1

Epitafium Wierzbięty z Branic – przykład XV wiecznego malarstwa

tablicowego na terenie Małopolski.

Malarstwo tablicowe w Małopolsce

Wiek XIV to czas utrwalenia się pozycji Krakowa jako stolicy i głównego środka kulturalnego.
Wawel był siedzibą królewskiego dworu wokół którego skupiała się elita polityczna. Prężnie działający
Uniwersytet przyczynił się do tego, że Kraków stał się głównym ośrodkiem myśli naukowej. W XV
wieku miasto przeżywało okres rozkwitu. Sytuacja społeczna ostatniego stulecia średniowiecza
sprzyjała rozwojowi rzemiosł artystycznych, w tym malarstwa tablicowego. Po roku 1450 krakowskie
środowisko społeczne stało się najsilniejszym w kraju ośrodkiem malarstwa. Dzieła które powstawały
w tym czasie wiązały się z kwestią religijną i prestiżową oraz środkami finansowymi indywidualnych
lub zbiorowych fundatorów.

Fundatorzy

Fundatorami dzieł malarskich byli głównie opiekunowie budowli sakralnych (do nich należał
obowiązek wyposażenia obiektu) oraz osoby prywatne, które najczęściej chciały podnieść swój
prestiż. Fundatorami byli jednak przede wszystkim duchowni.

Pierwsze świadectwa o artystach wykonujących malarstwo tablicowe w Polsce pochodzą z XIII
wieku. Przypomne, że wykonywane jest na desce, która stanowi podobrazie, na nią nakłada się
kredowy podkład nadający powierzchni gładkość. Do malowania stosowano farby na bazie żółtek.
Technika charakterystyczna jest dla sztuki średniowiecza, zwłaszcza w XII wieku, później zastąpiono je
malarstwem olejnym na płótnie. Wcześniejsze przekazy odnoszą się raczej do wyrobów z metalu
stosowanych do zdobienia ścian ołtarzowego stipesu (jest to ta cześć na której opiera się mensa –
czyli płyta, zasadniczą część ołtarza). W czasie gdy powstawały pierwsze dzieła małopolskiego
malarstwa tablicowego w latach 1420 – 1460 w Europie widoczne były jeszcze wpływy rozwijającego
się stylu międzynarodowego czy też miękkiego. Wpłynął on na formę krakowskiego malarstwa
tablicowego, widoczny jest zwłaszcza w interpretacji czeskiej. O stylu danego obrazu w dużym
stopniu decydowało również pochodzenie malarzy i środowisk artystycznych do których należeli.
Jednym z przykładów omawianej sztuki plastycznej jest Epitafium Wierzbięty z Branic (stolnika

1

krakowskiego i starosty

2

sanockiego).

Epitafium – jest to ozdobna tablica ku czci zmarłego, zawierająca poświęcony mu napis, czasem
portret lub scenę figuralną, symbole i postacie alegoryczne, zawieszona lub wmurowana w ściany i
filary kościołów lub klasztorów. Od nagrobka różni się skromniejszą dekoracją. Z kolei jeszcze
prostszą formą jest tablica nagrobna. Epitafium wykonywano z kamienia, metalu lub drewna,
rzeźbiono ryto lub malowano.

1

Stolnik – w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. Do jego obowiązków należało

nakrycie stołu do uczty, a w czasie jej trwania kierowanie podawaniem potraw

2

Starosta – od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Polsce. Wyróżniano kilka

rodzajów tego urzędu.

2

Epitafium Wierzbięty przeznaczone było dla kościoła parafialnego w Ruszczy pod wezwaniem św.
Grzegorza Wielkiego ufundowanego przez tegoż Wierzbiętę. Obecnie obraz znajduje się w Muzeum
Narodowym w Krakowie. Ruszcz jest to miejscowość oddalona o 15 km na płn. wsch. od centrum
Krakowa. Epitafium zostało wmurowane w ścianę, znajduje się po lewej stronie ołtarza głównego.

Analiza obrazu

Epitafium wykonane jest w technice temperowej na drewnie, o wymiarach 90 x 73 cm.
Przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem, św. Grzegorza i stolnika krakowskiego, Wierzbięte z Branic.
Starosta ten przedstawiony jest w pozie modlitewnej u stóp Madonny z Dzieciątkiem, a św. Grzegorz
poleca go jej opiece. Kompozycja jest asymetryczna, składają się na nią postacie tronującej Matki
Boskiej z Dzieciątkiem z jednej strony i św. Grzegorza z małą figurką klęczącego adoranta z drugiej. Z
mało wyrazistą twarzą Marii, żeby nie powiedzieć banalną kontrastuje szlachetna twarz św.
Grzegorza wyrażająca emocje. Jest to rzadki przykład, jak na ten czas psychologicznego studium
twarzy. Na pograniczu realnych kształtów widzimy uproszczoną formę tronu. Symboliczna jest gładka
płaszczyzna złoconego tła i dwie płasko przyklejone tarcze herbowe, obok modlącego się Wierzbięty.
Na ramie znajduje się inskrypcja z datą śmierci stolnika.

Kwestia czasu powstania dzieła nie jest ostatecznie określona. Epitafium datuje się na około 1425
rok, ale próba sprecyzowania tej daty była powodem licznych dyskusji i polemik wśród badaczy. Na
ramie obrazu umieszona jest data 1425 i jak wspomniałam oznacza rok śmierci Wierzbięty, ale nie
wiadomo czy w tym samym roku powstał obraz. Do ostrożności w datowaniu skłaniają zmiany jakie
dokonano na ramie obrazu. Pierwotnie namalowano na niej ornament, który został zasłonięty przez
inskrypcję, a dokładnie słowa Dapifer Cracoviensis. Ten fakt, skłania do przypuszczenia, że obraz wraz
z ramą przygotowano wcześniej, za życia stolnika ok. 1420-1425 roku. Napis zaś wymieniający datę
śmierci Wierzbięty dodano w roku 1425, dlatego wykracza poza pierwotny zasięg ornamentu. Kwestii
datacji dzieła wiele miejsca poświęcił Wojciech Mischke w publikacji pt. Sztuka ok. 1400 roku. Aby
rozwiązać ten problem porównuje trzy dzieła gotyckie kościoła w Ruszczy : obraz tablicowy,
rytowaną, kamienną płytę nagrobną, oraz kompozycję witrażową powtarzającą scenę figuralną z
obrazu. Kompozycja witrażowa pochodzi z 1906 roku i nie jest dla nas istotna. Autor przeanalizował
przedstawienie białej zbroi na epitafium i płycie nagrobnej. Okazało się, że przedstawiają tą samą
zbroję, z niewielkimi różnicami w ukazaniu herbu. Jednak czas pojawienia się białej zbroi w Polsce też
nie jest dokładnie określony, więc to ścieżka nie wprowadziła nic nowego do stanu badań.
Przeanalizowano również herby. Jest to Gryf – herb rodowy Wierzbięty i Leliwa. Wystąpienie
pierwszego nie budzi wątpliwości natomiast geneza pojawienia się Leliwy jest niejasna. Powstała
teoria, że jest to herb matki stolnika, ale nie ma na to, żadnych dowodów, a fakt, że na płycie
nagrobnej ten herb już nie występuje, i że jest umieszczony przy piętach stolnika zdają się przeczyć
tej teorii. Być może fakt obecności i takiego umiejscowienia herbu Leliwy wyjaśniła by rekonstrukcji
pierwotnej kompozycji dzieła. O tym, że dokonano zmian w kompozycji obrazu świadczy zasłonięcie
fragmentów obrazu poprzez ramę. Są to : fałdy szat Marii, obramienie tronu i jego dolny stopień,
fragment tarcz herbowych, zakończenie miecza Wierzbięty i dolny skraj płaszcza św. Grzegorza. Nie
wiadomo, czy na przesłoniętych częściach zachowały się brakujące szczegóły. Powstała teoria, że być
może herb Leliwa nie występował za stolnikiem, lecz przed jego małżonką Dorotą, którą patronka
polecała opiece Maryi i Chrystusa. W tym wypadku część obrazowa przedstawiałaby oboje
małżonków, a epitafium przekształciłoby się w obraz wotywny, który dotyczy osoby wotywnej,
ukazuje oczekiwany przyszły status przedstawionej osoby, a nie jak epitafium, zmarłego, które jest

3

świadectwem jego zbawienia. W każdym razie sprawa datacji nadal pozostawała niejasna. Inna
koncepcja wskazuje dwa wydarzenia jako prawdopodobny czas powstania epitafium. Pierwsze z nich
to ślub Wierzbięty z Dorotą ok. 1405 roku. Ten fakt, podaje się za zbliżony do czasu z którego
pochodzi dzieło ponieważ na obrazie nie ma przedstawionego potomstwa. Drugim wydarzeniem jest
dokonane w 1417 roku przez małżonków uposażenie mansjonarzy w Ruszczy. Ponieważ obrazy
pełniły także rolę świadectwa dokonania donacji może chcieli oni upamiętnić ten fakt poprzez obraz.
Zdaniem autora obraz wotywny powstał nie później niż w 1417 roku. Co do ramy z inskrypcją, nie jest
ona trwale połączona z polem obrazowym. Inskrypcje na obu dziełach (epitafium i płycie) są
podobne. Występuje tu jednak niezgodność określenia daty. Zgodnie z napisem Wierzbięta zmarł 15
czerwca w dzień św. Wita 1425 roku, ale przedstawiona data jest prawidłowa dla roku 1426. Oznacza
to, że albo Wierzbięta zmarł w roku 1426 a pisarz pomylił się w zapisie, albo inskrypcja została
wykonana kilka lat po śmierci stolnika, kiedy ustalenie daty sprawiało trudności.

Proweniencja

Dzieło powstało prawdopodobnie w środowisku krakowskim i widoczne są w nim tradycję stylu
miękkiego. Można je zaobserwować w typie głowy, wyszukanym kształcie dłoni i bogatym układzie
fałd płaszcza. O związkach epitafium Wierzbięty z miejscowym środowiskiem świadczą cechy stylowe
powtarzające się w dwóch innych dziełach z kościoła w Ruszczy. Jest to obraz : Św. Grzegorz – o
podobnych rysach twarzy i modelunku jak w epitafium oraz postać Wierzbięty na płycie nagrobnej,
która przypomina tą z obrazu krakowskiego. Epitafium nawiązuje do malarstwa Włoch połowy XIV
wieku, prawdopodobnie wywodzi się z północnowłoskich przedstawień wotywnych. takich jak
epitafium Ulryka Reicheneckera. Pojedyncze elementy takie jak : twarze, dłonie, fragmenty stroju,
sposób ukształtowania draperii nawiązują do sztuki Czech.

Do grupy dzieł, które przedstawiają podobne tendencje zaliczyć można obrazy takie jak : Trzy św.
Dziewice z Sandomierza, św. Katarzynę z Biecza, oraz epitafium Jana Z Ujazdu. Poza Marii znajduje
liczne odpowiedniki w malarstwie Włoch, Austrii, Czech i górnych Niemiec min. w epitafium Jana z
Jereni. Asymetryczny typ kompozycji obrazu z Tronującą Matką Boską z Dzieciątkiem po jednej
stronie i adorantem poświęcanym przez świętego patrona po drugiej i tarczą herbową występuje w
dwóch reliefach w katedrze w Magdeburgu. Grupa nagrobków i reliefów ołtarzowych tego rodzaju
powstała w XIV stuleciu w Lombardii zwłaszcza w Mediolanie. Epitafium Wierzbięty z Branic

to

pierwszy obraz na terenie Małopolski zaopatrzony w datę najstarszy przykład malowanego na desce
przedstawienia epitafijnego