Pomiary zmiennego pola elektrycznego niskiej czêstotliwoœci w miejscu zamieszkania cz³owieka.

Pomiary zmiennego pola elektrycznego niskiej częstotliwości

w miejscu zamieszkania człowieka.

Measurements of low frequency alternating electric field in

human's place of residence.

Jarosław M. Szymański

Streszczenie

W pracy przedstawiono wyniki własnych badań wolnozmiennego pola elektrycznego (PE)

wytwarzanego przez sieć zasilającą 220 V , 50 Hz w środowisku mieszkaniowym człowieka.
Pomiary wykonano przy użyciu samodzielnie skonstruowanego miernika PE . W konstrukcji
urządzenia wykorzystano uniwersalny multimetr cyfrowy firmy METEX . Miernik zaprojektowany i
wykonany przez autora ma dwa zakresy częstotliwości : 25 Hz – 400 Hz i 400 Hz – 12 kHz i
umożliwia pomiar sygnału o natężeniu powyżej 1 V/m .
Stwierdzono, że średni poziom natężenia PE w domu jednorodzinnym wynosi: 286 V/m w zakresie
25 Hz – 400 Hz oraz 40 V/m w zakresie 400 Hz – 12 kHz .
Zbadano natężenie PE wytwarzanego przez różne domowe urządzenia elektryczne. Stwierdzono
znaczne różnice w wielkości wytwarzanego przez nie PE . Na przykład lodówka 87 V/m , monitor
komputera 1179 V/m . Podkreślono rolę obudowy metalowej i właściwego uziemienia dla
zmniejszenia PE wytwarzanego przez badane urządzenia. W celach porównawczych wykonano
pomiary PE poza domem : w ogrodzie (20 V/m) i w polu (<2 V/m).
Przedstawiono przegląd wyników prac innych badaczy nad wpływem PE o takich samych
parametrach na różne procesy biochemiczne , fizjologiczne i psychiczne u zwierząt i ludzi . Na
podstawie tych prac i własnych pomiarów sformułowano wnioski dotyczące niektórych zasad
instalacji i obsługi urządzeń elektrycznych w celu zmniejszenia wytwarzanego przez nie PE .

Wstęp

W dobie techniki związanej z rozwojem elektryczności pola elektromagnetyczne stały się

nieodłącznym elementem środowiska życia człowieka. Dotyczy to także wszystkich środowisk
naturalnych na Ziemi, które wskutek rozwoju przemysłu i komunikacji zostały objęte
promieniowaniem elektromagnetycznym. Źródłami tego promieniowania były dotychczas burze
atmosferyczne, Słońce oraz nieznacznie inne gwiazdy. Od kilkudziesięciu lat dołączyły do nich,
zdominowały je, czynniki antropogeniczne. Należą do nich linie energetyczne o częstotliwości 50-
60 Hz, stacje nadawcze radia, telewizji i radarów, trakcje kolejowe o napięciu stałym oraz wszelkie
urządzenia przemysłowe i domowe wykorzystujące energię elektryczną. Były one w stanie, wg. R.
Beckera, zwiększyć naturalny poziom promieniowania ok. 100-200 mln razy [Becker R.O. , Selden
G. 1994] .
Biosfera

powstała i znajdowała się przez miliardy lat pod wpływem zmiennych pól

elektromagnetycznych, więc jest z nimi trwale związana. Wyraźnie widoczne jest to w pokrywaniu
się cykli biologicznych z cyklami aktywności słonecznej: 27 dniowymi, dobowymi, jak i 11 letnimi
[Presman A. S. 1971].

Poza tym Ziemia i jonosfera tworzą okładki gigantycznego kondensatora rozdzielone

powietrzem. Według W. Sedlaka w skali całej Ziemi może on generować prąd o natężeniu 1,5 kA .
Rozładowywanie tego kondensatora następuje poprzez wyładowania atmosferyczne. Atmosfera
z Ziemią tworzy w ten sposób pionowy rezonator o częstotliwościach 8, 14, 20, i 30 Hz oraz dwa
przedziały spektralne 40 Hz – 2 kHz i 2kHz – 12 kHz [Sedlak W. 1984].

Sztuczne promieniowanie elektromagnetyczne uważa się dziś za poważne zanieczyszczenie

środowiska. Powstaje ono wskutek działalności urządzeń elektrycznych i wywiera wpływ na
organizmy żywe, w zależności od natężenia termiczne (jonizujące) i nietermiczne. Oddziaływanie
termiczne występuje przy dużych mocach i prowadzi do bezpośredniej destrukcji np.

w mikrofalówce lub wywołuje udar cieplny. Negatywny wpływ w niewiele mniejszym stopniu
wywiera także promieniowanie niejonizujące. Może ono powodować zaburzenia funkcji układu
nerwowego, hormonalnego, krwionośnego, rozrodczego oraz zmysłów. U ludzi przebywających
w nim długi czas lub regularnie wykryto tzw. „chorobę radiofalową” lub „mikrofalową” . Jej objawy
to: pieczenie powiek i łzawienie, bóle głowy, drażliwość nerwowa, wypadanie włosów, suchość
skóry, oczopląs, impotencja płciowa, zaburzenia błędnika, osłabienie popędu płciowego, arytmia
serca i objawy nerwicowe. U roślin natomiast obserwuje się opóźniony wzrost i zmiany w budowie
zewnętrznej. Poza tym u wszystkich organizmów promieniowanie to prowadzi do osłabienia
odporności, sprzyja rozwojowi raka i wad genetycznych.

Problem szkodliwości dla ludzi pól elektromagnetycznych różnych zakresów częstotliwości

został częściowo rozwiązany poprzez wprowadzenie norm natężeń. W Polsce od 1998 obowiązują
normy, według których w środowisku mieszkaniowym dopuszcza się maksymalne natężenie pola E
o częstotliwości 50 Hz równe 1 kV/m [Rozporządzenie Ministra 1998]. W środowisku pracy
dopuszcza się E = 10 kV/m , natomiast strefa bezpieczna dla środowiska pracy ( 8 godzin) wynosi
3,33 kV/m . W zaleceniach szwedzkich przyjęto aby wartość ta nie przekraczała 25 V/m . Przy
urządzeniach przemysłowych mogących wytwarzać szkodliwe PEM stosuje się ekranowanie oraz
zaostrzone normy natężenia pola i czasu pracy. Natomiast nierozwiązany został problem linii
przesyłowych wysokiego napięcia, generujących pola z zakresu ELF 50-60 Hz , ponieważ strefy
ochronne znajdują się w zakresie do kilkudziesięciu metrów, a oddziaływanie wg. W.Sedlaka sięga
kilku tysięcy km [Sedlak W. 1984]. Podczas przebywania człowieka w polu o natężeniu 0,5 kV/m
płynie przez niego prąd o natężeniu 14

µA , chociaż jest on nieodczuwalny. Według Raportu

Politechniki Wrocławskiej autorstwa B.Nosola linia energetyczna 220 kV w odległości 8 metrów
generuje pole o natężeniu 3,3 kV/m [Kuźmiński S. , Nosol B. 1984]. Napięcie sieci oświetleniowej
jest wprawdzie 1000 razy mniejsze, ale ludzie wystawieni są na ciągłą ekspozycję i z mniejszych
odległości.

Źródłem skażenia elektromagnetycznego są także telefony komórkowe, mogą być one

szczególnie niebezpieczne, ponieważ działają dużymi mocami z małej odległości na organizm
ludzki. W tym wypadku normy oparte są na założeniu , że pole może w ciągu 30 minut powodować
efekt termiczny czyli przyrost temp. ciała o 1° K co przyjęto za wartość bezpieczną i tolerowaną
przez organizm.

Ogólne oddziaływanie nawet słabego PEM o częstotliwości 50Hz na poziomie komórkowym
wynika ze zmiany stężenia jonów i rozłożenia  ładunków elektrycznych co zaburza działalność
komórki. Występują także zmiany uporządkowania cząsteczek DNA co prowadzi do powstawania
wolnych rodników a w efekcie przyspiesza przemianę nowotworową in vitro.
Oddziaływanie PEM na organizmy żywe potwierdza wielu badaczy. Efekty wywołujące zmiany
fizjologiczne dzielimy na termiczne i nietermiczne. Efekt termiczny wynika z pochłaniania energii
i zamieniania jej na ciepło. Zależy to od współczynnika pochłaniania energii elektromagnetycznej
i osiąga najwyższą sprawność w zakresie mikrofal.
W badaniach przeprowadzonych przez Sołowiewa na myszach śmiertelność w wyniku
oddziaływania termicznego PEM w populacji wyniosła 50% przy natężeniu pola 650 kV/m
o częstotliwości 50 Hz w czasie 270 minut. Natomiast dla 500 Hz wystarczał czas 90 minut
[Presman A. S. 1971] .
Znaczną rolę w działaniu PEM na poziomie cząsteczkowym odgrywa woda, tworzy ona
w komórkach stabilną krystaliczną strukturę, wchodzi w skład białek. Przy konformacyjnych
oscylacjach białkowych na ich powierzchni przemieszczają się  ładunki elektryczne. Może to być
podstawą opisywanego w wielu pracach efektu rezonansowego. Inny rodzaj rezonansowej absorpcji
fal radiowych nazwano rezonansem piezoelektrycznym. Sprężyste fale pojawiają się w związkach
posiadających nawet najmniejsze obszary o właściwościach piezoelektrycznych czyli mogą to być
ścięgna, kości a nawet skóra[Presman A. S. 1971]. Przykładem rezonansowej absorpcji mogą być
wyniki badań wpływu fal radiowych na mózgi kur. Istnieją kombinacje impulsów które
przyśpieszają lub zwalniają szybkość pochłaniania wapnia przez komórki nerwowe. Dotyczy to
częstotliwości 147MHz pulsującej z częstotliwością 6-10 Hz oraz 450 MHz pulsującej
z częstotliwością 16 Hz. Koty poddane działaniu takich pól różniły się pomiędzy sobą pod
względem zapamiętywania. Wypływ jonów wapnia z komórek nerwowych może utrudniać
koncentrację uwagi i powodować zaburzenia snu.
Badania mechanizmów oddziaływania PEM są  łatwiejsze u prostych organizmów np.
pierwotniaków – u pantofelków stwierdzono wrażliwość na PEM w zakresie 20 Hz – 10 MHz.
Pszczoły poddane PE 6 kV/m , 50 Hz stały się bardzo podniecone i agresywne. Doszło do
dezorganizacji pracy ula [Playfair G. L. , Hill S. 1984].
Efekty nietermiczne rozpoczynają się już na poziomie komórkowym. Badania Knoeppa wg. A. H.
Presmana wykazują reakcję hodowli ludzkich komórek na PEM o częstotliwości od 99 Hz do 1000
Hz już przy natężeniu 1,1- 1,7 V/m w ciągu 1 godziny. Reakcją było podniesienie temperatury
hodowli średnio o 2,3° , mimo małego natężenia, oraz spowolnienie tempa rozwoju i śmierć części
komórek hodowli. Ciekawą rzeczą jest, że określone reakcje występowały tylko w określonych
oknach częstotliwości [Presman A. S. 1971].
Oddziaływanie PEM o częstotliwości 50 Hz i natężeniu 15 kV/m na szczury opisali G.L. Playfair
i S. Hill w książce „Cykle Nieba”. Polegało ono na zmianach w funkcjonowaniu narządów wew.
głównie na spowolnieniu akcji serca [Playfair G. L. , Hill S. 1984]. Według R. Beckera ekspozycja
zwierząt na 50 Hz pole o natężeniu 0,5 V/cm również przynosi podobne efekty czyli zwolnienie
rytmu pulsu serca, redukcję o połowę impulsów nerwowych do mięśni, spadek ciśnienia krwi.
Efekty te występowały zarówno krótko jak i długo terminowo w zależności od czasu ekspozycji, po
ekspozycji wracały do normy. Zmiany te występowały również przy większych natężeniach pola
oraz mikrofalach o natężeniu 150

µW/m

. R.Becker powołując się na badania J.J. Novla stwierdził,

że pola zakresu ELF wywołują u szczurów zmiany poziomu acetylocholiny w pniu mózgu.
Powołując się natomiast na badania Battle Pacific Northwest Laboratory przeprowadzonych

również na szczurach, stwierdził zmiany tempa wydzielania melatoniny przez szyszynkę,
odpowiedzialnej za rytmy biologiczne. W badaniach zastosowano PEM o natężeniu 3,9 V/cm
i częstotliwości 60 Hz[Becker R.O. , Selden G. 1994] .
Potwierdzają to badania z Aerospace Medical Research Laboratory w których pola elektryczne ELF
powodowały zwiększenie wydzielania acetylocholiny jako reakcję stresową, choć szczury

zachowywały się normalnie. Zaobserwowano to już przy bardzo małym natężeniu pola 0,5 V/m
[Becker R.O. , Selden G. 1994] .
PEM może powodować również reakcje na poziomie immunologicznym wykazał to Odincow
[Presman A. S. 1971]. Po wstrzyknięciu myszom bakterii listerii i poddaniu działaniu pola
magnetycznego 50 Hz o natężeniu 200 Oe , którego nieodłączną jest również składowa elektryczna .
Zaobserwowano obniżenie odporności przy wielokrotnych 6 godzinnych ekspozycjach.
Badania R. Beckera i A. Marino dowodzą,  że u szczurów poddanych działaniu pola 60 Hz
o natężeniu 150 V/cm czyli jak pod linią wysokiego napięcia stwierdzono zahamowanie wzrostu.
Zaobserwowano przyrost wagi przez zatrzymywanie wody w organizmie oraz reakcję stresową
i zahamowanie wzrostu utrzymujące się przez 3 pokolenia [Becker R.O. , Selden G. 1994] .
Według dr. Christophera Wenzlema i dr.Lebrechtema von Klitzinga sieciowe PEM obniża
odporność przez co może być przyczyną choroby BSE u bydła [Fosar G. , Bludorf F. 2002].
Reakcje ludzi na pola z zakresu 45-70 Hz to zwiększenie poziomu trójglicerydów, a więc
zwiększona zachorowalność na udar mózgowy, arteriosklerozę oraz ataki serca, a skala tych reakcji
zależy od natężenia pola i czasu ekspozycji. [Becker R.O. , Selden G. 1994]
Stwierdzono występowanie zmian genetycznych pod wpływem PEM . Pole o częstotliwości 75 Hz
wydłuża cykl mitotyczny komórek śluzowców. Natomiast bakterie i drożdże podwajają tempo
syntezy DNA przy czym komórki potomne są mniejsze. PEM może przyśpieszać wzrost
nowotworów. Wykazano, że pole 60 Hz działające przez 24h znacznie przyśpiesza podziały
mitotyczne komórek nowotworowych[Becker R.O. , Selden G. 1994] . Opublikowano pracę
o związkach między występowaniem nowotworów u dzieci, a energetycznymi liniami przesyłowymi
[Sedlak W. 1984].
Wpływ PEM na różne wyżej wymienione procesy fizjologiczne najpełniej przejawia się
w oddziaływaniu na układ nerwowy. Stwierdzono wzrost pobudliwości neuronów poddanych
działaniu PE 60 Hz , 1kV/m . W wielu eksperymentach u ludzi eksponowanych na słabe pola
elektryczne o częstotliwości rytmy beta, wykazano wydłużenie się czasu reakcji. W badaniu zmian
obrazu EEG u małp (makaków) stwierdzono, że pole elektryczne, nawet o tak słabym natężeniu jak
6 V/m lecz o częstotliwości 7 Hz (rytm alfa) powoduje zmiany czasu reakcji [Gavalas R. J. 1970].
U ludzi słabe PEM takie jak w otoczeniu linii energetycznych powoduje np. pogorszenie zdolności
sumowania liczb. W kilku krajach świata stwierdzono, że ludzie mieszkający w pobliżu linii
wysokiego napięcia częściej cierpią na depresję, a nawet w obszarach tych jest wyższy wskaźnik
samobójstw.

Opracowano także w oparciu o omówione właściwości układu nerwowego zwierząt

urządzenia służące przesyłaniu informacji drogą elektromagnetyczną, wprost do świadomości
człowieka : U S Patent nr 3,393,279 autorstwa Flanagana [Flanagan G. P. 1968]. Podobne
urządzenia opatentował Pucharisch U S Patent 3,586,791 [Puharich H. K. 1965] . Stosuje się w nich
częstotliwość nośną 7 – 30 kHz zmodulowaną falą akustyczną, a metalowe elektrody poprzez
cienką warstwę dielektryka dotykają skóry [Puharich A. 1974]. Wg. autorów umożliwia to
przenoszenie dźwięku o doskonałej jakości (Hi-Fi) wprost do świadomości człowieka.
Opatentowano także urządzenie i metodę (Rauscher U S Patent nr 4,889,526) do stymulowania
słabym polem magnetycznym i elektrycznym (ELF) mózgu człowieka w celu znoszenia bólu
[Rauscher E. A. 1989].

Aparatura pomiarowa

A. ZASADA POMIARU

Pomiaru natężenia stałego pola elektrycznego (PE) dokonuje się zazwyczaj poprzez pomiary

potencjału elektrycznego (U

) sondy umieszczonej w danym punkcie pola [Piekara A.H. 1970].

Iloraz

potencjału źródła (U) i odległości (d) sondy od źródła określa natężenie pola (E) w tym

punkcie przestrzeni:

(1)

Jest ono wyrażone w jednostkach

częściej zapisywanej jako V/m. Natężenie (E) zmiennego

PE jest określone przez amplitudę napięcia, czyli napięcie międzyszczytowe U

można napisać:

(2)

Po uwzględnieniu zależność pomiędzy napięciem międzyszczytowym
U

a napięciem skutecznym U

wyznaczamy zależność pomiędzy napięciem skutecznym źródła

) a natężeniem pola elektrycznego (E) w odległości (d)

(3)

gdzie: E jest podane w V/m

jest podane w V

d jest podane w m

B. AMATORSKI MIERNIK NATĘŻENIA POLA ELEKTRYCZNEGO

Do pomiarów natężenia PE w zakresie niskich częstotliwości postanowiono wykorzystać
multimetr elektroniczny M3650 D firmy METEX . Jest to średniej klasy cyfrowy przyrząd
pomiarowy obecnie powszechnie dostępny. Według instrukcji przyrząd ten może służyć do
pomiarów napięcia zmiennego od 0,1 mV do 1000 V w zakresie częstotliwości od 40 Hz do 20
kHz . Jak już napisano wcześniej pomiar PE miał być wykonywany z użyciem sondy
pomiarowej. Przyrząd M3650 D ma własną impedancję wejściową około 10 M

Ω

.Należało więc

sprawdzić czy napięcie indukowane w sondzie pomiarowej przez zmienne PE , występujące w
pomieszczeniach domowych, będzie wystarczająco duże do przeprowadzenia pomiarów. Sposób
prowadzenia tego sprawdzianu ilustruje ryc. 2 .

Ryc. 1. Sposób sprawdzenia przydatności miernika M3650 D do pomiaru PE.
Fig. 1. Verification of usefulness M3650D - meter for measurement EF (electric field).

Okazało się, że wielkości napięć wskazywanych przez woltomierz są zazwyczaj wyższe niż 20 mV ,
a w pobliżu przewodów sieci elektrycznej (220 V , 50 Hz) i różnych urządzeń osiągają nawet 200
mV . Tak więc miernik M3650 D z sondą o średnicy 8 cm ma odpowiednią czułość do
przeprowadzenia pomiarów.
Należało teraz przeprowadzić dokładne skalowanie w celu przeliczenia wskazań woltomierza na
natężenie PE . Pomiary przeprowadzono w klatce Faradaya o wymiarach 400x300x300 mm
wykonanej z blachy żelaznej ocynkowanej, na konstrukcji drewnianej.
Sondę pomiarową o średnicy 8 cm umieszczono w odległości 50 mm od elektrody wykonanej z
krążka blachy o średnicy 200 mm . Elektroda ta była połączona przewodem wychodzącym na
zewnątrz klatki z wyjściem generatora typ G432  firmy MERATRONIK . Urządzenie to jest
laboratoryjnym generatorem przebiegów elektrycznych (sinus, trójkąt, prostokąt) o regulowanym
napięciu (od 0 do 5 V) i częstotliwości od 1 Hz do 1 MHz .

C. POMIARY WSTĘPNE

Pomiary te wykonano dla kilku różnych napięć i częstotliwości generatora. Wyniki
przedstawiono w TABELI 1 i TABELI 2 .

TABELA 1 . Zależność napięcia sondy miernika M3650 D od napięcia elektrody nadawczej
przy częstotliwości 50 Hz .
TABLE 1. Dependence between voltage of M3650D - meter probe and voltage of transmitter
electrode. (Frequency 50 Hz)

Napięcie generatora (V)

Natężenie PE (V/m)

Wskazanie miernika M3650 D

(mV)

0 0 1,0

0,5 10 1,2
1,0 20 1,5

2 40  2,3
3 60  3,4
4 80  4,4
5 100  5,5

TABELA 2 . Zależność napięcia sondy miernika M3650 D od częstotliwości sygnału
podawanego na elektrodę „nadawczą” . Dane dla napięcia generatora 5 V .
TABLE 2. Dependence between voltage of M3650D - meter probe and signal frequency of
transmitter electrode. Measurement for 5V.
Częstotliwość
(Hz) (kHz)

100

500

kHz

100

kHz

Wskazania miernika
(mV)

5,5 9,4 16,8 23,5 20,3 13,1 1,5 1,0

Z pomiarów tych wynika, że miernik M3650 D pracując w nietypowych warunkach, z tzw.
otwartym wejściem , nawet przy braku jakiegokolwiek sygnału wskazuje napięcie 1,0 mV . Należy
wziąć na to poprawkę przy obliczeniach. Większym problemem okazała się znaczna nieliniowość
napięcia wyjściowego w funkcji częstotliwości, która praktycznie uniemożliwiała pomiary.
Ponieważ celem pracy było badanie PE w zakresie niskich częstotliwości od 50 Hz do 12 kHz
postanowiono wyrównać wskazaną wyżej nieliniowość charakterystyki odpowiednio dobranymi
filtrami elektrycznymi. W tym celu w oparciu o wzory zaczerpnięte z pracy [Kossobudzki K. 1970]
zaprojektowano i wykonano dwa filtry elektryczne.

D. FILTRY I SCHEMAT MIERNIKA PE

1.Filtr dolnoprzepustowy bierny
Dla wybranej częstotliwości granicznej filtru 80 Hz obliczono następujące wartości elementów:

R = 10 M

Ω

= 10 000 000

Ω

C = 200 pF = 0, 000 2

µF

2.Filtr górnoprzepustowy bierny
Dla częstotliwości granicznej filtru = 73 Hz obliczono następujące wartości elementów:

R = 10 M

Ω

= 10 000 000

Ω

C = 220 pF = 0, 000 22

µF

Filtry dolno i górno przepustowy włączono w obwód pomiędzy sondą a miernikiem MD3650 D tak
jak to przedstawiono na schemacie poniżej :

Ryc. 2. Schemat ideowy filtrów miernika pola elektrycznego.

A – włączony filtr dolnoprzepustowy

B - włączony filtr górnoprzepustowy

Fig. 2. Schematics diagram of filter of EF meter

A - Low–Pass Filter: ON

B - High–Pass Filter: ON

Wykorzystano podwójny przełącznik dwubiegunowy do zmieniania zakresu pomiaru:
Uzyskano w ten sposób miernik z dwoma zakresami mierzonych częstotliwości

E. SKALOWANIE MIERNIKA PE

Przy wyznaczaniu charakterystyki amplitudowej układu zrezygnowano z pomiarów w klatce
Faradaya gdyż była ona za mała. Wskutek istnienia dodatkowych pojemności pomiędzy sondą
pomiarową , przewodami, filtrami, a ścianami klatki wyniki były zaniżone w stosunku do pomiarów
poza klatką, w miejscu o niskim poziomi sygnału tła. Tak więc zależność napięcia U

wskazywanego przez miernik od natężenia PE badano poza klatką, w pomieszczeniu o
najmniejszym sygnale tła (1,2mV) czyli w piwnicy. Odległość sondy od elektrody nadawczej
wynosiła 30cm , średnica elektrody nadawczej wynosiła 70cm. Zmieniano napięcie U

elektrody

nadawczej uzyskując zmiany natężenia PE w zakresie od 15 V/m do 600 V/m.
Dla zakresu pomiarowego A przy braku sygnału PE (urządzenie w klatce Faradaya)miernik
wskazuje napięcie 0,8 mV . Należy tę wartość odjąć w celu uzyskania prawidłowych wyników
napięcia sondy. Należy też odjąć napięcie sygnału tła . W tym pomieszczeniu wynosiło ono 1,4 mV.
Razem od każdego wyniku z trzeba odjąć 2,2 mV aby uzyskać wynik rzeczywistego napięcia sondy
pomiarowej .
W zakresie częstotliwości B , trzeba przy wynikach uwzględnić poprawki: wskazanie przy braku
sygnału 0,8 mV , poziom sygnału tła 1,2 mV . Razem 2 mV, które trzeba odjąć by uzyskać wielkość
rzeczywistego napięcia sondy pomiarowej.
W odniesieniu do wszystkich filtrów za częstotliwość graniczną (f) przyjmuje się tę, dla której
wzrost tłumienia wynosi 3 dB . Jeśli wartość tę wyrazi się napięciem sygnału, to przy częstotliwości
granicznej wartość ta wyniesie 0,7 wartości napięcia sygnału o częstotliwości leżącej w środkowej
części pasma przenoszenia.
Częstotliwość środkowa filtru A wynosi 100 Hz . Jego dolna częstotliwość graniczna to 25 Hz ,
natomiast górna 400 Hz . Częstotliwość środkowa filtru B wynosi 5 kHz . Jego dolna częstotliwość
graniczna to 400 Hz , natomiast górna 12 kHz . Charakterystyki częstotliwościowe obydwu filtrów
przedstawiono na ryc. 3

0,5

1,5

2,5

3,5

4,5

100

300

500

10k

15k

20k 25kHz

częstotliwość

napi

ęcie wzgl

ędne

Ryc. 3. Charakterystyka częstotliwości filtrów A i B .
Fig. 3. Characteristic of frequency of filters A and B .

Można teraz obliczyć współczynniki „K” służące do przeliczania wskazań U

pomiaru na

wielkość PE panującego w miejscu pomiaru. Wykonano to na podstawie wyników uzyskanych
podczas skalowania przyrządu. Skorzystano ze wzoru:

(4)

Dla każdego zakresu mierzonych częstotliwości trzeba to zrobić oddzielnie. Na podstawie wyników
pomiarów obliczono, że :

- dla zakresu pomiarowego A (25 – 400 Hz) K= 8060
- dla zakresu pomiarowego B (400 Hz – 12 kHz) K= 1430

Wyniki pomiaru PE przedstawione w dalszej części pracy podano w V/m .
Obliczano je ze wzoru :

(5)

Dokładność pomiaru natężenia PE zależy głównie od zachowania właściwej odległości sondy
pomiarowej od źródła pola oraz od tego czy jest ona względem tego pola ustawiona równolegle i na
wprost. Przy pomiarach wykonywanych w celu skalowania urządzenia było to łatwe do wykonania.
Miernik zamontowano na drewnianym statywie i dokładność była ograniczona tylko parametrami
miernika cyfrowego, czyli ± 0,1 mV ,a więc ± 1 V/m .
Przy pomiarach „z ręki” w różnych pomieszczeniach błąd był większy. Można oszacować, że po
nabyciu pewnej wprawy w obsłudze urządzenia wynosił on ± 1 mV czyli ± 10 V/m , czyli był
rzędu 5% wyniku pomiaru ogólnego tła PE w pomieszczeniach mieszkalnych. Nie określono błędów
pomiaru wynikających z nierównomierności charakterystyk amplitudowej i częstotliwościowej
filtrów i miernika z braku odpowiedniej aparatury pomiarowej. Można oszacować, że błąd ten może
być rzędu kilkunastu procent. Pomiary w zakresie B ( 400 Hz – 12 kHz) dają wyniki zawyżone o
około 20 % gdy są wykonywane w pobliżu silnych źródeł PE o częstotliwości 50 Hz . Jest to
spowodowane niezbyt dużą skutecznością zastosowanych filtrów. Podsumowując błąd pomiarów
można oszacować na ok. 20% .

Cel i zakres pracy

Dom jest miejscem w którym człowiek spędza zwykle najwięcej czasu. Odpoczywa w nim, śpi,
regeneruje siły. Dlatego ważne jest opisanie i ocena środowiska elektromagnetycznego domu pod
względem jego wpływu na zdrowie, sprawność i samopoczucie człowieka.

• Celem pracy był więc pomiar pola elektrycznego wytwarzanego przez domową sieć

zasilającą 220 V, 50 Hz i różne urządzenia elektryczne

• Celem pośrednim, umożliwiającym zrealizowanie powyższego, była budowa odpowiedniego

urządzenia pomiarowego.

• Celem pracy było też porównanie uzyskanych wyników z normami obowiązującymi w tym

zakresie oraz piśmiennictwem dotyczącym wpływu PE na organizmy żywe.

Miejsce i technika badań

Większość pomiarów wykonano w obrębie typowego piętrowego domu jednorodzinnego z

płaskim dachem. We wszystkich pomieszczeniach domowych na poziomie piwnicy, parteru i piętra
jest założona instalacja 220V , 50 Hz . W pomieszczeniach tych jest różna ilość przewodów,
gniazdek i odbiorników energii elektrycznej. W ogrodzie przy domu wykonano pomiary PE

długiego przewodu, włączonego do gniazdka 220 V . Wykonano to w celu wyodrębnienia PE
pochodzącego z jednego źródła.
Pomiary w poszczególnych miejscach wykonywano jednokrotnie, zwracając jednak uwagę na
wahania odczytów w trakcie sesji pomiarowej. Zapisywano wynik najdłużej utrzymujący się.

Sposoby opracowania wyników

Wyniki pomiarów przedstawiono w postaci danych liczbowych w tabelach, na planie

pomieszczeń budynku oraz na wykresach. Z wyników zmieniającego się w czasie PE telewizora
obliczono średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe i współczynnik zmienności jako miarę
zróżnicowania wyników [Miller T. 1978] . Od wyników pomiarów PE różnych urządzeń
domowych odejmowano poziom tła PE w celu wyodrębnienia wielkości wytwarzanego przez nie
pola .

Wyniki badań

A. PE przewodu pod napięciem 220 V

Badanie to miało na celu określenie przestrzennego rozkładu PE w sąsiedztwie dwużyłowego

przewodu o długości 40 m , zawieszonego w powietrzu na wysokości 1,5 metra nad ziemią.
Przewód zawieszono w ogrodzie prostopadle do budynku. Pomiary wykonano w odległości 30
metrów od domu tam gdzie uprzednio zmierzony poziom tła PE z nieokreślonych źródeł był już
niewielki. Pomiary wykonano w odległościach od 10 do 300 cm od przewodu . Wyniki pomiarów
przedstawiono na ryc. 4 .

Ryc. 4. Zależność natężenia PE od odległości sondy pomiarowej od przewodu 220 V 50 Hz

A - 25Hz - 400 Hz

B- 400Hz - 12kHz

Fig. 4. Dependence between EF intensity and distance measuring probe from power wire .

(220V 50Hz).

A - 25Hz - 400 Hz

B- 400Hz - 12kHz

B Pomiary tła PE w różnych pomieszczeniach domu

Miernik PE został wyposażony w uziemioną osłonę (ryc. 4), ograniczającą kąt odbieranych
sygnałów do ok. 180

.Nadaje się więc do pomiarów kierunkowych . Wykorzystano to w badaniach

tła PE w pomieszczeniach. Pod pojęciem tła PE będzie rozumiany uogólniony sygnał PE
pochodzący z wielu źródeł. Tło PE było mierzone blisko środka pomieszczenia na wysokości 150
cm tam gdzie sygnał był najsłabszy.
Dla ujednolicenia sposobu przedstawiania wyników i w celu umożliwienia porównań poziomu tła
różnych pomieszczeń pomiary wykonano w czterech kierunkach geograficznych : Pn, Wsch, Pd,
Zach, a na środku pomieszczenia kierując antenę w górę i w dół. Dla celów porównawczych
wykonano też pomiar PE przy całkowitym odłączeniu instalacji od sieci zasilającej za pomocą
głównego wyłącznika. W pomieszczeniu nr 3 (korytarz dolny) natężenie PE wynosiło:

w zakresie 25 – 400 Hz < 2 V/m
w zakresie 400 – 12kHz < 1 V/m

Wyniki przedstawiono w Tabeli 3 .

TABELA 3 . Średnie natężenie PE w każdym z pomieszczeń.
TABLE 3 . Average intensity EF in all of accommodations.

Średnie natężenie PE (V/m) w

zakresie częstotliwości

Poziom budynku

numer

pomieszczenia

25 – 400 Hz

400 Hz - 12 kHz

UWAGI

Piwnica 1

8 2,1

2 195 23
3 477 63

Korytarz

4 221 29

Parter

5 221 32
6 268 38
7 366 51

Korytarz

8 210 30

Piętro

9 328 51

C. Pomiary PE różnych urządzeń domowych

Mieszkańcy domu używają wielu różnych urządzeń elektrycznych. Wytwarzają one w swym
otoczeniu zmienne PE często o szerszym zakresie częstotliwości niż sieć zasilająca. Niektóre z tych
urządzeń np. świetlówka, wentylator, telewizor, komputer są używane przez wiele godzin dziennie.
Niektóre z tych urządzeń znajdują się b. blisko ciała człowieka np. suszarka do włosów, wiertarka,
odkurzacz, poduszka elektryczna. Pomiary PE każdego urządzenia elektrycznego wykonywano w
miejscu jego użytkowania. Otrzymane wyniki są sumą tła PE w danym pomieszczeniu i PE
wytwarzanego przez to urządzenie. Tabeli 4 w kolumnie 4 podano wyniki PE urządzeń uzyskane po
odjęciu od wyników z kolumny 3 natężenia tła PE pomieszczeń w których przeprowadzono pomiar.
Po przeprowadzeniu wstępnych pomiarów uznano też za stosowne wykonanie pomiaru każdego
urządzenia gdy jest włączone i gdy jest wyłączone własnym oryginalnym wyłącznikiem, ale
przewód zasilający tkwi w gniazdku. Wyniki tych pomiarów przedstawiono Tabeli 4 .

TABELA 4. Wyniki pomiarów PE kilku urządzeń elektrycznych.
TABLE 4. Results of measurements of EF several electric devices.

1 2

3 4

PE urządzenia

wyłączonego przewód

w gniazdku

PE urządzenia

włączonego

PE samego urządzenia

czyli PE bez tła

Nazwa urządzenia

25 – 400

400 – 12

Hz kHz

25 – 400

400 – 12

Hz kHz

25 – 400

400 – 12

Hz kHz

Lampa biurkowa,

żarówka 40 W
przełącznik na

przewodzie „0”

1096 154 725 104 504 72

Lampa biurkowa,

żarówka 40 W
przełącznik na

przewodzie fazy

266 40 693 100 472 68

Wiertarka 500 W

822

116

910

129

689

Opiekacz 800 W

838

123

862

122

667

Suszarka do włosów 435

741

100

520

Radiomagnetofon 806 106

806

106

585

Toster 700 W

137

1104

143

909

120

Terma elektryczna

1500 W

poj. 5 litrów

370 47 330 41 135 18

Lodówka 282 39 282 39 87 16

Poduszka

elektryczna

1265 173 1265 173 1044 141

Komputer , monitor

379

1507

212

1179

161

Telewizor kolorowy

26 cali

298 39 927 116 717 86

Szczegółowe pomiary PE telewizora .
Mierzono PE w odległości 30 cm i 2 metrów od ekranu telewizora PANASONIC TX26T1EE .
Zauważono, że podczas odbioru programu wyniki pomiaru zmieniają się. Korzystając z funkcji
zatrzymywania wyników pomiaru w dowolnym momencie przez miernik M3650 D wykonano 20
pomiarów z odległości 30 cm i 2 m na dwóch zakresach częstotliwości. Z uzyskanych wyników
obliczono : średnie arytmetyczne, odchylenie standardowe i współczynnik zmienności.

TABELA 5 . Wyniki pomiarów PE wytwarzanego przez telewizor podane w V/m .
TABLE 5 . Results of measurements of EF produce by TV-set.

Telewizor Panasonic

odległość 30 cm

Telewizor Panasonic

odległość 2 m

Nazwa

Parametr

25 – 400 Hz

400 – 12

Hz kHz

25 – 400 Hz

400 – 12

Hz kHz

Tło PE w

pomieszczeniu

165 21 165 21

PE samego urządzenia

włączonego

765 95 20 3

Urządzenie wyłączone

298 39 165 21

Urządzenie włączone

średnia wielkość

sygnału

930 116 185 24

Odchylenie

standardowe

382 34 17 3

Współczynnik

zmienności

41 %

30 %

9 %

19 %

Przy pomiarze z odległości 30 cm zmienne PE wytwarzane przez działający telewizor waha się w
dość dużych granicach:

zakres 25 – 400 Hz od 370 do 1612 V/m

zakres 400 Hz – 12 kHz od 52 do 132 V/m

Przy pomiarach z odległości 2 metrów wyniki są następujące :

zakres 25 – 400 Hz od 81 do 210 V/m

zakres 400 Hz – 12 kHz od 14 do 25 V/m

Zauważono, że zmienne PE wytwarzane przez działający monitor komputera (Philips ,15 cali) waha
się w znacznie mniejszych granicach:

zakres 25 – 400 Hz od 1483 do 1531 V/m

zakres 400 Hz – 12 kHz od 207 do 216 V/m

przy pomiarze z odległości 30 centymetrów .

D. Pomiary tła PE poza domem .

Wykonano pomiary tła PE w odległości 30 metrów (w ogrodzie) i w odległości 300 metrów (w polu)
od budynków i linii zasilających 220 V. Wyniki przedstawiono w Tabeli 6 .

TABELA 6 . Wyniki pomiarów tła PE poza budynkami mieszkalnymi.
TABLE 6 . Results of measurements background EF beyond buildings.

Natężenie PE V/m

Miejsce pomiaru

25 – 400 Hz

400 – 12

Hz kHz

ogród 30 m do domu

3,5

pole 300 m od domu

2 *

1 *

* - pomiar na granicy czułości urządzenia. Rzeczywisty wynik może być mniejszy.

Omówienie wyników

Instalacja elektryczna budynku mieszkalnego ma znaczną długość i jest złożonym

przestrzennym  źródłem PE. Oprócz instalacji stałej w ścianach i sufitach pomieszczeń istnieje też
niepowtarzalna i zmieniająca się w czasie instalacja ruchoma i urządzenia elektryczne zasilane przez
nią.
W celu wyodrębnienia PE pochodzącego od jednego źródła wykonano pomiary w otoczeniu
długiego, prostego, dwużyłowego przewodu podłączonego do gniazda zasilającego. Pomiary te
wykonano w ogrodzie, w odległości 30 metrów od domu. Poziom tła PE pochodzącego z różnych
nieustalonych źródeł był w tym miejscu 14 – krotnie niższy od średniego wyniku tła PE wewnątrz
domu.
Przy oddalaniu sondy od źródła PE , czyli przewodu pod napięciem, natężenie pola szybko maleje.
Ilustruje to ryc. 4. Warto zauważyć,  że nawet w odległości 3 metrów od przewodu wytwarzane
przez niego PE jest dwukrotnie większe od poziomu tła.
Oprócz PE o niskich częstotliwościach, głównie 50 Hz , w otoczeniu przewodów sieci zasilającej
występuje też PE z zakresu częstotliwości 400 Hz – 12 kHz . Jest ono jedna 7 – krotnie słabsze.
Źródłem są prawdopodobnie szybkozmienne impulsy rozchodzące się przez sieć. Mogą one
pochodzić silników elektrycznych, regulatorów tyrystorowych , świetlówek itp.
Podczas pomiarów tła PE w różnych pomieszczeniach domu zaobserwowano między nimi różnice
natężeń. Były one spowodowane nierównomiernym rozmieszczeniem sieci elektrycznej, zarówno
stałej jak i tymczasowej, oraz urządzeń elektrycznych. Najniższe wartości PE tła zanotowano w
piwnicy. Było to spowodowane ekranującym wpływem ziemi oraz niewielką ilością przewodów
sieci elektrycznej. Natężenie było tam nawet 2 krotnie mniejsze od natężenia pola w ogrodzie, gdzie
nie występował efekt ekranowania. Warto jeszcze zauważyć,  że w domu najniższe wartości PE
odnotowano w pomieszczeniu nr 3 przy całkowicie wyłączonym zasilaniu. Były one tego samego
rzędu co wartości tła mierzone w klatce Faradaya i w polu w odległości 300 m od domu.
Spowodowane było to ekranującym wpływem uziemionych instalacji domowych (wodnej , C.O.) .
Największe wartości promieniowania tła odnotowano w centralnych częściach domu, otoczonych ze
wszystkich stron instalacją elektryczną. Wyniki pomiarów przy ścianach zewnętrznych budynku,
były wyraźnie niższe, niż przy wewnętrznych.
Dla potrzeb pracy mierzono także pola elektryczne poszczególnych urządzeń. Wyniki zebrane w
Tabeli 4 przedstawiają wielkości PE emitowanego przez różne urządzenia. Zakres emitowanego PE
urządzeń wahał się od 87 V/m (lodówka) do 1179 V/m (monitor) w zakresie 25 -400 Hz ( Tab. 4,
kol. 4 ) . Związane było to bardziej z różnorodną budową urządzeń, niż z mocą pobieraną przy
działaniu. Znaczny wpływ na emitowane PE miało uziemienie urządzenia oraz rodzaj obudowy.

W przypadku lodówki i termy, mających obudowy metalowe, PE wytwarzane było mniejsze niż
pole emitowane przez telewizor i komputer, których obudowy wykonano z tworzyw sztucznych.
W codziennych warunkach użytkowania sprzętów elektrycznych PE emitowane jest nie tylko przez
urządzenia działające, ale także przez przewód zasilający, zarówno podczas użytkowania jak i
pozostawienia wtyczki w gniazdku zasilającym. W tym przypadku kluczową rolę odgrywa miejsce
zainstalowania wyłącznika urządzenia, czy jest on umieszczony na przewodzie fazy, czy zera oraz
jaka odległość dzieli go do końca przewodu. W przypadku podłączenia urządzenia do sieci z
przełącznikiem na przewodzie zera, w pozycji OFF, przewód fazy wraz z częścią obwodów
urządzenia tworzy antenę emitującą pole, nawet większe niż podczas jego pracy. Najmniejsze PE
emituje w tym przypadku urządzenie podłączone przez przełącznik podwójny, tzn. na fazie i zerze ,
oraz umieszczony blisko wtyczki np. jak w listwie zabezpieczającej firmy AXON PROTECTOR .
Według R. Beckera niektóre urządzenia wytwarzają następujące pola elektryczne:

V/m

Koc

elektryczny

250

Lodówka

Suszarka do włosów

[Becker R.O. , Selden G. 1994]

Szczególnym przypadkiem był pomiar PE kolorowego telewizora. Pole to zmieniało się w czasie w
dużym zakresie. Dla podania jednej wartości uśredniono arytmetycznie dwadzieścia pomiarów
(Tab. 5) . Podobny efekt zaobserwowano przy pomiarze PE monitora komputerowego. Wartości
zmieniały się jednak w mniejszym zakresie. PE telewizora z odległości 30 cm przekraczało normę,
natomiast w odległości >2m mieściło się poniżej normy. Jest to kolejnym uzasadnieniem aby
telewizję oglądać z większej odległości.
Według Polskich norm z 1998 i 2001 roku natężenie PE 50 Hz w środowisku mieszkaniowym nie
powinno przekraczać 1000 V/m [Rozporządzenie Ministra 1998] [Rozporządzenie Ministra 2001].
Niestety w odległości 30 – 50 cm od monitora komputera norma została przekroczona. Ze
względów oczywistych nie da się zwiększyć tej odległości, więc praca przy komputerze może być
szkodliwa dla zdrowia również z powodu działania nadmiernego PE .
PE w miejscu oddalonym o 300 m od jakichkolwiek źródeł elektrycznych w porównaniu z PE w
miejscu oddalonym tylko o 30m od domu (Tab. 6) jest co najmniej 10 krotnie mniejsze. Jest to też
praktyczny sprawdzian poprawności działania miernika.
Uzyskane wyniki wskazują, że pole o takim natężeniu jak występujące w domu może niekorzystnie
wpływać na zdrowie człowieka. We Wstępie przytoczono przykłady zwiększonej zachorowalności
na nowotwory, zaburzenia w układzie krążenia i nieprawidłowy poziom niektórych hormonów.
Działanie to przejawia się też w wydłużeniu czasu reakcji oraz częstych stanach depresyjnych.
Wraz z rozwojem techniki zwiększa się ilość urządzeń  używanych przez człowieka, więcej jest
nowych linii energetycznych, stacji radiowych i radarowych. w związku z tym w poszczególnych
państwach tworzy się stosowne normy mające na celu ochronę przed PE .
Normy te są bardzo różne w różnych krajach i dodatkowo są one często lekceważone i przekraczane.
Na przykład [Marciniak A. 1998] używanie telefonów komórkowych nawet zgodnych z
obowiązującymi normami wywołuje:

• nagłe bóle i zawroty głowy

• wrażenie widzenie jednym okiem
• przemieszczanie się widzianego obrazu

• zmiany barwy widzenia

To chyba wyraźnie świadczy o tym, że normy w tym zakresie są nieodpowiednie.

Wnioski

1. PE występujące w otoczeniu człowieka jest zbyt silne.
2. Należy ograniczyć PE w miejscu swojego zamieszkania, stosując ekranowanie i uziemianie,

a także wyłączanie sieci w czasie jej nie użytkowania np. w nocy.

3. W celu ochrony własnego zdrowia należy unikać długich ekspozycji na PE o dużym

natężeniu.

4. Koniecznością jest również przeprowadzenie dalszych szczegółowych badań wpływu PE na

organizmy żywe.

5. Koniecznością jest również ustanowienie rygorystycznych norm natężeń pól oraz ich

konsekwentne przestrzeganie.

Measurements of low frequency alternating electric field in human's
place of residence.

Summary

This work shows the results of own research of low frequency electric field (EF), produced

by 220 V 50 Hz supply network, in human's place of residence. Measurements were made with self-
constructed EF - meter. In the EF - meter construction a universal digital multimeter by METEX was
used. Device designed and made by the author has got two frequency ranges: 25 Hz - 400 Hz and
400 Hz - 12 kHz and make it possible to measure the signal whose intensity is above 1 V/m. It was
found that medium EF intensity level at a one-family house is 286 V/m in the 25 Hz - 400 Hz range
and 40 V/m in the 400 Hz - 12 kHz range. EF intensity produced by different house electrical
devices was studied. It was found that are large differences in the intensity of EF produced by them.
E.g. a refrigerator 87 V/m , computer's monitor 1179 V/m . Text emphasized also the role of metal
shielding and proper grounding used to decrease EF produced by tested devices. Due to comparative
reasons EF measurements outside a house were made: in the garden (20 V/m) and in the field ( <2
V/m). The review of results of other researchers on the influence of EF of the same parameters on
different biochemical, psychological, physiological processes among humans and animals was
presented. Conclusions, concerning some rules of installing and maintaining electrical devices in
order to decrease the intensity of FE produced by them, were based on the above works and author's
own measurements.

Podziękowanie

Pani mgr Barbarze Zawiei składam podziękowania za pomoc i wskazówki udzielone w trakcie
realizacji niniejszej pracy.

Piśmiennictwo

Becker R.O. , Selden G. 1994 . Elektropolis . Elektromagnetyzm i podstawy życia . Wyd. PAX,

Warszawa.

Dackiewicz A. 1999 . Twoja Komórka No 6 wg www.dieta.info.pl/elektrosmog.htm

Flanagan G. P. 1968 . Nervous system excitation device. United States Patent nr 3,393,279 , Jul. 16,

1968.

Fosar G. , Bludorf F. 2002 . Koszmarne podejrzenie. , Nieznany Świat 1(133) 2002 .

Gavalas R. J., Walter D. O., Hamer J., Adey Ross W. 1970. Effect of Low–Level, Low-Frequency

electric fields on EEG and behavior in Macaca Nemestrina. Brain Research , 18 (1970) , 491 –
501.

Kossobudzki K., Ładno J., Konwiński W. 1970 . Podręcznik radiooperatora krótkofalowca.WK i Ł,

Warszawa.

Kuźmiński S., Nosol B. 1984 . Wybrane zagadnienia biofizyki .Raport nr 167 . Instytut Fizyki

Politechniki Wrocławskiej. Wrocław.

Marciniak A. 1998 . Wpływ telefonii komórkowej na zdrowie człowieka . Twoja Komórka No. 7

Miller T. 1978 . Elementy statystyki medycznej . PZWL , Warszawa .

Piekara A.H. 1970 . Elektryczność i magnetyzm . PWN , Warszawa .

Playfair G. L. , Hill S. 198 . Cykle nieba. Czynniki kosmiczne i ich wpływ na nasze życie. PIW.

Presman A. S. 1971. Pola elektromagnetyczne a żywa przyroda. PWN, Warszawa.

Puharich A. 1974. What happens when radio waves penetrate the human skin. „Impact of Science

on Society”, 24 (4), s. 353 – 357 .

Puharich H. K. 1965. Method and apparatus for hearing by biodetection and biotransduction of

radiofrequency energy, United States Patent nr 3,586,791 Apr. 7, 1965.

Rauscher E. A. 1989. Non – invasive method and apparatus for modulating brain signals through an

external magnetic or electric field to reduce pain ”, United States Patent nr 4,889,526, Dec. 26,
1989 .

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej 1998 . Dziennik Ustaw nr 79, poz. 513.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej 2001. Dziennik Ustaw nr 4, poz. 36 .

Sedlak W. 1984. Postępy fizyki życia. Wyd. PAX, Warszawa.