Judith P. Butler

Krytycznie queer

Komentarz odautorski:

Rozpoczynając tworzenie tego opracowania zaczęłam od „wygooglania” zdjęcia

Judith Butler w sieci, co by się przekonać, czy moje podejrzenia się sprawdziły i babka jest
tak obleśna, że żaden koleś na nią nie poleciał. No cóż, kwestia gustu. Może w młodości nie
była taka zła, no ale stara to już jak podróbka Redforda. A tak poważnie to staram się po
prostu zrozumieć, dlaczego ta kobieta jest tak radykalna w swych poglądach a nawet
„homoseksualnie zgorzkniała”? Ten tekst był jak francuski dramat absurdu. Ale do rzeczy.
Do wyjaśnienia niektórych zagadnień będę używać innych tekstów dostępnych w sieci, ale
tylko i wyłącznie, jeśli znajduję koherencję z tekstem Butler.

Co to w ogóle jest to queer?

Słowo queer w języku angielskim ma wiele znaczeń, ale nas interesuje tutaj tylko
odpowiednik polskiej cioty. Słowo to było kierowane do gejów i lesbijek (odkrywcze!),
szczególnie tych, którzy w latach ’60 w USA tworzyli swoistego rodzaju ruch homoseksualny.
Słowo to miało wywoływać u nich wstyd z powodu swej „odmienności”. W latach ’80
jednakże, Ci sami homoseksualiści zaczęli zawłaszczać sobie to sformułowanie. Nazywając
samych siebie queer, odebrali mu tym samym aspekt zawstydzający i pejoratywny wydźwięk.

Butler zastanawia się, dlaczego słowo to nie tylko zmieniło charakter, ale przeszło w swej
ekstremalnej formie do afirmacji? Dla porównania daje tu słowo nigger, które pomimo prób
resygnifikacji, nigdy nie zatraciło swego pierwotnego wydźwięku. Dla uzasadnienia procesu
zmiany znaczenia słowa przywołuje teorie Nietzschego z „Genealogii moralności” –
resygnifikacja słowa queer jest możliwa, ponieważ termin ten nie ma historycznej ciągłości,
można je na nowo interpretować i adaptować. Butler poddaje jednak to w wątpliwość,
zastanawia się, czy resygnifikacja nie jest właśnie konsekwencją tej historyczności? Ale
odpowiedzi nie udziela.
Butler zauważa, że queer, staje się coraz szersze znaczeniowo, często używa się go w sposób
narzucający zazębiające się podziały, w niektórych kontekstach odnosi się do młodszego
pokolenia występującego przeciw zinstytucjonalizowanej i reformistycznej polityce
określanej czasami jako gejowska i lesbijska; do zdominowanego przez białych ruchu, który
nie był w stanie zastanowić się nad obecnością lub nieobecnością queer w kolorowych
społecznościach; czy używany jako zapłon dla lesbijskiego aktywizmu lub symbol fałszywej
jedności kobiet i mężczyzn.

Queer studies czy queer theory - na początku 'queer theory' była jedną z dziedzin gay and
lesbian studies, jednakże, wkrótce okazało się, że jest tak prężna i aktywna, że zaczęła być
utożsamiana z całymi gay and lesbian studies. Obecnie, ‘queer' nie można utożsamić ani z
homoseksualizmem ani z biseksualizmem, lecz z wszelkimi, nienormatywnymi
tożsamościami i zachowaniami seksualnymi, co jest wyrazem wyczerpywania się podziału w
kulturze na homo - hetero, a powstawaniem podziału na to, co zgodne z kulturowym status
quo i na to, co niezgodne. Pomimo że to Teresa de Laurentis wymyśliła nazwę 'queer theory',
to Gender Trouble Judith Butler, amerykańskiej lesbijki, feministki i filozofki, stało się
początkiem tej nowej dziedziny humanistyki. Korzystając z teorii Michela Foucault oraz
francuskich i amerykańskich feministek (m.in. Lucy Irigaray, Monique Wittig i Gayle S.
Rubin), Butler zaprezentowała totalną krytykę wszelkich tożsamości płciowych i seksualnych,

które uważa się za naturalne czy normalne. W tym sensie 'queer' nie forsuje żadnej konkretnej
tożsamości, a jedynie jest krytyką tożsamości normatywnych. (wg Tomasza Jarymowicza)

Moc performatywna aktu mowy

Butler przywołuje teorie aktów mowy J. Austina i znaną nam wszystkim dobrze ceremonię
małżeństwa jako reprezentatywną dla mocy performatywnej mowy. Zauważa, że
heteroseksualność jest dla tych aktów mowy paradygmatyczna, ponieważ „Ogłaszam was…”
tworzy związek, który nazywa, czyli męża i żonę! Butler zastanawia się, skąd się bierze i jak
się tworzy moc takiego paradygmatu?
Na podstawie analizy mocy performatywów sędziowskich wysnuwa teorię, że:

1.

Performatywy są autorytarne, bo mają moc uprawomocniającą.

2.

To cytat daje performatywowi jego moc sprawczą (powtarzanie cytatów z prawa), a
więc autorytet jest tekstualny, a nie sędzia nadaje tekstowi autorytet (ale czy na pewno?
Czy słowa np.: pielęgniarki wygłaszającej wyrok mają moc performatywną?)

3.

Przez odwołanie się do konwencji akt mowy sędziego zostaje obdarzony mocą
sprawczą (nie ma jej ani w postaci sędziego ani w jego woli)

„ja” w dyskursie

Butler twierdzi, że „ja” wpływa na dyskurs, ale to dyskurs jest uprzedni i umożliwia
zaistnienie „ja”, a zatem, za dyskursem nie stoi żadne „ja”. Każdy z nas może powiedzieć „ja”
dopiero, jeśli wcześniej się tak do nas zwrócono = dostałem miejsce w mowie przez ową
inwokację. Paradoksalnie to uznanie społeczne warunkuje podmiot mówiący. Uznanie nie jest
mu jednak dane, a go stwarza. Dodatkowo niestabilność i niekompetencję podmiotu określa
fakt, iż nie jest możliwe osiągnięcie pełnego uznania społecznego, tj. „zakotwiczenia się w
nazwie, która inauguruje i powołuje do życia tożsamość społeczną jednostki.”
I znów wracamy do koncepcji cytatu, ponieważ to „ja” jest właśnie cytatem miejsca, „które
„ja” zajmuje w mowie, charakteryzującego się swego rodzaju uprzedniością i anonimowością
w stosunku do życia, które pobudza, i stanowiącego historycznie możliwą do zrewidowania
potencję nazwy, która mnie poprzedza i przerasta, a bez której nie mogę przemówić.”

Performatyka płci a drag

Jeżeli performatyw „ogłaszam was…” tworzy heteroseksualizację więzi społecznej, to może
jest ono zawstydzającym tabu, które sprowadza do queer wszystkich, którzy są oponentami
takiej formy więzi społecznej (i teraz właśnie okazało się, że jestem queer, i może jeszcze
ktoś z was też się tego dowiedział). Wg Butler wszyscy musimy sobie rościć prawa dla
terminów „kobieta”, „queer”, „gej”, „lesbijka”, ponieważ te określenia roszczą sobie prawa
do nas, zanim jeszcze potrafimy to sobie uświadomić. Dlaczego? O tym za moment.

W kwestii drag (od drag queen- oczywista oczywistość), Butler zadaje pytanie, czy

istnieje coś takiego jak odgrywana czy parodiowana płeć? Czy to znaczy, że zakładając
maskę przyjmuje się nie swoją tożsamość, czyli że istnieje jakieś uprzednie „ja” do tego
odgrywanego? A może to odgrywanie poprzedza i tworzy „ja”, jest elementem formujący a
nie zbędna maska?
Butler pisze, że drag jest modelem performatywności, ale nie znaczy to, że performatywność
jest drag. Krytykuje też pogląd jakoby ubranie miało tworzyć kobietę (teorie
konkurencyjnych wydawnictw w czasie publikacji Gender Trouble Butler). Istotną rolę w
naszym życiu, a także kluczowym pojęciem w koncepcji drag odgrywa płeć społeczna, której
objaśnienie pozwoli mi kontynuować temat drag.

Co to jest płeć społeczna? Czyli czyli nie rodzimy się dziewczynkami, tylko z
rozkazem bycia dziewczynkami

Płeć społeczna jest wynikiem obowiązkowej, wymuszonej praktyki ucieleśnienia norm, które
są na nas odgórnie nałożone w formie zadania. Zadanie to polega na dążeniu do ideału
domniemanej płciowości, czyli: na dziewczynkach wymusza się bycie „dziewczęcymi”
(oczywiście działa to w obu przypadkach, ale pozwolę sobie skupić się za przykładem Butler
na kobiecej wersji) i cytowanie normy „kobiecości”. A zatem kobiecość nie jest wynikiem
wyboru, lecz wymuszonym cytowaniem normy, której historyczność jest nieodłącznie
związana z dyscypliną, kontrolą i karą. Nie istnieje uprzednio żadne „ja”, to przyjęcie
cytowania normy dopiero pozwala nam zakwalifikować się jako „ja”. Wg Butler zadanie to z
góry skazane jest na niepowodzenie. Mamy przed sobą niedościgniony ideał, który na
dodatek jest wyimaginowany, ponieważ nie istnieje ktoś taki jak „idealna kobieta” czy
„idealny mężczyzna”. W każdej kobiecie, bowiem, można znaleźć męskie cechy, a w każdym
mężczyźnie kobiece (czy to trochę nie paradoks? Jeżeli nie ma czegoś takiego jak uprzednia
płeć, to co to znaczy cecha kobieca, czy męska?).
Butler uważa, że krytyka koncepcji drag wynika z założenia o istnieniu płci biologicznej,
które uważa za dogłębnie heteroseksualne [sic!]. Wg niej wprowadzenie zależności między to
co zewnętrzne (powierzchowność) a to co wewnętrzne (dyspozycja psychiczna) owocuje
powstaniem sprzecznej koncepcji płci społecznej (ponieważ nie posiada ona stałej „prawdy”).
W skrócie mówiąc, lekarz odbierający poród, wypowiada słowa „to dziewczynka” i tym
samym porusza całą machinę procesów, które narzucają na ową dziewczynkę wyżej
wspomniane zadanie cytowania kobiecości. Butler nie twierdzi, że to imperatyw lekarza (tak
to nazywa, imperatywem i komendą) ma moc sprawczą, to jest raczej imperatyw kulturalny.
Właśnie ten imperatyw wg Butler wywołuje akty niesubordynacji (i to jest krytykowane u
Butler, bo dlaczego znów się buntować? Czemu nie podporządkować się? Konformizm jest
przecież wygodny.). Płeć społeczna również jest obwiniana przez Butler za wpajanie nam
błędnego wyobrażenia o płciowości homoseksualistów (czyli że doszukujemy się
maskulinizacji lesbijek i zniewieścienia gejów). Zaznacza, że w ten właśnie sposób rodzi się
też homofobia – wystrzegamy się homoseksualnych aktów płciowych w obawie o utratę
„męskości” itp.
Ponadto, w kategorii płci należy rozpatrzeć zależność między identyfikacją (płciową) a
pragnieniem (seksualnym). Identyfikowanie się jako kobieta nie oznacza przecież, że pożąda
mężczyzn, a z kolei pożądanie kobiet nie sygnalizuje obecności męskiej identyfikacji.
Widzimy tutaj, że matryce homo- i hetero-seksualne są wyimaginowane, nie znaczy to
również, że Butler zmierza do twierdzenia, że jesteśmy androgyniczni. Ona nie forsuje
ż

adnych tożsamości płciowych, jedynie krytykuje ich normatywny wymiar.

Melancholia a granice przedstawienia (=przebierania, grania, drag)

Melancholia w ujęciu psychoanalizy Freuda to stan psychiczny nastały w wyniku
nieopłakanej straty. Melancholijna drag queen? Jak łączą się te 2 terminy? Butler podkreśla,
ż

e jest to jedynie wersja przedstawień drag i daleka jest od uogólniania. Możliwe, że właśnie

przedstawienia drag queen są jakoś istotnie związane z problemem niezaakceptowanej utraty
np.: jakiegoś ideału płciowego. Nie jest to żadna ewokacja zazdrości żywionej przez
kobiecość w stosunku do męskości, ani odwrotnie. Sugeruje, że jest to alegoria utraty, której
nie może opłakać – utraty płci społecznej, obiekt melancholii zostaje odegrany, by nie
pozwolić mu odejść. W tym sensie najprawdziwszą lesbijską melancholiczką jest ściśle
heteroseksualna kobieta, a najprawdziwszym melancholijnym gejem ściśle heteroseksualny
mężczyzna. Dowodzi to, że drag nie musi być wcale, zgodnie z ogólnie panującym

wyobrażeniem, paradygmatem homoseksualności, może być natomiast próbą identyfikacji
międzypłciowej

–

cross-gender.

Wyklucza

się

natomiast

otwartą

melancholię

homoseksualisty = otwartą żałobę, ponieważ żądze homoseksualne, a więc nienormatywne są
uznawane w ramach normatywnej heteroseksualności są zakazane. Kiedy uda im się
natomiast wyłonić spod oka cenzora, mogą być naznaczone niemożliwością, czyli odbywają c
się niejako niemożliwe w ramach niemożliwego. Chodzi więc nie tyle o odmowę żałoby, co o
uniemożliwienie żałoby w związku z brakiem konwencji kulturowej pozwalającej na
przyznanie się do utraty homoseksualnej miłości. W ten sposób heteroseksualny mężczyzna
staje się mężczyzną, którego „nigdy” nie kochał i „nigdy” nie opłakiwał, hetero seksualna
kobieta kobietą, której „nigdy” nie kochała i „nigdy” nie opłakiwała, w tym właśnie sensie
odgrywana płeć społeczna stanowi znak i symptom wszechobecnego zaprzeczania.

Podsumowanie

Jeżeli więc queer jest siedliskiem zbiorowego sprzeciwu, również politycznego, to termin ten
traci swój indywidualizm, czy raczej przynależność do zindywidualizowanej jednostki, czy
nawet grupy (przestaje ją w pełni określać) i staje się używany na nowo w nowych strategiach,
rozleglejszych celach politycznych, wydzierany z nisz poprzedniego użycia. Może się też
okazać, że zostanie on porzucony na rzecz innego, skuteczniejszego z politycznego punktu
widzenia terminu.
(Np.: NAMES Project Quilt –organizacja zachęcająca do ujawnienia się, bardzo ważna
organizacja, która pozwala na zespalanie się społeczności homoseksualnych; aktywiści geje i
lesbijki przerywający wydarzenia polityczne próbując zwrócić uwagę na takie problemy jak
AIDS; hiperboliczne całowanie się publicznie, jako zwrócenia uwagi na swoją obecność w
społeczeństwie.)