Sosnowska, Joanna Droga do niepodległości – działania instytucji opieki nad dziećmi w Łodzi w czasie I wojny światowej Wybrane przykłady (2013)

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Droga do niepodległości – działania instytucji opieki nad dziećmi w Łodzi

w czasie I wojny światowej. Wybrane przykłady.

Początek działań zbrojnych podjętych w ramach tzw. Wielkiej Wojny w sierpniu 1914

r. był dla mieszkańców Łodzi sporym zaskoczeniem

. Z niepokojem obserwowano toczące się

z dnia na dzień wydarzenia militarne, polityczne, społeczno-ekonomiczne: bombardowanie

i zniszczenie Kalisza (wieści docierające do Łodzi o pacyfikacji tego miasta przez oddziały

niemieckie wzbudziły wśród ludności cywilnej niepokój i dezorientację, wręcz obawiano się

powtórzenia wydarzeń kaliskich

), mobilizację łodzian, chaos w działaniach administracji

i dwukrotną ewakuację rosyjskich władz oraz urzędów, zawieszenie operacji bankowych,

zniknięcie z obiegu bilonu, zamknięcie lub ograniczenie pracy fabryk, braki w aprowizacji,

podwyżkę cen artykułów spożywczych, exodus ludności czy cenzurę prasy

Wobec tych wydarzeń społeczeństwo łódzkie przyjmowało różne postawy. Niektórzy

mieszkańcy opuścili Łódź, inni postanowili trudne chwile przeczekać w mieście – nie

przewidując, że niedaleką konsekwencją działań wojennych będą ogromne trudności

w zdobyciu elementarnych artykułów koniecznych do życia, jeszcze inni – poczuwając się do

obywatelskiego obowiązku zapewnienia w mieście spokoju (w obliczu ustępującej

administracji carskiej) przystąpili do utworzenia tymczasowego organu władzy

samorządowej, którego głównym zadaniem miało być zabezpieczenie potrzeb mieszkańców

w obliczu wojny oraz utrzymanie porządku publicznego. Rolę tę pełnił, powołany do życia

w pierwszych tygodniach sierpnia 1914 r. przez środowisko łódzkiej burżuazji i inteligencji,

Główny Komitet Obywatelski (GKO)

. Organizacją współpracującą z Komitetem, powstałą

w tym samym czasie z inicjatywy lokalnych działaczy społecznych był Komitet Obywatelski

Niesienia Pomocy Biednym (KONPB)

. Jego zadanie polegało na organizowaniu i udzielaniu

pomocy materialnej (głównie żywności i zapomóg) najuboższym mieszkańcom miasta

Wojna, „Rozwój” 1914, nr 174, s. 1.

W. Bortnowski, Ziemia łódzka w ogniu, Łódź 1969, s. 58–63.

Zob. M. Hertz, Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź 1933, s. 1–7; W. Bortnowski, Ziemia łódzka…, s. 66–73; W.

Puś, K. Badziak, Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), w: Łódź. Dzieje miasta. Tom I. Do
1918 r., red. R. Rosin, Łódź 1980, s. 297; J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945.
Studium organizacyjno-historyczne, Łódź 1990, s. 257–258; K. R. Kowalczyński, Łódź 1914. Kronika
oblężonego miasta, Łódź 2010, s. 22–40; J. Walicki, Samoorganizacja społeczeństwa Łodzi w obliczu wybuchu
wojny i działań wojennych w 1914 r., w: Łódź i region łódzki w czasie I wojny światowej, red. K. Radziszewska,
P. Zawilski, Łódź 1911, s. 82–84.

Odezwa do obywateli, „Rozwój” 1914, nr 174, s. 2; Z Komitetu Obywatelskiego, „Nowy Kurier Łódzki” 1914,

nr 190, s. 3; Do mieszkańców miasta Łodzi!, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 191, s. 3.

J. Walicki, Samoorganizacja społeczeństwa Łodzi…, s. 84.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

niezależnie od narodowości, wyznania czy pochodzenia, w tym także podopiecznym wielu

funkcjonujących w mieście instytucji dobroczynnych

Szeroką akcję pomocową GKO i KONPB prowadził w najtrudniejszym dla

mieszkańców okresie – podczas tzw. bitwy o Łódź, toczonej w dniach od 18 listopada do

6 grudnia

. Wskutek walk przeciwnych armii miasto znalazło się w samym centrum linii

frontu, jego przedmieścia były bombardowane i niemal odcięte. Mieszkańcy znaleźli się

w krytycznej sytuacji: brakowało żywności

, opału, lekarstw, środków higienicznych. Ciężka

sytuacja, zwłaszcza aprowizacyjna i finansowa, panowała również w późniejszym okresie,

podczas okupacji miasta przez władze niemieckie

. Po rocznej działalności, w lipcu 1915 r.

GKO został rozwiązany, a gospodarkę miejską przejął nominowany Magistrat. Likwidacji

uległ także KONPB, na jego miejsce powołano Delegację Niesienia Pomocy Biednym, która

akcją pomocy kierowała aż do uzyskania niepodległości w listopadzie 1918 r.

Opieka nad dziećmi inicjowana przez różne środowiska

Oprócz struktur lokalnych podejmujących inicjatywy w kierunku wspierania

potrzebujących, w działania pomocowe włączyły się w tym czasie łódzkie organizacje

i instytucje filantropijne, powołane do życia jeszcze przed I wojną. Miały charakter

wyznaniowy i narodowościowy, i obejmowały swym zasięgiem osoby dorosłe: chore, kalekie,

w podeszłym wieku, bezdomne, bezrobotne, opuszczone, jak również młodzież i dzieci.

Pomoc niesiona dzieciom w okresie I wojny światowej, chociaż miała charakter

wielopłaszczyznowy, to w maksymalnym zakresie polegała na zapewnieniu bezpieczeństwa

oraz zagwarantowaniu środków do życia. Organizowana była przez różne grupy społeczne,

zarówno na płaszczyźnie instytucjonalnej – poprzez prowadzenie placówek przeznaczonych

do opieki nad dzieckiem, jak też w wymiarze doraźnym – poprzez akcje mające na celu

Początkowo, KONPB pod przewodnictwem pastora kościoła ewangelickiego Rudolfa Gundlacha podjął

decyzję o nieudzielaniu zapomóg pieniężnych, a jedynie wydawaniu artykułów spożywczych w naturze.
W obliczu jednak głodu panującego w mieście organizował pomoc pieniężną (zapomogi, pożyczki), pomagał
ubogim w urządzaniu tzw. zagonków oraz urządzał własne i wspierał tanie kuchnie powstające przy
organizacjach robotniczych i kulturalnych. M. Hertz, Łódź w czasie…, s. 64; A. Stawiszyńska, Życie codzienne
mieszkańców Łodzi w czasie I wojny światowej. Wybrane zagadnienia, w: Operacja Łódzka. Zapomniany fakt
I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011, s. 108, 110.

J. A. Daszyńska, Operacja Łódzka w przededniu setnej rocznicy. Zagadnienia wstępne, w: Operacja Łódzka…,

s. 9–11; M. Jagiełło, Operacja łódzka – wielka bitwa manewrowa I wojny światowej, w: Operacja Łódzka…,
s. 13–14.

Więcej zob. M. J. Szymański, Wojenny chleb (nie)powszedni. Łódź w niemieckim systemie zaopatrzenia

w produkty i surowce zbożowe na terenie okupowanego Królestwa Polskiego podczas I wojny, [w:] Operacja…,
s. 92–94.

Od dnia 6 XII 1914 r. rozpoczęła się okupacja miasta przez władze niemieckie, trwała do końca I wojny.

M. Jaskulski, Władze administracyjne Łodzi do 1939 roku, Łódź 2001, s. 93.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

dożywianie dzieci, zaopatrzenie w odzież, bieliznę, obuwie czy zorganizowanie opieki

lekarskiej. Warto nadmienić, że w placówkach typu: sierocińce, przytułki, ochronki, szkoły,

szpitale, przychodnie i ambulatoria, w zależności od potrzeb podopiecznych i ich sytuacji

materialnej, udzielano także pomocy w postaci rozdawnictwa żywności czy lekarstw. Formy

opieki stałej uzupełniano, więc formami opieki doraźnej.

Wśród środowisk podejmujących działania pomocowe na rzecz dzieci w okresie

I wojny światowej można wytypować następujące: 1) GKO wraz z Sekcją Szkolną, KONPB

z Sekcją Kobiet i Komitetem Tanich Kuchni oraz, powstałą po 1915 r., Łódzką Miejscową

Radę Opiekuńczą i Delegację Niesienia Pomocy Biednym – jako organy działające z ramienia

lokalnych władz administracyjnych; 2) organizacje filantropijne (głównie Łódzkie

Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności i Łódzkie Żydowskie Towarzystwo

Dobroczynności); 3) środowisko lekarskie; 4) środowiska kościelne wszystkich wyznań;

5) kręgi przemysłowców; 6) stowarzyszenia i związki robotnicze; 7) partie polityczne.

W przypadku organizacji i instytucji filantropijnych, należy dodać, że w zasadzie

kontynuowały podjęte przed wojną, a wynikające z celów statutowych, działania opiekuńcze

na rzecz dzieci.

Problematyka opieki nad dziećmi w latach 1914–1918 w niniejszym artykule została

omówiona w oparciu o wybrane przykłady. Starano się wskazać niektóre, z wielu

działających w tamtym okresie instytucji czy placówek, podejmujących wieloaspektowe

działania na rzecz dzieci. Jak wykazała analiza ich działalności, w zdecydowanie trudnym

okresie, nie tylko kontynuowały misję wynikającą z przyjętych założeń statutowych, ale

starały się przyjść z pomocą jak największej liczbie podopiecznych.

Ochronki Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności

Jedna z największych organizacji filantropijnych ówczesnej Łodzi, istniejące od 1885

r. Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności (ŁChTD)

, prowadziło w latach

I wojny trzy placówki opiekuńczo-wychowawcze przeznaczone dla dzieci. Ochronki ŁChTD,

do których uczęszczały dzieci w wieku przedszkolnym (3–7 lat) mieściły się w różnych

punktach miasta: Ochrona I przy ul. Smugowej 6, Ochrona II – przy ul. Św. Karola 16

ŁChTD działało w latach 1885–1940. Największy rozwój organizacji odnotowano przed I wojną światową, do

1914 r. powołano do życia 20 instytucji o charakterze socjalnym, opiekuńczym, zdrowotnym i dydaktyczno-
wychowawczym. W okresie międzywojennym niektóre placówki zlikwidowano, inne uległy reorganizacji; pod
koniec działalności Towarzystwo posiadało 7 instytucji. Poza formą opieki instytucjonalnej organizacja włączała
się w udzielanie wsparć doraźnych. Zob. J. Sosnowska, Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza
Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności (1885–1940), Łódź 2011.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

(obecnie Żwirki 16) i Ochrona III – przy ul. Wysokiej 28

. Roztaczały opiekę nad dziećmi

z ubogich rodzin robotniczych. Ochronka I i III przeznaczona była dla dzieci wyznania

rzymsko-katolickiego, Ochronka II – w przeważającej liczbie dla dzieci ewangelików.

Placówki te, w początkowym okresie funkcjonowania pełniły głównie rolę opiekuńczą,

zapewniając dzieciom, oprócz nadzoru, przede wszystkim wsparcie materialne w postaci

posiłków i odzieży, jak również pomoc lekarską. Przy każdej z nich działała szkoła

elementarna, której uczniów starano się otaczać taką samą opieką jak wychowanków

ochronek. Przed I wojną, podstawę finansową tych instytucji stanowiły składki członków,

ofiary pieniężne i w naturze oraz wpłaty rodziców za pobyt dzieci w ochronie.

W czasie wojny 1914–1918 diametralnie zmieniła się sytuacja ekonomiczna placówek

dla dzieci. Zarządy i Komitety Ochronek, chociaż dokładały wszelkich starań, aby zajęcia

odbywały się na dotychczasowych zasadach, w obliczu niepewności wynikającej z działań

wojennych i w związku z kłopotami finansowymi, zastanawiały się nad kwestią dalszego ich

funkcjonowania. Ostatecznej decyzji o zawieszeniu działalności uniknięto dzięki subsydiom

otrzymywanym najpierw z ramienia GKO i KONPB, potem Delegacji Niesienia Pomocy

Biednym przy Magistracie miasta Łodzi i Łódzkiej Miejscowej Rady Opiekuńczej (ŁMRO),

a także dzięki wsparciu społecznemu

. Pod koniec wojny, w udzielanie ochronkom pomocy

finansowej włączyło się Ministerstwo Zdrowia Publicznego oraz Amerykański Czerwony

Krzyż. Najwięcej środków finansowych przeznaczano w ochronkach na aprowizację,

wynagrodzenia pracowników, utrzymanie budynków oraz na zakup odzieży i obuwia dla

dzieci. Warto nadmienić, że w czasie bitwy o Łódź ucierpiał gmach Ochrony III przy

ul. Wysokiej w bliskości, którego wybuchł pocisk

Jak nadmieniono, w latach 1914–1918 ochronki ŁChTD kontynuowały działalność

tak, więc do placówek nadal przyjmowano dzieci z rodzin robotniczych o wysokim stopniu

ubóstwa, sieroty i półsieroty. O potrzebie istnienia tego rodzaju instytucji świadczyć może

liczba dzieci doń uczęszczających, bowiem w Ochronach I i III odnotowano o wiele wyższą

frekwencję niż przed wojną. Na podstawie niepełnych danych wiadomo, że w roku szkolnym

1914/1915 do Ochronki przy ul. Smugowej 6 uczęszczało 574 dzieci, w latach 1917–1918

I Ochronkę powołano do życia w 1889 r., II – w 1894 r., III – w 1899 r. Inicjatorkami placówek były kobiety

skupione w tzw. komitetach damskich działających w strukturach ŁChTD (wywodzące się głównie z bogatych
sfer miasta), jak również środowiska kościelne.

Pod koniec wojny, dzięki ŁMRO placówki nabywały produkty żywnościowe po cenach niższych od

obowiązujących na rynku oraz korzystały z zapomóg. J. Sosnowska, Działalność socjalna…, s. 242, 255, 268.

Bliższych informacji na ten temat nie odnaleziono, wiadomo tylko, że w dokumentacji Ochronki III, w
bilansie za 1914 r. podano pozycję: „reperacja uszkodzeń po wybuchu granatu”. Tamże, s. 267.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

liczba podopiecznych wynosiła około 425

. W Ochronie przy ul. Wysokiej 28, w 1916 r.

objęto opieką 220 dziewcząt i chłopców (dzieci w wieku przedszkolnym i uczniowie)

Inaczej przedstawiała się sytuacja w przypadku Ochronki II przy ul. Św. Karola 16. W 1915 r.

korzystało z niej 400 dzieci (przedszkolnych i szkolnych), czyli o połowę mniej niż przed

wojną

, w 1916 r. uczęszczało doń 380 dzieci: 200 ewangelików i 180 katolików, natomiast

w czerwcu 1918 r. liczba dzieci uległa dalszemu zmniejszeniu i ogółem wynosiła 240

wychowanków

Szczególną rolę ochronki pełniły w zakresie dożywiania podopiecznych i udzielania

pomocy medycznej. W Ochronce I i III, w 1917 r. spożywali oni ciepły posiłek złożony

z chleba i zupy, dzieci wątłego zdrowia otrzymywały też śniadanie: kawę z mlekiem i kromkę

chleba oraz podwieczorek: kaszę manną z mlekiem

. Pod koniec wojny posiłki były bardziej

kaloryczne, na śniadanie dzieci jadły barszcz z kartoflami, kaszę z masłem lub zacierki

z masłem, a na obiad – ryż z mlekiem i cukrem albo zupę: kapuśniak, krupnik, grochówka,

barszcz. Jeden posiłek w ciągu dnia otrzymywały dzieci z Ochronki II, na obiad podawano

przeważnie zupę w ilości ¾ litra: barszcz, krupnik, zacierki

. Dzienne wyżywienie jednego

dziecka kształtowało się w badanym okresie na poziomie 12 – 23 fenigów, a całkowity koszt

utrzymania wynosił od 26 do 52 fenigów.

Opiekę lekarską nad dziećmi (raz w tygodniu, bezinteresownie) sprawowali lekarze:

dr Jelszański (od listopada 1917 r.) i dr Libiszowski (w 1918 r.) w Ochronie I; dr K. Haberlau

w Ochronie II; dr Bronisław Knichowiecki (w 1915 r.) i dr Brunon Czaplicki (w 1918 r.;

w tym okresie za cotygodniowe wizyty płaciła ŁMRO) w Ochronie III. Stan zdrowia dzieci,

z powodu drożyzny, niedożywienia, skąpej bielizny i odzieży oraz złych domowych

warunków sanitarno-higienicznych, był przyczyną chorób, takich jak: gruźlica, anemia, tyfus

plamisty, szkarlatyna, odra, błonica i świerzb. Raz lub dwa razy w tygodniu, pod opieką

Dla porównania, w 1912 r. liczba dzieci w Ochronie I wynosiła 312. Tamże, s. 229, 243.

W 1912 r. było ich 170. Tamże, s. 261.

W 1912 r. w Ochronce II i szkole było 785 dzieci. Tamże, s. 248.

Prawdopodobną przyczyną zmniejszenia w okresie I wojny liczby dzieci w Ochronce II (tzw. ewangelickiej)

był ogólny spadek liczby mieszkańców Łodzi, w tym narodowości niemieckiej, utożsamianej z wyznaniem
ewangelickim. Proces ten, w świetle ustaleń J. K. Janczaka, osiągnął stan krytyczny na początku 1918 r. Ludność
wyznań ewangelickich zmniejszyła się o połowę (1911 r. – 71,9 tys., 1918 r. – 38,9 tys.). Por.
J. K. Janczak, Struktura społeczna ludności Łodzi w latach 1820–1918, w: Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi
w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997, s. 46–47.

W 1917 r. w Ochronce I wydano 111 605 obiadów, 8 657 śniadań i 800 podwieczorków, a w Ochronce III

76 550 porcji ogółem.

W lipcu 1918 r. w Ochronce II wydano 5 220 obiadów, a miesiąc później dla 291 podopiecznych

przygotowano 5 756 obiadów oraz 250 śniadań dla dzieci przychodzących bez pierwszego posiłku.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

wychowawczyń dzieci korzystały z kąpieli organizowanych nieodpłatnie przez Wydział

Zdrowia Publicznego przy Magistracie miasta Łodzi

Pomimo okupacji, Zarząd i wychowawczynie ochronek dokładały starań, aby zajęcia

dla dzieci toczyły się normalnym trybem. Placówki pracowały od poniedziałku do soboty

włącznie, w godzinach od 9.00 do 15.00 lub 16.00. Zajęcia obejmowały pogadanki:

przyrodnicze, moralne, etyczne, ale także gry, zabawy, marsze, śpiewy, roboty ręczne.

W okresie wakacyjnym większość czasu dzieci spędzały poza budynkiem, urządzano spacery,

gimnastykę, śpiew, pogadanki, gry. W świetle dokumentacji Ochronki I, w roku szkolnym

1916/1917 obchodzono szereg uroczystości: w październiku, w Parku Poniatowskiego odbył

się „popis gimnastyczny” oraz świętowano setną rocznicę śmierci T. Kościuszki, w grudniu

i styczniu dzieci odegrały „Szopkę Polską” i komedyjkę „Królowa Basia”, a 3 maja

uczestniczyły w obchodzie Święta Konstytucji, natomiast 1 czerwca zorganizowano

wycieczkę do Parku 3-Maja

Ograniczenia, głównie natury politycznej i społeczno-ekonomicznej, będące

konsekwencją wojny i okupacji, nie przesłaniały Komitetom i Zarządom Ochronek ŁChTD

celu, dla którego placówki te zostały powołane. Funkcjonowały przez cały okres wojenny,

poszerzając rozmiar pomocy skierowanej do dzieci najbardziej potrzebujących

Towarzystwo „Kropla Mleka” w Łodzi

Inicjatywy związane z opieką higieniczno-lekarską nad dziećmi (głównie

niemowlętami) pochodzącymi z ubogich rodzin robotniczych, instytucja łódzkiej „Kropli

Mleka” podejmowała od 1904 r.

Jej założycielami byli lekarze: Stanisław Serkowski i Józef

Maybaum (Marzyński), którzy wraz z grupą społeczników wywodzących się głównie ze

środowiska lekarskiego, próbowali przeciwdziałać podawaniu niemowlętom mleka

Warto nadmienić, że nie wszystkie dzieci mogły korzystać z kąpieli, niektóre matki z obawy przed

przeziębieniem zabraniały tej formy higieny.

J. Sosnowska, Działalność socjalna…, s. 243–244. Uroczystości poprzedzone były zwykle mszą świętą lub

nabożeństwem w kościele.

W dokumentacji ŁChTD pochodzącej z roku 1916, a analizującej rok poprzedni czytamy: O (...) ochronkach

będących pod egidą naszego Towarzystwa można rzec śmiało, że spełniły swe zadanie mimo braku środków
i mimo ogólnej nędzy tych sfer, z których dzieci uczęszczające do ochronek pochodzą. Ochronki borykały się
z ciągłym brakiem środków żywnościowych (...), z brakiem obuwia, odzieży a przede wszystkim brakiem
materiałów na odzież. Jeżeli ochronki mimo to znowu cały rok przetrwały, to zawdzięczają to tylko energji swych
Komitetów i zasiłkom pobieranym z Magistratu. Cytat za: J. Sosnowska, Działalność socjalna…, s. 241–242.

„Kropla Mleka” była sekcją Łódzkiego Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Pamiętnik

Towarzystwa „Kropla Mleka” w Łodzi 1904–1926, Łódź [b.r.w.], s. 4; J. Fijałek, J. Indulski, Opieka
zdrowotna…, s. 156; Sekcya „Kropli Mleka” przy Oddziale Hygienicznym Łódzkim, „Rozwój” 1905, nr 235,
s. 2.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

zanieczyszczonego, pochodzącego z nieznanego źródła i sprzedawanego w złych warunkach

higienicznych. Zachęcali również matki do karmienia naturalnego. Zadanie „Kropli Mleka”

polegało na sprzedaży i rozdawnictwie (matkom niemowląt z ubogich rodzin)

pasteryzowanego mleka krowiego, badanego wcześniej pod względem bakteriologicznym,

propagowanie zasad higieny wieku niemowlęcego i opieka lekarska nad dziećmi chorymi

W instytucjach „Kropli” przyjmowano dzieci mające ukończony pierwszy rok życia,

ale jak wskazują dane, w 1913 r. na 829 dzieci, 703 było w wieku 1 – 12 miesięcy, a 126

miało od roku do dwóch lat

. Warto nadmienić, że starano się pomóc wszystkim matkom

zgłaszającym się z niemowlętami, bez względu na pochodzenie społeczne, narodowość czy

wyznanie. Przed 1914 r. placówki „Kropli Mleka” mieściły się w Łodzi w trzech punktach:

w centrum miasta przy ul. Piotrkowskiej 103 (lokal główny) oraz w dwu filiach: przy

ul. Placowej 7 (obecnie: Ks. I. Skorupki) i Zgierskiej 15.

Ryc. 1. Matki z dziećmi korzystające z pomocy "Kropli Mleka" w Łodzi

Źródło: APŁ, Zbiory Ikonograficzne, Ł - I, 12/90

Lata 1914–1915, z uwagi na problemy z dostarczaniem mleka do miasta, a następnie

z jego zakupem, były dla instytucji bardzo trudne

. Wsparcia finansowego udzielił wówczas

KONPB, a otrzymane zapomogi (200, a następnie 400 rubli miesięcznie), uchroniły placówkę

przed zawieszeniem działalności

. Ponieważ dystrybucja mleka pasteryzowanego w stosunku

do liczby zgłaszających się matek z dziećmi była zbyt kosztowna, zadecydowano

o rozdawnictwie większej ilości mleka, pochodzącego jednak z różnych źródeł. Odbiór mleka

odbywał się w poniedziałki i czwartki od godziny 10 do 12.

J. Supady, Działalność łódzkiej Kropli Mleka w latach 1904–1939, „Przegląd Pediatryczny” 1981, nr 6, s. 531.

T. Mogilnicki, Z. Prechner, Dziesięciolecie „Kropli Mleka” w Łodzi 1904–1913, Łódź [b.r.w.], s. 15.

Dodatkowym utrudnieniem było zniszczenie, w wyniku działań wojennych, zabudowań podłódzkiego majątku

Przatów, skąd mleko dowożono.

Kropla Mleka, „Gazeta Łódzka” 1915, nr 112, s. 3.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Najcięższy okres w działalności, instytucja odnotowała podczas bitwy o Łódź, kiedy

dowóz mleka do miasta stał się niemożliwy. Na pół roku, do końca maja 1915 r. całkowicie

wstrzymano jego rozdział, a dzieciom wydawano wtedy kleik sporządzony z kaszy oraz

cukier

. W obliczu głodu, pojawiła się konieczność dokarmiania dzieci starszych.

Z inicjatywy żony dr. J. Maybauma (Marzyńskiego) – Stefanii, od 10 września 1914 r.,

w ramach działalności „Kropli”, dzieciom w wieku od 5 do 15 lat gotowano i wydawano

obiady. Kuchnię zorganizowano w kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 175

. Posiłek był

bezpłatny i składał się z porcji ½ litra zupy (krupnik z kaszy orkiszowej, grochówka,

kartoflanka z zacierkami, barszcz)

. Do końca 1914 r., za pośrednictwem własnej kuchni,

„Kropla Mleka” wydała dzieciom 9 980 porcji zupy i była to, obok jej podstawowej

działalności, kolejna forma pomocy ratująca zdrowie łódzkich dzieci

Rozdawanie mleka dla najmłodszych pacjentów „Kropli” wznowiono 27 maja 1915 r.,

mleko dostarczała wówczas m.in. mleczarnia ziemiańska w Porszewicach. Od tego czasu

wydawano je w dwóch punktach, przy ulicach: Piotrkowskiej 103 i Zgierskiej 15. Zarząd

„Kropli” zwrócił się też o pomoc do Komitetu Polskiego w Vevey w Szwajcarii skąd,

w połowie lipca 1915 r. otrzymano wagon mleka skondensowanego

. Od października tego

roku niemieckie władze okupacyjne przekazywały „Kropli”, po cenie cła, mączkę Nestle'a,

którą rozdawano jako uzupełnienie mleka.

Mając na uwadze krytyczną sytuację żywieniową w mieście, lekarze „Kropli”

poszukiwali środków na poszerzenie działalności. Pod koniec 1915 r., w okolicy Górnego

Rynku przy ul. Piotrkowskiej 282, w pomieszczeniu ofiarowanym przez właścicieli Fabryki

L. Geyera, zorganizowano trzeci punkt wydawnictwa mleka

. Dzięki finansowej pomocy ze

strony władz administracyjnych, wsparciu innych instytucji filantropijnych i zamożniejszych

łodzian, w początkach 1916 r. zorganizowano dwa nowe miejsca rozdawnictwa mleka:

Nawet po tak skromne pożywienie, w XI 1914 r. zgłosiło się 810 podopiecznych. Liczba niemowląt

korzystających z dożywiania kleikiem wahała się od 468 w XII 1914 r. do 910 w V 1915 r. Archiwum
Państwowe w Łodzi (APŁ), Główny Komitet Obywatelski w Łodzi (GKO), sygn. 94: Korespondencja
„Różnych” do Komitetu Tanich i Bezpłatnych Kuchni 29 III – 30 VI 1915, k. 200; Z tow. „Kropla Mleka”,
„Gazeta Łódzka” 1915, nr 8, s. 3.

Kuchnię dla dzieci S. i J. Maybaumowie (Marzyńscy) urządzili we własnym mieszkaniu. Sami zajmowali się

przygotowywaniem posiłków oraz pokrywali niedobory finansowe powstałe w związku z jej prowadzeniem.
Koszty posiłków pokrywano z dobrowolnych ofiar składanych przez lokatorów kamienicy. Zebranie tow. Opieki
nad dziećmi „Kropla Mleka”, „Gazeta Łódzka” 1916, nr 21, s. 2–3.

Do 15 XI 1914 r. dodatkiem do obiadu była kromka chleba (ok. 15 dag), po tym okresie, z braku pieczywa,

zupy wydawano bez chleba

Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi za rok 1916, Łódź [b.r.w.], s. 3. Kuchnię dziecięcą prowadzono do

połowy kwietnia 1916 r.

S. Marzyńska, Działalność Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem „Kropla Mleka” w Łodzi w ciągu lat

30-tu, „Dziennik Zarządu Miasta Łodzi” 1935, nr 10, s. 610. W X 1915 r. rozdano 4 602 puszki.

Pamiętnik Towarzystwa…, s. 17.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

w lutym przy ul. Zgierskiej 130 i w marcu przy ul Rokicińskiej 41 (obecnie:

Al. Piłsudskiego). W połowie tego roku otwarto szósty punkt, w podarowanym lokalu przy

ul. Rybnej 10 (w lutym 1918 r. punkt ten przeniesiono na ul. Brzezińską 88). Wszystkie

punkty „Kropli Mleka” pracowały pod stałą opieką lekarską. Identycznie, jak przed wojną,

lekarze badali każde dziecko, ustalano także normę przydziału mleka, udzielano porad

w zakresie odżywiania i higieny, a w przypadku choroby dziecko kierowano do szpitala lub

ambulatorium.

W 1917 r. „Kropla Mleka” przestała być sekcją Łódzkiego Oddziału Warszawskiego

Towarzystwa Higienicznego, stając się jednostką samodzielną i niezależną. Przyjęła nazwę:

Towarzystwo „Kropla Mleka” w Łodzi

, a w świetle nowego statutu, jej celem była opieka

nad ślubnemi i nieślubnemi niemowlętami i karmiącymi matkami, należącemi do niezamożnej

warstwy ludności, bez różnicy narodowości i wyznania, zamieszkałemi w Łodzi i na

przedmieściach

. Naczelnym zadaniem organizacji była nadal opieka nad niemowlętami,

a pośrednio także nad ich matkami. Szczegółowe zadania polegały na: udzielaniu matkom

wskazówek w zakresie racjonalnego żywienia i wychowania niemowlęcia, ze zwróceniem

szczególnej uwagi na karmienie piersią; zaopatrywanie niemowląt w mleko (bezpłatnie lub za

drobną opłatą); udzielanie matkom karmiącym produktów żywnościowych i artykułów

codziennej potrzeby; opieka nad kobietą ciężarną (kierowanie do przytułków położniczych

lub tworzenie lepszych warunków w domu); kierowanie dzieci chorych do szpitali

. Wiek

dzieci objętych opieką nie mógł przekraczać 24 miesięcy.

Analizując funkcjonowanie łódzkiej „Kropli Mleka” w czasie I wojny światowej,

nasuwa się wniosek, że organizacja podejmowała działania pomocowe mające przede

wszystkim wymiar zdrowotny, ale niejednokrotnie ratowała dzieci od śmierci głodowej.

W świetle sprawozdań, w 1916 r. liczba dzieci objętych jej działaniami wynosiła 19 652, rok

później – 18 439, a w ostatnim roku wojny – 19 317

. Dzienna liczba dzieci, którym

udzielono wsparcia w postaci żywności: mleka, kaszy, mączki lub w formie bonów na

żywność (zupa, kleik) wynosiła: w 1916 r. – 1 155, w 1917 r. – 2557, w 1918 r. – 2602.

APŁ, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem (TOnMiD), „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy

organizacyjne 1916–1921, k. 17–18; sygn. 5: Korespondencja administracyjno-gospodarcza 1916–1922, Pismo
Towarzystwa „Kropla Mleka” do Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego z dnia 25 X 1917 r.; Sprawozdanie
„Kropli Mleka” za 1917–1918 rok, Łódź [b.r.w],s. 2–3.

APŁ, TOnMiD, „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy…, k. 1–2, 6.

Tamże.

APŁ, TOnMiD, „Kropla Mleka”, sygn. 2: Sprawozdania, k. 1, 2; Z. Prechner, Sprawozdanie „Kropli Mleka”

w Łodzi 1914–1915, Łódź 1916, s. 11; Sprawozdanie „Kropli Mleka”… [za 1917–1918], s. 16–17;
J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna…, s. 279.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Okres wojny nie przekreślił wcześniejszych inicjatyw, a determinacja środowiska

lekarskiego skupionego wokół łódzkiego Towarzystwa „Kropla Mleka” spowodowała, że

organizacja kontynuowała i udoskonaliła swoje statutowe działania. Do sześciu powiększono

liczbę punktów rozdawnictwa mleka, usystematyzowano opiekę higieniczną nad

niemowlętami, dożywiano dzieci starsze i matki niemowląt, uregulowano status organizacji.

W powojennej rzeczywistości lekarze Towarzystwa projektowali powołanie do życia, u boku

nowych władz miejskich, specjalnego urzędu opieki, zajmującego się dziećmi (w każdym

wieku), który rejestrowałby każde narodziny i otoczył pomocą materialno-zdrowotną

wszystkie dzieci miasta Łodzi

Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie”

Kolejną organizacją podejmującą w latach 1914–1918 zakrojoną na szeroką skalę

akcję pomocy dzieciom było Towarzystwo Opieki nad Dziećmi. Była to organizacja

działająca na terenie całego dawnego Królestwa Polskiego. W lutym 1907 r. założono w

Łodzi oddział Towarzystwa noszący nazwę: „Gniazdo Łódzkie”

. Inicjatywa powołania do

życia „Gniazda” wystąpiła z grona łódzkich lekarzy: Józefa Brudzińskiego i Stanisława

Skalskiego oraz ze strony duchowieństwa wyznań chrześcijańskich (m.in. ks. prałata

Franciszka Szamoty, ks. kanonika Karola Szmidla i pastora Rudolfa Gundlacha)

Początkowo celem organizacji było (…) niesienie pomocy materialnej i umysłowej

ubogim i opuszczonym dzieciom od niemowlęctwa do pełnoletniości oraz kobietom

ciężarnym, rodzącym i karmiącym

, z czasem podejmowano działania opiekuńcze w stosunku

do dzieci bezdomnych, sierot, dzieci z rodzin dotkniętych lokautem, a także mających

chorych, niesprawnych fizycznie lub umysłowo rodziców. Otwierano dla nich zakłady opieki

całkowitej i częściowej: przytułki, sierocińce, ochronki, szwalnie, organizowano także pomoc

materialną i wychowawczo-edukacyjną (dożywianie, rozdawnictwo odzieży, opieka lekarska,

nauka w ochronce i w szkole)

. Podopiecznymi „Gniazda” były dzieci w wieku 4 – 14 lat.

Pierwszy przytułek mieścił się w wynajętym lokalu, przy ul. Milsza 16.

APŁ, TOnMiD, „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy…, k. 13–16, Pismo Zarządu Towarzystwa „Kropla Mleka”

w Łodzi zatytułowane: Do Prześwietnej Rady Miejskiej.

Inwentarz Zespołu akt Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie” z lat 1907–1942, Łódź 2007, s. 1.

APŁ, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi (TOnD „Gniazdo Łódzkie”), sygn. 1: Założenie

Gniazda i jego filii, czyli ochron, szwalni, żłobka, itp. 1907–1919, k. 1–5; K. K., Towarzystwo opieki nad
dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 45, s. 1–2.

Towarzystwo opieki nad dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 68, s. 5; Gniazdo dla dzieci, „Rozwój” 1907, nr 88, s. 3.

APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 1: Założenie Gniazda…

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Przed I wojną „Gniazdo Łódzkie” posiadało wspomniany sierociniec i kilka ochronek

położonych w różnych dzielnicach miasta: na Bałutach, na Chojnach, Rokiciu i Karolewie,

patronowało również ochronkom przy ulicach: Ciemnej, Suwalskiej i Długiej

. Na potrzeby

rozrastającego się sierocińca, który tymczasowo znajdował się w lokalu w Mikołajewie pod

Łodzią, rozpoczęto budowę własnego gmachu

. Wiosną 1914 r., przy ul. Aleksandrowskiej

123, w miejscowości Kały, znajdującej się wówczas na terenie gminy Radogoszcz ukończono

budowę własnego „Gniazda”. Umieszczono w nim przytułek dla sierot, ochronkę i szkołę,

założono ogród

. Dnia 15 maja 1914 r. nastąpiła przeprowadzka 88. dzieci z Mikołajewa,

które w nowym domu znalazły wygodne lokum. Zarząd organizacji nie przewidywał, że w

ciągu kilku miesięcy budynek zostanie zbombardowany przez wojska niemieckie.

Ryc. 2. Budynek „Gniazda Łódzkiego” po zbombardowaniu, 1915 r.

Źródło: APŁ, Zbiory Ikonograficzne, W - I, 5/132

Jak bowiem pisano w sprawozdaniu: (…) rok 1914 zapowiadał się obiecująco.

Wróżyliśmy sobie najlepszą przyszłość. Niestety!... Nastąpiła okropna wojna, jakiej dzieje nie

znają: kraj cały naznaczony został biedą i nędzą; w ogniu padły miasta całe i setki wsi.

Pożoga i zniszczenie, które sprowadziły walczące ze sobą armie nie oszczędziły i nas. Zarząd

w swej większości nie był obecny w Łodzi, lecz ci co pozostali zebrali się aby rozciągnąć

opiekę nad sierotami i przyjść im z pomocą. Jak grom z jasnego nieba spadła na nas bitwa

P. Zwoliński, Działalność społeczno-dobroczynna Kościoła Łódzkiego w okresie międzywojennym, Łódź 2006,

s. 167; N. Stolińska-Pobralska, Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002, s. 135.

APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 5: Książka protokołów z posiedzeń Zarządu „Gniazda” 1907–1913,

k. 90–91; sygn. 7: Budowa i urządzenie domu „Gniazdo” 1911–1914.

APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 7: Budowa…, k. 51; sygn. 8: Sprawy budowy 1912 i odbudowy

1925/27 (dom w Kałach). Kosztorysy, plany, rachunki 1911–1927. Dom postawiono kosztem ponad 31 tys. rubli,
zebranych drogą dobrowolnych ofiar społecznych.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

pod Łodzią, która instytucyę naszą i powierzone naszej pieczy dzieci uczyniła nędzarzami:

straciliśmy wszystko, łącznie z zapasami żywności, których było tyle, ze według obliczenia

Zarządu miało starczyć do maja przyszłego roku. Rozwiały się wszystkie projekty,

a przeszliśmy straszne chwile: 19 listopada padły pierwsze szrapnele i granaty na dom nasz

na Kałach. Dzieci pod gradem kul, w panicznym strachu i obawie o życie, pod opieką

personelu uciekały, każde tak jak stało – niektóre tylko chwyciły z sobą poduszki. W kilka

chwil z domu miłosierdzia zebranego takim nakładem, zostały ruiny i zgliszcza. Nie ocalono

nic, prócz życia powierzonych nam maleństw – straciliśmy wszystko! Pozostały jeno

rumowisko, popioły i … długi (…)

Ryc. 3 Ruiny budynku „Gniazda Łódzkiego”, 1915 r.

Źródło: APŁ, Zbiory Ikonograficzne, W - I, 5/135

Dzieci ewakuowano do Łodzi i umieszczono w „Domu Ludowym” Stowarzyszenia

Robotników Chrześcijańskich, przy ul. Przejazd 34 (obecnie Tuwima). Dożywiano je

w tanich kuchniach, płacąc po 3 kopiejki za obiad, z pomocą przyszła również rodzina

Grohmanów, ofiarowując chleb pytlowy w ciężkich dla miasta tygodniach walki i braku

żywności.

Po krytycznym okresie Zarząd „Gniazda” podjął intensywne starania w kierunku

wyszukania odpowiedniego pomieszczenia dla dzieci oraz pozyskania stałego subsydium.

APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 7: Budowa…, k. 52. W 1926 r. postawiono nowy gmach na miejscu

gdzie znajdował się przed wybuchem wojny.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Przy pomocy GKO i KONPB, w dniu 23 grudnia 1914 r. dzieci umieszczono w wynajętym

lokalu przy ul. Mikołajewskiej 102 (obecnie Sienkiewicza). W 1917 r. wynajęto posesję przy

ul. Zgierskiej 113. Posiadała ona dwa budynki, ogród warzywno-owocowy i 4-morgowy plac.

W nowej placówce zorganizowano szkołę. Przewodniczącą Zarządu „Gniazda” była w tym

okresie Matylda Grohman.

Pomimo dość systematycznej pomocy finansowej ze strony ŁMRO w postaci

subsydium, „Gniazdo Łódzkie” do końca wojny borykało się z problemami materialnymi.

W październiku 1918 r., podczas posiedzenia Zarządu zastanawiano się nad stanem kasy

Towarzystwa i w dzień Wszystkich Świętych postanowiono zorganizować sprzedaż

„znaczka”, a zebrane fundusze przeznaczyć na zakup obuwia dla dzieci. W protokole z tego

zebrania napisano: (…) Co zaś do pończoch, na razie o kupnie myśleć nie można. P. Krasuska

[przewodnicząca „Gniazda”] proponuje zamiast pończoch uszyć dzieciom z barchanu łydki,

a stopy owinąć owijkami z czegoś mocniejszego od barchanu, najlepiej ze starych sienników,

aby było ciepło i praktycznie. Zastanawiano się również nad zapasami żywnościowymi na

zimę (…)

. Kwestię odzieży dla dzieci poruszano również na kolejnym posiedzeniu Zarządu,

w dniu 5 grudnia, a więc już po odzyskaniu niepodległości. W relacji z zebrania przebija

nadal troska o dzieci, o dach nad głową, pożywienie, odzież, zdrowie i bezpieczeństwo.

Analizując działalność ukazanych w niniejszym artykule organizacji i instytucji, które

na rzecz dzieci w latach I wojny światowej świadczyły różnorodną pomoc, można

zastanawiać się, jaką drogą zmierzały do niepodległości. Na pewno pierwsze dni wojny,

wśród osób odpowiedzialnych za prawidłowość działań opiekuńczych wywołały konsternację

i niepokój, tygodnie bitwy o Łódź – mogły powodować panikę związaną z zagrożeniem

bezpieczeństwa i życia, a lata wojny wiązały się z codziennym niepokojem zapewnienie

podopiecznym pożywienia i dachu nad głową.

W trudnych warunkach wojny i okupacji, organizacje pomocowe nie wycofały się

z działań opiekuńczych, a kontynuowały swoją misję, również w wyzwolonej

Rzeczypospolitej. Reasumując, warto przytoczyć słowa lekarzy Towarzystwa „Kropli Mleka”

w Łodzi, który w jednym ze sprawozdań z działalności organizacji w czasie wojny napisali:

Dążyliśmy do pracy jak najszerszej, jak najowocniejszej. Jeśli zrobiliśmy niewiele, nie nasza

w tem wina – wina to warunków wojennych, zubożenia i wyczerpania kraju naszego

APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 6: Książka protokołów 1918–1922, Protokół z dnia 2 X 1918 r.

Sprawozdanie „Kropli Mleka”… [za 1916], s. 8.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Bibliografia:

Źródła archiwalne:

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem, „Kropla
Mleka”, sygn. 1: Sprawy organizacyjne 1916–1921.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem, „Kropla
Mleka”, sygn. 2: Sprawozdania.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem, „Kropla
Mleka”, sygn. 5: Korespondencja administracyjno-gospodarcza 1916–1922.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn.
1: Założenie Gniazda i jego filii, czyli ochron, szwalni, żłobka, itp. 1907–1919.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn.
5: Książka protokołów z posiedzeń Zarządu „Gniazda” 1907–1913.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn.
6: Książka protokołów 1918–1922.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn.
7: Budowa i urządzenie domu „Gniazdo” 1911–1914.

Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn.
8: Sprawy budowy 1912 i odbudowy 1925/27 (dom w Kałach). Kosztorysy, plany, rachunki
1911–1927.

Źródła ikonograficzne:

Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiory Ikonograficzne, Ł - I, 12/90; W - I, 5/132; W - I,
5/135.

Pozycje zwarte:

Bortnowski W., Ziemia łódzka w ogniu, Łódź 1969.

Daszyńska J. A., Operacja Łódzka w przededniu setnej rocznicy. Zagadnienia wstępne, w:
Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011.

Hertz M., Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź 1933.

Fijałek J., Indulski J., Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945. Studium organizacyjno-
historyczne, Łódź 1990.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Jagiełło M., Operacja łódzka – wielka bitwa manewrowa I wojny światowej, w: Operacja
Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011.

Janczak J. K., Struktura społeczna ludności Łodzi w latach 1820–1918, w: Polacy – Niemcy –
Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997.

Jaskulski M., Władze administracyjne Łodzi do 1939 roku, Łódź 2001.

Kowalczyński K. R., Łódź 1914. Kronika oblężonego miasta, Łódź 2010.
Mogilnicki T., Prechner Z., Dziesięciolecie „Kropli Mleka” w Łodzi 1904–1913, Łódź
[b.r.w.].

Pamiętnik Towarzystwa „Kropla Mleka” w Łodzi 1904–1926, Łódź [b.r.w.].
Prechner Z., Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi 1914–1915, Łódź 1916.

Puś W., Badziak K., Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), w: Łódź.
Dzieje miasta. Tom I. Do 1918 r., red. R. Rosin, Łódź 1980.

Sosnowska J., Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza Łódzkiego Chrześcijańskiego
Towarzystwa Dobroczynności (1885–1940), Łódź 2011.

Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi za rok 1916, Łódź [b.r.w.].

Sprawozdanie „Kropli Mleka” za 1917–1918 rok, Łódź [b.r.w.].

Stawiszyńska A., Życie codzienne mieszkańców Łodzi w czasie I wojny światowej. Wybrane
zagadnienia, w: Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska,
Łódź 2011.

Stolińska-Pobralska N., Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002.

Szymański M. J., Wojenny chleb (nie)powszedni. Łódź w niemieckim systemie zaopatrzenia
w produkty i surowce zbożowe na terenie okupowanego Królestwa Polskiego podczas I wojny,
[w:] Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011.

Walicki J., Samoorganizacja społeczeństwa Łodzi w obliczu wybuchu wojny i działań
wojennych w 1914 r., w: Łódź i region łódzki w czasie I wojny światowej, red. K.
Radziszewska, P. Zawilski, Łódź 2011.

Zwoliński P., Działalność społeczno-dobroczynna Kościoła Łódzkiego w okresie
międzywojennym, Łódź 2006,

Czasopisma:
Do mieszkańców miasta Łodzi!, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 191.

Gniazdo dla dzieci, „Rozwój” 1907, nr 88.

K. K., Towarzystwo opieki nad dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 45.

Kropla Mleka, „Gazeta Łódzka” 1915, nr 112.

Joanna Sosnowska
Katedra Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej

Uniwersytet Łódzki

Marzyńska S., Działalność Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem „Kropla Mleka” w

Łodzi w ciągu lat 30-tu, „Dziennik Zarządu Miasta Łodzi” 1935, nr 10.

Odezwa do obywateli, „Rozwój” 1914, nr 174.

Sekcya „Kropli Mleka” przy Oddziale Hygienicznym Łódzkim, „Rozwój” 1905, nr 235.

Supady J., Działalność łódzkiej Kropli Mleka w latach 1904–1939, „Przegląd Pediatryczny”

1981, nr 6.

Towarzystwo opieki nad dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 68.

Wojna, „Rozwój” 1914, nr 174, s. 1.

Zebranie tow. Opieki nad dziećmi „Kropla Mleka”, „Gazeta Łódzka” 1916, nr 21.

Z Komitetu Obywatelskiego, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 190.

Z tow. „Kropla Mleka”, „Gazeta Łódzka” 1915, nr 8.