołem

Są męczennicy- tych sztuka popiołem...

Ale czyż wszyscy wiedzą to w Ojczyźnie

I czy posiadłaś sztuką krwawe- żyźnie?..."

Jak czytamy w "Promethidionie" zbyt mała jest wśród Polaków także wiara, która stanowić powinna fundament budowy silnego państwa. Tak jak silna wiara, umożliwiła powstanie Izraela.

Podjęte przez Norwida rozważania dotyczą najistotniejszych, najbardziej kluczowych problemów. Podejmuje temat miłości do ojczyzny, temat pracy. Przede wszystkim jednak "Promethidion" jest to traktat o sztuce. To właśnie ona stanowi drogę realizacji wszystkich pozostałych wartości i do budowy silnego państwa. Dlatego artysta powinien być także rzemieślnikiem, a sztuka powinna stanowić dobro wspólne. Powinna być użyteczna i dostępna wszystkim. Jak pisze Norwid:

"Bo nie jest światło, by pod korcem stało,

Ani sól ziemi do przypraw kuchennych"

Takie rozumienie jest dalekie od romantycznego podejmowania sztuki i roli artysty. Przestaje on być wieszczem i dalekim poetą. Nie jest już człowiekiem unoszącym się ponad narodem, a staje się jednym ze "zwykłych ludzi". Kimś, kto poprzez pracę, a co za tym idzie i sztukę pracuje dla wspólnego dobra. Przyczynia się do umacniania narodowej siły.

krótkie streszczenie:

Tytuł utworu brzmi: Promethidion. Rzecz w dwóch dialogach z epilogiem. Autor nawiązuje w nim do imienia mitycznego Prometeusza, któremu znana była zarówno praca, jak i cierpienie spowodowane troską o los ludzi. Norwid dedykował ten utwór zmarłemu przyjacielowi W. Łubieńskiemu. Poeta-filozof wypowiada się tu na temat sztuki w kategoriach estetycznych i etycznych, ujmując refleksję
w kształt rozmowy.

- Spytam się tedy wiecznego-człowieka, [...] „Cóż wiesz o pięknem?...” „Kształtem jest miłości”. Uogólniona postać człowieka ponadczasowego, wiecznego, reprezentującego ludzi wielu pokoleń, doświadczeń i orientacji estetycznych wywiedzionych z różnych kultur, jako spadkobierca dziedzictwa Prometeusza, wypowiada się jednoznacznie na temat piękna. Jest ono ukształtowane pod wpływem miłości i tylko z nią może się kojarzyć. Takie pojmowanie piękna nosi w sobie założenie, że sztuka - aktywność powielająca boski gest stworzenia - musi mieć związek z miłością Boga do ludzi, a także z tą, którą zdolny jest emanować sam człowiek, stworzony przecież na wzór Boga. Z tego wynika więc, że każdy w sobie cień pięknego nosi. Warto również zwrócić uwagę na celowość wszelkiej sztuki. Nie istnieje ona sama dla siebie, dla efektu estetycznego, dla przyjemności obcującego z nią odbiorcy, ale ma stanowić sól ziemi i służyć człowiekowi w jego życiu praktycznym: Bo piękno na to jest, by zachwycało Do pracy - praca, by się zmartwychwstało. Twórczość jest więc pracą, zaś jej efekt ma być „zachwytem”, zachętą, uskrzydleniem do pracy. Z takim stanowiskiem jak najbardziej zgadza się pogląd dotyczący twórczości ludowej - największym prosty lud poety oraz największym prosty lud muzykiem. Dalej autor wskazuje znaczenie praktyki w sztuce: Cezara uznaje za najlepszego historyka, zaś Michała Anioła, co kuł sam w marmurze, za wybitnego rzeźbiarza. Można więc dostrzec wyraźny związek („zaręczyny”) „pieśni” (poezji) z praktycznym wymiarem życia (wysiłek twórczy odnoszący lirykę do rzeczywistości). We fragmencie rozpoczynającym się apostrofą do Polski Norwid wskazuje znaczenie sztuki: zapala do pracy i walki, podejmuje zagadnienia ważne dla konkretnych miejsc i ludzi, nie unika reakcji na aktualne sprawy. I tak ja widzę przyszłą w Polsce sztukę, Jako chorągiew na prac ludzkich wieży, Nie jak zabawkę ani jak naukę, Lecz jak najwyższe z rzemiosł apostoła I jak najniższy modlitwę anioła. Tworzenie dzieł sztuki zostało umieszczone na szczycie różnych form pracy. Wysiłek artysty nosi w sobie szczególne cechy
i posłannictwo, dlatego też przyznano mu najwyższą rangę - zbliża bowiem do Boga w samym akcie tworzenia i pozwala Go w dziele dostrzegać, bo przecież jest ono Kształtem [...] Miłości (zapisanej
z wielkiej litery). Norwid przyznaje artyście szczególną rolę w społeczeństwie, ale zwraca uwagę na właściwe pojmowanie sztuki. Musi być ona budowana na trwałym fundamencie wartości etycznych. Tylko wtedy przetrwa przez pokolenia i spełni swoją misję - zachwyci do pracy.

5

---