I. Deklinacja męska. Pochodzenie i Nominativus sg.

1. a) Należą do niej dawne, znane z scs. tematy na *-o-s /*-jo-s > *-ъ/*-ь typu *vlkъ, *mQžь > pol. wilk, mąż

b) tematy scs. na *-ŭ-s typu *sūn-ŭ-s > synъ > pol. syn

c) tematy na *-ǐ typu gostь > pol. gość

d) tematy dawne na -n- (dawny *kamy, G.sg. *kamene; *dьnь, G. sg. *dьne) > pol. kamień (dawny Acc.sg.), G. sg. kamienia; dzień, G. sg. dnia. Polski N. sg. tematów na -n- pochodzi z Acc. sg.

Zanik wygłosowych jerów słabych powoduje, że w j. polskim wygłos jest spółgłoskowy. Wygłosowe spółgłoski miękkie często ulegają stwardnieniu mąż' > mąż, oprócz tego wygłosowe spółgłoski wargowe tracą w naszym języku palatalność: gołąb' > gołąb, krew' > krew (ale gołębia, krwią). Palatalność zachowują dawne -ń (dzień) lub -t' > ć (typu gość).

2. Genetivus sg.

Dawne końcówki deklinacji spółgłoskowej na -n- tzn. -e (typu dьn-e) oraz deklinacji na krótkie *-ǐ czyli -i (typu gost-i) wychodzą z użycia.

Pozostałe końcówki -a (dla deklinacji na -o/-jo np. wilk-a, męż-a) oraz -u (dla deklinacji na krótkie -ŭ, np. miodu, domu) wymieszały się w ten sposób, że rzeczowniki żywotne (z wyjątkiem wołu) otrzymują końcówkę na ogół -a: męża, syna, konia, gościa, psa, szczura, kreta itp.

Od XV wieku rozpoczyna się ekspansja końcówki -u z tematów na *-ŭ w rzeczownikach nieżywotnych zakończonych na spółgłoskę twardą. Konkuruje ona tu z dawną końcówką -a, np. wozu albo woza, wieka dziś wieku, pokoja dziś pokoju, boja dziś boju. Końcówkę -a zachowują - oprócz rzecz. żywotnych i zdrobniałych - nazwy części ciała zęba, palca, nazwy narzędzi i przedmiotów użytkowych kielicha, topora, talerza, metra, nazwy gier, tańców szylinga, dolara, litra, hektara, brydża, kujawiaka. Nie ma tu jednak konsekwencji, por. metra - termometru, grama - telegramu. Podobna niekonsekwencja ma miejsce w nazwach miast: Konstantynopola - Neapolu, Paryża - Asyżu a nawet w obrębie tego samego wyrazu pługa - pługu, samowara - samowaru.

Końcówka -u szerzy się w skrótowcach: PZPR-u, PiS-u, ZOZ-u.

Zmiana końcówki G. sg. może zmieniać znaczenie homonimów: geniusza `człowieka genialnego' ale geniuszu `wybitnej zdolności twórczej', zamka `urządzenia zamykającego' ale zamku `budowli warownej', zbiega `uciekiniera' i zbiegu `splotu wydarzeń'.

Z dawnych tematów na *-ŭ tylko G.sg. syn-a jest archaiczny zamiast synu pod wpływem formuły w imię Ojca i syna.

Trafiające się końc. -e Macieje `Macieja', konie `konia' mają zmianę 'a > e.

2. Dativus sg. (Celownik)

1. a) Należą tu znów dawne, znane z scs. tematy na *-o-s /*-jo-s > *-ъ/*-ь typu *vlkъ, *mQžь > pol. wilk, mąż miały w D.sg. końcówkę -u : *vlk-u, *mQž-u dziś jednak pol. wilkowi, mężowi ale psu, dziadu po XVI w. dziadowi; wcześniejsze ku Krakowu, Tarnowu, Charkowu - później Krakowowi, Tarnowowi, Charkowowi. Zwłaszcza rzeczowniki jednosylabowe zachowują -u jeszcze w XVI w. np. płodu, ludu, płaczu, wtórne synu !, jak też często z przyimkiem ku, np. ku ratunku, ku zachodu, ku pożytku, ku zamku.

b) tematy scs. na *-ŭ-s typu *sūn-ŭ-s > synъ > pol. syn miały w Dat. sg. końc. -ovi np. pol. synowi,

c) tematy na *-ǐ typu gostь > pol. gość Dat. sg. scs. gost-i mają już nowe staropolskie końcówki -ewi/-owi (gołębiewi, gościowi > gołębiowi, gościowi).

d) tematy dawne na -n- (dawny *kamy, G.sg. *kamene; *dьnь, G. sg. *dьne) > pol. kamień (dawny Acc.sg.). Dat. sg. stpol. przybierał formy kamieniewi, kamieniowi > n.pol. kamieniowi.

Widzimy zatem wielką ekspansję końcówki -owi oraz wtórnej -ewi z dawnych tematów na krótkie *-ŭ. Objawem walki obu dawnych końcówek -u (z tematów na *-o, *-jo) oraz -ovi/-evi (z tematów na *-ŭ) były staropolskie oboczności gniewu/gniewowi, kościołu/kościołowi, Bogu/Bogowi, proroku/prorokowi, biskupu/biskupowi, mężu/mężowi, królu/królowi.

W XVII w. zaczynają tu rządzić nowe formy. Przewagę zyskuje końcówka -owi/-ewi zapewne pod wpływem jej zwycięstwa w gwarach polskich. Reliktami pozostają niektóre żywotne jednosylabowce, np. bratu, chłopu, ojcu, panu, księdzu, chłopcu. W gwarach - zwłaszcza na Pomorzu, Kociewiu, w gwarach Warmii i Mazur przez całe Mazowsze po ujście Wieprzy zwycięża końcówka -owi. Dochodzi tu także czasami do jej skontaminowania z -u i wymawiana bywa wtedy jako -oju: bratoju `bratu'.

Do XVI w. była w użyciu także końcówka -ewi po spółgłoskach palatalnych, np. kmieciewi, Andrzejewi, mężewi itp. Po stwardnieniu poprzedzających spółgłosek zostaje zastąpiona przez -owi. Do XV-XVI w. zdarza się -ewi nawet w tematach twardych, np. obrazewi, głosewi. Dziś jest to normalna końcówka w gwarze łowickiej: chłopakewi, wołewi, stryjewi, zaś pod Sochaczewem używa się odmianki -eju: xłopokeju, vołeju.

Dawne końcówki tematów na -i, -n- (tzn. -i) zanikły.

3. Accusativus (Biernik) sg.

Wszystkie tematy miały końcowe jery słabe, które zanikły. Te formy są powszechne w rzeczownikach nieożywionych, np. widzę obraz, kolec, palec, włos, wóz, ogień itp. Natomiast rzeczowniki żywotne przybierają końcówkę G. sg. -a, np. widzę człowieka, psa, pana, chłopa, gołębia, gościa itp. Ta tendencja obserwowana jest od tekstów scs.

Już w stpolskich zabytkach XIV i XV w. dawny Acc. zakończony na spółgłoskę w rzecz. żywotnych zachowany był szczątkowo: Świętosław ujął koń i chłopa, stracił Janusz swój koń, jakom dał Abramowi źrzebiec, żałował na Mikołaj, pwaj w bog. W XVI w. grupa ta zawęża się do żywotnych nieosobowych: obróć swój koń prędkonogi, na dziki zwierz, pojadę na niedźwiedź, śledź jesz, mamy świeży zając. Przypadki te najdłużej żywotne były na Mazowszu. Ślady takiego biernika są dziś żywe tylko w niewielkiej ilości przykładów: iść za mąż, być za pan brat, siąść na koń, na miły Bóg, na święty Michał.

Przyczyną tych zmian była zapewne składnia, gdyż znalezienie podmiotu było trudne w wypadku, gdy w zdaniu obok siebie występowały dwa rzeczowniki żywotne, np. Ojciec widzi syn `Ojciec widzi syna' lub `Syn widzi ojca'.

We współczesnej polszczyźnie końc. -a przybierają też niektóre rzeczowniki nieożywione: tańczyć mazura, oberka, palić papierosa, mieć nosa, spłatać figla, dać szczutka (w nos), zabić ćwieka.

4. Instrumentalis (Narzędnik) sg.

*-o, *-jo miały *-omь, *-emь (*vl'k-omь, *mQž-emь)

*-ŭ miały *-ъmъ (*syn-ъmъ)

*-ĭ miały *-ьmь (*gost-ьmь)

*-n miały *-ьmь (*kamen-ьmь)

W języku polskim końc. -omь została już w okresie scs. wśród Słowian zachodnich wyparta przez *-ъmъ > -em. Taki efekt dają też pozostałe końcówki: *-emь, *-ьmь, np. stpol. rodem, wozem, synem, mężem, cesarzem, gościem, kamieniem.

5. Locativus (Miejscownik)

*-o miały *-ě (*vl'c-ě)

*-jo miały *-i (*mQž-i)

*-ŭ miały *-u (*syn-u)

*-ĭ miały *-i (*gost-i)

*-n miały *-e (*kamen-e)

W tematach na *-o mamy końc. stpol. -e < *-ě, np. w rodzie, płocie, wozie, lesie, snopie, grzybie, szumie. Tematyczne -k, -g-, -x ulegają II palatalizacji: w człowiece, języce, zamętce, pagórce, obłoce, strasze, grzesze, słusze, okrędze (: okrąg). Dziś w tych wypadkach zastąpiona została ona przez -u (znów z tematów na *-ŭ) - w człowieku, obłoku, grzechu, okręgu).

Końcówka -u upowszechnia się na inne deklinacje. Wyjątkowo w XIV w. notuje się -i (w gaji, stolcy `stolicy'), ale dziś w mężu, gościu, dniu, kamieniu, Bogu. Wyraz dzień ma -e tylko w wyrażeniu: we dnie (i w nocy).

Końcówka -u wchodzi też, jak widać, do deklinacji na *-o: sadu, Bogu, czasu, baranu, ptaku, ale starsze też ptace, Bodze, dusze.

Dawne rzeczowniki na *-ŭ z wyjątkiem synu, domu, wierzchu przyjmują jednak końcówkę -e < *-ě: wole, miedzie `miodzie', podobnie jak ledzie, czynie.

6. Vocativus (Wołacz)

*-o miały *-e (*vl'č-e)

*-jo miały *-u (*mQž-u)

*-ŭ miały *-u (*syn-u)

*-ĭ miały *-i (*gost-i)

*-n miały *-i (*kamen-i)

Język polski utrzymał z tego końcówki -e i -i: np. o rodzie, wozie, panie, lesie, chłopie. Po -k, -g, -ch następuje tu palatalizacja I: o Boże, człowiecze, ojcze, starcze a także dusze Wojciesze! a także o gołębiu, dniu, kamieniu, gościu.

Końcówka -u szerzyła się z tematów na *-ŭ: synu, domu, mężu, cesarzu, Wojciechu, roku, człowieku, wrogu, duchu.

Rzeczowniki z patronimicznym suf. *-icь, *-ičь < *-itjo przybierają w staropolszczyźnie czasami końc. -e: o królewicze!, ślachcicze, panicze, co jest zapewne wyrównaniem do form ojcze, starcze! Później i one przybierają końcówkę -u: królewiczu, paniczu.

II. Liczba mnoga

Nominativus, Vocativus pl. (Mianownik i Wołacz lm.)

*-o miały *-i₂ (*vl'c-i)

*-jo miały *-i (*mQž-i) oraz *-e, *-ě (*dělatel'e `pracownicy', cěsar'ě)

*-ŭ miały *-ove (*syn-ove)

*-ĭ miały *-ьje (*gost-ьje)

*-n miały *-e (*kamen-e)

Początkowo końcówka *-i₂ > -i oraz po stwardniałych -y utrzymywała się od średniowiecza po wiek XVII w zakresie rzecz. żywotnych: sąsiedzi, chłopi, anieli, biskupi, lwi, psi, charci, prorocy, krucy, wilcy, ptacy. Tu też należą tzw. rodowe n. m. w N. pl., np. Mydlnicy (: Mydlnik `producent mydła'), Skotnicy. Od w. XVIII coraz szerzej wchodzi tzw. „godnościowa” końc. -owie z tematów na *-ŭ: pany - panowie, profesorzy - profesorowie. Przedostaje się ona też do nazw narodowości: Szwedzi, Węgrzy ale Etruskowie, Norwegowie.

Rzecz. osobowe zakończone na -x zachowują do XVII dawną palatalizację II -š i zmianę -i > -y: mniszy, Włoszy zamienione na -si: Włosi, mnisi na wzór sąsiedzi, chłopi.

Końc. -y < *-i mają rzeczowniki z suf. *-ec < *-ьcь: mędrcy, kupcy, igrcy, pokarańcy, nowochrzczeńcy, zabilcy obok jeńcowie Ppł, łyścowie Rej).

Końc. -owie wkracza w obręb rzecz. żywotnych o tematach na *-o na wzór synowie, wołowie: aniołowie, biskupowie, prorokowie, kasztelanowie, czeladnikowie, dziadowie, łotrowie, osłowie, ptaszkowie. Formy te występować mogą obocznie z -i/-y: biskupi/biskupowie. Największa ekspansja końcówki -owie przypada na XVI-XVII wiek. Potem niektóre formy wycofują się: filologowie - filolodzy, Węgrowie - Węgrzy, autorowie - autorzy.

Końc. -i z dawnych tematów na *-jo nie jest znana w polszczyźnie prócz historycznych zapisów tzw. patronimicznych nazw miejscowości: Biskupicy `ludzie biskupa', Janowicy < *Jan-ov-ic-i, Jarocicy. Formy te zostały zamienione Acc.pl. na -e (< *ě₃): Biskupice, Jarocice itp.

Końc. -e w rzecz. z suf. -ciel (*-telь), -arz (*-arь), -anin (*-aninъ) utrzymuje się bez zmian: przyjaciele, lekarze, mieszczanie, Zagórzanie).

Końc. -'e < *-ьje wywodzi się z męskich rzeczowników na *-ĭ: goście, gołębie, czerwie, łokcie, niedźwiedzie, ognie, paznokcie. Szerzy się ona także w rzeczownikach na *-jo: krole, bogacze, męże, pieniacze. Na mianownik wskazuje przydawka: króle pogańscy, przebywacze Jeruzalemscy, zeszli się wszyscy męże.

Od XVII w. szerzy się ona w zapożyczeniach na -ans, -ens, -ons: romanse, kredense, anonse.

Oprócz tego w N. pl. występują formy Acc. pl. z końc. -y/-i zwłaszcza po k, g rzeczowników nieżywotnych, np. sady, miody, płoty, lasy, groby, dymy, czyny, wilki. W ciągu XVII w. końcówka -y/-i wypiera dawne mianownikowe -i/-owie w zakresie rzeczowników żywotnych nieosobowych: lwi > lwy, psi > psy, orłowie > orły, krukowie > kruki. Ta biernikowa końcówka zwycięża w XVI w. w rzeczownikach: Longobardy, Szkoty, Bułgary, Serby, filozofy, doktory, biskupy, bogi, hetmany, żydy, popy.

Od XV w. wchodzi też końc. -a (z neutrów): instrumenta > instrumenty, akta, fakta > fakty, pakta > pakty, kłopota > kłopoty, koszta > koszty, rzadko w wyrazach rodzimych: kłopota, okręta, pociska.

8. Genetivus pl. (Dopełniacz lm)

*-o miały *-ъ (*vl'k-ъ)

*-jo miały *-ь, *-ъ (*mQž-ь, *dělatelъ )

*-ŭ miały *-ovъ (*syn-ovъ)

*-ĭ miały *-ьjь (*gost-ьjь)

*-n miały *-ъ (*kamen-ъ)

W większości rzeczowników występuje końc. -ów: lasow, grzechow, panow, słoniow, krajow, bratow, panow, kluczow, dniow, nieprzyjacielow, poganinow, Egipcjanow itp. Rzeczowniki miękkotematowe miały też kiedyś końc. -ew: krolew.

Wygłos w G. pl. z zanikłym jerem słabym mają okazjonalnie niektóre wyrazy: woz `wozów', ząb `zębów', włos `włosów' zapisane od XIV-XVIII w., por. zdania: swarzyć się do ząb, pośrzod god `lat' twoich Pfl., Ppuł., z kędzior swych XVI w. Do dziś zachował się stary G.pl. w powiedzeniu dotychczas = do tych czasów.

W grupie rzeczowników, które pierwotnie określały nazwy narodów: do Węgier, Prus, Niemiec, Czech, Francuz, Turek.

W nazwach rodowych (N. pl.) do Krzeszowic, Katowic, Świątnik, Mydlnik, Piekar, Koniar.

Rzeczowniki na -anin mają też dawną końcówkę G.pl. *-ъ: dworzan, Rzymian, Zalesian. Podobnie zachowywały się rzecz. z suf. *-telь, przyjaciół.

Trafiają się formy dopełniacza wyrównane do tych form: kamion, jelon, sążon, kmiot, łokiet.

Końc. -i/-y < *-ьjь utrzymuje się i rozszerza z dawnych tematów na *-ĭ: ludzi, gości, gwoździ, gołębi, łokci, paznokci, niedźwiedzi, ogni, czerwi a także koni, dni, kamieni, promieni. Końcówka ta rozszerza się też na derywaty na -arz: aptekarzy, bednarzy, rycerzy, trębaczy.

9. Dativus pl. (Celownik l.m.)

*-o miały *-omъ (*vl'k-omъ)

*-jo miały *-emь, *-ъ (*mQž-emь, *dělatel-emъ )

*-ŭ miały *-ъmъ (*syn-ъmъ)

*-ĭ miały *-ьmъ (*gost-ьmъ)

*-n miały *-ьmъ (*kamen-ьmъ)

Od XVII wieku upowszechnia się na inne deklinacje końcówka -om < *-omъ z deklinacji na -o, np. mężom, kobietom, polom.

Po spółgłoskach palatalnych trafia się też -em, stpol. koniem > koniom, gościem > gościom, kamieniem > kamieniom.

Od XV wieku pojawia się przejściowo końcówka -am (z deklinacji żeńskiej na -a/-ja), np. dzieciam `dzieciom', pastuszkam, kapłanam, uczniam, mnicham. Oddziałały tu rzeczowniki męskie na -a typu mężczyzna, sługa, wojewoda, sprawca itp.

10. Accusativis pl. (Biernik l.m.)

*-o miały *-y (*vl'k-y)

*-jo miały *-ě₃, (*mQž-ě, *dělatelě )

*-ŭ miały *-y (*syn-y)

*-ĭ miały *-i (*gost-i, golQb-i)

*-n miały *-e (*kamen-e)

Końcówka -y po tylnojęzykowych k, g zmieniła się w -i (wilky > wilki), ptaki, języki, brzegi, ssaki, ale zostaje po x, np. strachy, grzechy i innych spółgłoskach: sady, dziwy, psalmy, dary itp.

Końcówkę -e z odmiany spółgłoskowej mają nie tylko kamienie, rzemienie, płomienie, ale także niektóre tematy na -i oraz -jo, np. ognie, gołębie, niedźwiedzie, boje, konie, cienie, palce. Tylko dawny spółgłoskowy dzień może mieć tu dawne -e - dnie lub -i z tematów na -i: dni.

W historii Biernika rzeczowników osobowych wyróżnia się okres do XVII wieku, gdy miał on końcówki równe z nieosobowymi: popy, anioły, bogi, grzeszniki, sprzeciwniki, syny.

W drugim okresie po XVII wieku używa się tu końcówek G.pl.: aniołów, grzeszników, więźniów, ojców, Egipcjan, przyjaciół, lekarzy, ludzi.

11. Instrumentalis pl. (Narzędnik l.m.)

*-o miały *-y (*vl'k-y)

*-jo miały *-i (*mQž-i, *dělatelъ )

*-ŭ miały *-ъmi (*syn-ъmi)

*-ĭ miały *-ьmi (*gost-ьmi)

*-n miały *-ьmi (*kamen-ьmi)

W dobie staropolskiej utrzymuje się stan odziedziczony nad grzechy, za chleby, zęby swymi, z kozły, przed wieki, nad bogi, jęćcy, z ojcy itp.

Dawne tematy na *-u, *-i *-n miały końcówki *-ъmi, *-ьmi, które występowały częściej do XVI wieku: mężmi, nad królmi, dziedzicmi, kijmi, nożmi, pasterzmi, złodziejmi, tysiącmi, żołnierzmi itp. Końcówka ta wtargnęła nawet do tematów na -o wypierając -y: chlebmi, z wozmi, czarmi `czarami', apostołmi. Rzadziej trafiała się końc. -oma z dualu: trzema dnioma, zamkoma, palcoma, trzymać zęboma.

W XVI w. pojawia się końcówka -ami (z tematów na -a, -ja) uważana początkowo za wulgarną. Jeszcze u Kochanowskiego jest dość rzadka. Wypiera końcówki -y, -mi, por. grzechami, apostołami, palcami, kamieniami. Starą formę zachowują tylko: liśćmi, końmi, gośćmi, przyjaciółmi.

Dawna końcówka dualna utrzymuje się w gwarach śląskich i na Mazurach: palcoma, chłopóma, koniuma, bratóma.

12. Locativus pl. (Miejscownik l.m.)

*-o miały *-ěxъ (*vl'k-ěxъ)

*-jo miały *-ixъ (*mQž-ixъ)

*-ŭ miały *-ъxъ (*syn-ъxъ)

*-ĭ miały *-ьxъ (*gost-ьxъ)

*-n miały *-ьxъ (*kamen-ьxъ)

Pozostały w polszczyźnie ślady tylko -'ex < *-ěxъ i *-ьxъ, np. zamęciech, grobiech, sądziech, rękawiech, zakoniech, zamcech itp. Zachowało się w Niemcech > w Niemczech. Wprowadzana jest też końc. -ox (nowotwór) oraz wyraźniej od XVI wieku -ax, np. bratoch, narodoch, pagórkoch, wozoch. W XVI w. końcówka -ox znika wypierana przez -ax z tematów na -a: złodziejach, krajach, zakonach itp. Rozwija się ona już od średniowiecza, by zwyciężyć w polskim jęz. literackim.

---