Joseph Conrad

Tajny agent

The Secret Agent — A Simple Tale

Przekład: Agnieszka Ginczanka

H.G. Wellsowi,

kronikarzowi miłości

pana Lewishama,

biografowi Kippsa

i historykowi przyszłych epok,

tę prostą opowieść z XIX wieku

serdecznie dedykuję.

O

D

AUTORA

Geneza Tajnego agenta: temat, ujęcie, zamysł artystyczny i wszystko inne, co skłonić może

pisarza do chwycenia za pióro, da się — jak sądzę — wywieść z okresu umysłowej i uczuciowej
reakcji.

Faktem jest, że zacząłem tę książkę pod wpływem impulsu i pisałem ją jednym ciągiem.

Kiedy z biegiem czasu została oprawiona i oddana pod osąd publiczności, odezwały się głosy
ganiące mnie za to, że ją w ogóle napisałem. Niektóre admonicje były surowe, w innych
pobrzmiewała nuta żalu. Nie mam przed sobą ich tekstów, ale pamiętam doskonale ogólną myśl,
która była bardzo prosta. Pamiętam też, jak mnie zdziwiła. Dziś wszystko to wydaje się bardzo
odległe! A przecież nie działo się tak dawno temu. Narzuca mi się wniosek, że w roku 1907
zachowałem był jeszcze wiele ze swej pierwotnej naiwności. Teraz sądzę, że nawet człowiek
prostoduszny mógł przewidzieć, iż brzydota środowiska i nędza moralna fabuły staną się
powodem pewnych uwag krytycznych.

Są to oczywiście zarzuty poważne. Nie były zresztą powszechne. W istocie rzeczy wydaje się

zgoła niewdzięcznością pamiętać tak nieliczne przygany pośród tylu inteligentnych i pełnych
zrozumienia ocen dodatnich — i ufam, że czytelnicy niniejszej przedmowy nie złożą tego
pochopnie na karb zranionej próżności ani niewdzięcznego z natury usposobienia. Myślę, że ktoś
życzliwy może łatwo przypisać mój wybór wrodzonej skromności. Jednakże to nie skromność
każe mi wybrać przyganę do zilustrowania moich wywodów. Nie, to nie skromność. Nie mam
wcale pewności, że jestem skromny — ale ci, którzy przeczytali, co do tej pory napisałem,
zawierzą mi, że mam dość przyzwoitości, taktu, savoir faire, czy czego tam jeszcze, aby nie
komponować z cudzych słów peanu na własną cześć. Nie! Prawdziwa przyczyna mojego wyboru
leży w zupełnie innym rysie charakteru. Zawsze miałem skłonność do usprawiedliwiania swoich
czynów. Nie do bronienia. Do usprawiedliwiania. Nie do upierania się, że miałem rację, ale do
wyjaśniania, że u podłoża moich impulsów nie było przewrotnej intencji, ukrytej wzgardy dla
wrodzonej delikatności ludzkich uczuć.

Tego rodzaju słabość jest groźna tylko o tyle, że naraża na niebezpieczeństwo zostania

nudziarzem — bo świat interesuje się na ogół nie pobudkami wszelkich jawnych czynów, lecz
ich konsekwencjami. Człowiek może się uśmiechać, ile zechce, ale zwierzęciem dociekliwym nie
jest. Lubi to, co oczywiste. Wzdraga się przed wyjaśnieniami. Ja jednak ciągnąć będę dalej
swoje. Oczywiście, mogłem nie napisać tej książki. Nic mnie nie zmuszało do podjęcia tego
tematu, a używam tu słowa temat zarówno w sensie samej fabuły, jak i w szerszym sensie
pewnego szczególnego zjawiska w życiu ludzkości. To w pełni przyznaję. Ale ani na chwilę nie
postała mi w głowie myśl, aby rozwodzić się nad pospolitą brzydotą po to, by zaszokować lub
nawet tylko zdziwić moich czytelników zmianą postawy. Twierdząc tak, liczę na to, że mi ludzie
uwierzą nie tylko ze względu na całość mojego charakteru, ale również z tej widocznej dla
każdego przyczyny, że ogólne ujęcie opowieści, oburzenie, jakie budzi, oraz litość i pogarda,
jaką jest nasycona, świadczą o moim dystansie wobec brzydoty i brudu tkwiących po prostu w
zewnętrznych okolicznościach, w których opowieść jest osadzona.

Zacząłem Tajnego agenta bezpośrednio po dwuletnim okresie, w którym byłem całkowicie

pochłonięty pisaniem

Nostroma, owej egzotycznej powieści z jej odległą,

południowoamerykańską atmosferą, i głęboko osobistego Zwierciadła morza. Pierwszy — to
intensywny wysiłek twórczy nad obrazem, który — jak sądzę — pozostanie zawsze moim
największym płótnem; drugie — to szczera próba odsłonięcia na chwilę głębszych, intymnych

przeżyć związanych z morzem i wpływów, które kształtowały mnie przez blisko połowę życia.
Był to też okres, kiedy mojemu poczuciu prawdy tkwiącej w sprawach i rzeczach towarzyszyło
ogromne napięcie wyobraźni i uczuć, które, choć rzetelne i wierne faktom, pozostawiło mi
jednak (po wykonaniu zadania) wrażenie, że zostałem sam, bez celu, wśród doznań będących
tylko plewami bez ziarna, zagubiony w świecie innych, niższych wartości.

Nie wiem, czy rzeczywiście czułem potrzebę odmiany, odmiany wyobraźni, wizji i postawy

duchowej. Sądzę raczej, że odmiana zasadniczego nastroju już niepostrzeżenie była się we mnie
dokonała. Nie pamiętam, aby coś konkretnego się wówczas zdarzyło. Po ukończeniu Zwierciadła
morza, w pełnej świadomości, że w każdym wierszu tej książki byłem uczciwy wobec siebie i
czytelników, bez przykrości pozwoliłem sobie na pauzę. Wtedy to, podczas gdy stałem jeszcze
niejako w miejscu i z pewnością nie miałem najmniejszego zamiaru szukać czegoś brzydkiego,
temat Tajnego agenta — mam tu na myśli fabułę — zjawił mi się w postaci kilku słów
wypowiedzianych przez znajomego w przypadkowej rozmowie o anarchistach czy raczej o ich
działalności. Jak do tej rozmowy doszło, tego już dziś nie pamiętam.

Pamiętam jednak swoje uwagi o zbrodniczej daremności tego wszystkiego — doktryny, akcji,

mentalności, i o nikczemności owej na wpół wariackiej pozy bezwstydnego oszusta, który
wyzyskuje dotkliwą nędzę i namiętną i łatwowierność rodzaju ludzkiego, zawsze tak tragicznie
skorego do samozagłady. To właśnie sprawiło, że filozoficzne roszczenia anarchizmu były dla
mnie niewybaczalne. Niebawem, przechodząc do konkretnych przykładów, przypomnieliśmy
sobie starą już historię zamachu na obserwatorium w Greenwich — krwawą bzdurę tak
idiotyczną, że nie sposób było zgłębiać jej genezę jakimkolwiek rozumnym czy nawet
nierozumnym procesem myślowym. Bo perwersyjny bezrozum ma swoje logiczne procesy. Ale
tego zamachu nie można było ogarnąć umysłem w żaden sposób, w końcu więc miało się przed
sobą tylko fakt, że człowiek został rozerwany na kawałki w imię czegoś, co nie miało ani cienia
podobieństwa do jakiejkolwiek idei, anarchistycznej czy innej. Jeżeli zaś chodzi o mury
Obserwatorium, to nie powstało w nich nawet najmniejsze pęknięcie.

Powiedziałem to wszystko mojemu znajomemu, który milczał przez chwilę, a potem zauważył

od niechcenia z charakterystyczną dla niego, wszechwiedzącą miną: „Ach, ten człowiek był
półidiotą. Jego siostra później popełniła samobójstwo.” Były to jedyne słowa, jakie padły na ten
temat między nami, gdyż niezmierne zdziwienie tą nieoczekiwaną informacją sprawiło, że na
chwilę oniemiałem, a on zaczął od razu mówić o czym innym. Później nigdy nie przyszło mi na
myśl spytać go, skąd się tego dowiedział. Jestem pewien, że jego koneksje z podziemiem były
znikome — dobrze, jeśli raz w życiu oglądał anarchistę, i to od tyłu. Był to jednakże człowiek,
który lubił rozmawiać z rozmaitymi ludźmi i mógł uzyskać te rozjaśniające fakty od jakiegoś
zamiatacza ulic, emerytowanego policjanta, przypadkowego znajomego z klubu albo nawet, być
może, ministra spotkanego na jakimś publicznym czy prywatnym przyjęciu.

Rozjaśniające działanie tych faktów było niewątpliwe. Poczułem się tak, jakbym wyszedł z

lasu na równinę — niewiele widać, ale światła mnóstwo. Tak, widać było niewiele i, szczerze
mówiąc, przez dłuższy czas nawet nie próbowałem niczego dostrzec. Pozostało tylko to wrażenie
rozjaśnienia, które zadowalało, ale tylko biernie. W jakiś tydzień później natknąłem się na
książkę, która, o ile wiem, nigdy nie zdobyła rozgłosu — dość powierzchowne wspomnienia
pewnego komisarza policji, niewątpliwie zdolnego, a przy tym bardzo religijnego człowieka,
który objął swoje stanowisko w czasach zamachów bombowych w Londynie, jeszcze w latach
osiemdziesiątych. Książka była dość interesująca, bardzo dyskretna oczywiście, i dziś już nie
pamiętam dokładnie jej treści. Nie zawierała żadnych rewelacji, ślizgała się zgrabnie po
powierzchni wydarzeń, i na tym koniec. Nie będę nawet próbował tłumaczyć, dlaczego przykuł
moją uwagę niewielki ustęp liczący może siedem wierszy, gdzie autor (nazywał się bodajże

Anderson) odtworzył krótką rozmowę, którą odbył z ministrem spraw wewnętrznych w
kuluarach Izby Gmin po jakimś nieoczekiwanym zamachu anarchistów. Zdaje mi się, że urząd
ten piastował wtedy sir William Harcourt. Był ogromnie zirytowany, a komisarz tłumaczył się
gęsto. Spośród trzech zamienionych zdań tym, które uderzyło mnie najbardziej, był gniewny
docinek sir Williama: „Wszystko to bardzo pięknie. Ale wasze pojęcie o tajności, tam w policji,
polega, zdaje się, na ukrywaniu prawdy przed ministrem spraw wewnętrznych.” Powiedzenie
dość charakterystyczne dla temperamentu sir Williama Harcourta, ale samo w sobie niewiele
mówiące. Widocznie jednak była w całym tym incydencie jakaś szczególna atmosfera, bo
poczułem nagłą podnietę. A potem nastąpiło w moim umyśle coś, co zrozumiałby najlepiej
chemik jako analogię do wlania maleńkiej kropelki odpowiedniego płynu przyśpieszającego
proces krystalizacji w probówce zawierającej jakiś bezbarwny roztwór.

Była to dla mnie z początku zmiana wewnętrzna, pobudzenie uśpionej wyobraźni, w której

nieznajome kształty, ostre w zarysie, ale niedoskonale postrzegane, pojawiały się i domagały
uwagi, niby kryształy, swoimi dziwacznymi i nieoczekiwanymi formami. Zjawisko to skłoniło
mnie do rozmyślań — nawet o przeszłości: o Ameryce Południowej, kontynencie jaskrawego
słońca i brutalnych rewolucji, o morzu, bezmiernym obszarze słonych wód, zwierciadle gniewu i
uśmiechów niebios, odbijającym światłość świata. Potem zjawiła się wizja olbrzymiego miasta,
miasta—potwora, ludniejszego od niektórych kontynentów, i w swojej wytworzonej przez
człowieka potędze jakby obojętnego na gniew i uśmiechy niebios — miasta pożeracza światłości
świata. Było tam dosyć miejsca na każdą opowieść, dosyć głębi na każdą namiętność, dosyć
zróżnicowania na każdą scenerię, dosyć mroku na pogrzebanie pięciu milionów istnień.

Miasto stało się nieodparcie tłem dla kolejnego okresu głębokich, próbnych rozmyślań.

Nieskończone perspektywy otwierały się przede mną w różnych kierunkach. Lat by trzeba, żeby
znaleźć właściwą drogę! I zdawało mi się, że trwa to lata całe!… Z wolna świtające
przeświadczenie o wielkim macierzyńskim uczuciu pani Verloc rozrosło się w płomień pomiędzy
mną a owym tłem, zabarwiający je swoim utajonym żarem i otrzymujący w zamian coś z jego
posępnego kolorytu. Na koniec historia Winnie Verloc stanęła przede mną w całości, od dni jej
dzieciństwa aż po kres, jeszcze bez proporcji, jeszcze ze wszystkim niejako na pierwszym planie,
ale już gotowa do tego, żebym się nią zajął. Trwało to mniej więcej trzy dni.

T a książka jest więc t a m t ą historią, sprowadzoną do odpowiednich rozmiarów, a cały jej

tok wyznacza i skupia wokół siebie niedorzecznie okrutna eksplozja w Greenwich Park. Miałem
tu zadanie, nie powiem że niewdzięczne, ale bardzo trudne i absorbujące. Trzeba je było jednak
wykonać. Była to konieczność. Postacie otaczające panią Verloc i bezpośrednio lub pośrednio
związane z jej tragicznym przekonaniem, że „życia lepiej zanadto nie zgłębiać”, są wynikiem tej
właśnie konieczności. Osobiście nigdy nie miałem wątpliwości, że historia pani Verloc jest
realna, ale trzeba ją było wydobyć z mroku owego olbrzymiego miasta, trzeba ją było
uwiarygodnić. Myślę tu nie tyle o jej duszy, co o jej otoczeniu, nie tyle o jej psychice, co o jej
ludzkiej postaci. Co do otoczenia, sugestii mi nie brakowało. Musiałem toczyć ciężkie zmagania,
aby odsuwać od siebie wspomnienia o moich samotnych nocnych wędrówkach po Londynie w
pierwszym okresie pobytu w tym mieście. Lękałem się bowiem, że wedrą się i zaleją wszystkie
karty opowieści, rodzące się jedna po drugiej w najpoważniejszym stanie ducha i myśli, w jakim
zdarzyło mi się kiedykolwiek pisać. Pod tym względem naprawdę uważam Tajnego agenta za
dzieło absolutnie rzetelne. Nawet zamysł czysto artystyczny, polegający na zastosowaniu ironii
do tego rodzaju tematu, powzięty był świadomie w głębokim przekonaniu, że tylko ujęcie
ironiczne pozwoli mi wypowiedzieć to wszystko, co kładły mi w usta pogarda i litość. Jest jedną
z drobnych satysfakcji mego pisarskiego żywota, że powziąwszy takie postanowienie zdołałem
— jak mi się zdaje — zrealizować je aż do końca. Jeśli zaś chodzi o postacie, które absolutna

konieczność sprawy — sprawy pani Verloc — wydobywa z londyńskiego tła na pierwszy plan, to
i po nich także doczekałem się owych drobnych satysfakcji, które tak wiele znaczą wobec
mnóstwa dokuczliwych wątpliwości uporczywie towarzyszących każdej próbie twórczej pracy.
Pochlebiło mi na przykład, gdy nawet o panu Vladimirze (który aż prosił się o karykaturę)
pewien doświadczony światowiec powiedział, że „ten Conrad musiał się obracać w takich kołach
albo też ma wyjątkową intuicję”, ponieważ pan Vladimir jest „nie tylko prawdopodobny w
szczegółach, ale całkowicie utrafiony w swojej istocie”. Następnie ktoś przybyły z Ameryki
poinformował mnie, że zdaniem wszelkiego rodzaju uchodźców—rewolucjonistów w Nowym
Jorku książkę napisał człowiek, który ich dobrze zna. Uznałem to za wielki komplement,
zważywszy, że — mówiąc całkiem szczerze — miałem z ludźmi tego pokroju jeszcze mniej do
czynienia niż ów wszechwiedzący znajomy, który pierwszy podsunął mi pomysł powieści. Nie
mam wszakże wątpliwości, że w czasie pisania książki bywały momenty, kiedy byłem
krańcowym rewolucjonistą, nie powiem że bardziej od nich żarliwym, ale na pewno mającym
jaśniejszą świadomość celu niż którykolwiek z nich w całym swoim życiu. Nie mówię tego, żeby
się chwalić. Po prostu robiłem, co do mnie należało. Pisząc wszystkie swoje książki, zawsze
robiłem, co do mnie należało. Robiłem to z całkowitym samozaparciem. I to stwierdzenie też nie
jest przechwałką. Nie mogłem inaczej. Pisanie na niby zanadto by mnie nudziło.

Pomysły do pewnych postaci opowieści, zarówno tych prawomyślnych, jak tych

postępujących wbrew prawu zaczerpnąłem z różnych źródeł, które tu i ówdzie, być może, jakiś
czytelnik rozpoznał. Są one dość łatwo dostępne. Ale nie zależy mi tu na wykazaniu
autentyczności któregokolwiek z tych ludzi i nawet jeśli chodzi o mój ogólny pogląd na reakcje
moralne zachodzące między przestępcą a policją, powiem tylko, że uważam go za co najmniej
możliwy.

Dwanaście lat, które upłynęły od chwili opublikowania książki, nie zmieniły mojej postawy.

Nie żałuję, że ją napisałem. Ostatnio okoliczności nie mające nic wspólnego z ogólną treścią
niniejszej przedmowy zmusiły mnie do odarcia tej opowieści z literackiej szaty pogardy i
oburzenia, w którą przed laty z takim wysiłkiem starałem się ją przyodziać

*1

. Zmuszony zostałem

spojrzeć niejako na jej nagi kościec. Przyznaję, że szkielet to odrażający. Ale w dalszym ciągu
twierdzę, że opowiadając historię Winnie Verloc aż do jej anarchistycznego końca w zupełnym
osamotnieniu, szaleństwie i rozpaczy i opowiadając ją tak, jak ją tu opowiedziałem, nie miałem
zamiaru lekkomyślnie obrażać ludzkich uczuć.

J. C.

1920

1

*

Mowa o pracy nad wersją teatralną Tajnego Agenta, która wystawiona została w listopadzie 1922 roku

I

Pan Verloc, wychodząc rano z domu, zostawił sklep teoretycznie pod opieką szwagra. Mógł

tak zrobić, gdyż ruch w sklepie był zawsze mały, a przed południem nie było go prawie wcale.
Pan Verloc niewiele zresztą dbał o swój oficjalny warsztat pracy. A ponadto szwagrem
opiekowała się żona pana Verloca.

Sklep był mały, podobnie jak dom. Był to jeden z tych zasmolonych ceglanych domów,

których istniało w Londynie mnóstwo, nim zaświtała miastu era przebudowy. Sklep przypominał
kwadratowe pudło z frontowym oknem oszklonym małymi szybkami. W dzień drzwi
pozostawały otwarte; wieczorem były dyskretnie, lecz podejrzanie uchylone.

Witryna zawierała fotografie mniej lub bardziej rozebranych baletnic, nieokreślone paczuszki

w opakowaniach, wyglądające na patentowane leki, zaklejone koperty z żółtego papieru, bardzo
wiotkie, na których grubymi, czarnymi cyframi wypisana była cena: dwa i pół szylinga, kilka
egzemplarzy starych francuskich pism humorystycznych, rozwieszonych w poprzek okna na
sznurku, jakby do wyschnięcia, brudnawa miska z niebieskiej porcelany, czarna drewniana
kasetka, flaszeczki tuszu i gumowe pieczątki, kilka książek, których tytuły pozwalały się
domyślać nieprzyzwoitej treści, parę starych numerów mało znanych czasopism o marnym druku
i tytułach takich, jak Pochodnia, Gong — tytułach podżegających. A dwa płomyki gazowe za
szybami były zawsze przykręcone, czy to przez oszczędność, czy przez wzgląd na klientów.

Klienci owi byli to albo bardzo młodzi mężczyźni, którzy snuli się jakiś czas pod oknem

wystawowym, a potem szybko wślizgiwali się do wnętrza, albo też ludzie w dojrzalszym wieku,
ale wyglądający przeważnie tak, jakby nie dysponowali pieniędzmi. Niektórzy z tego ostatniego
gatunku mieli kołnierze płaszczy postawione wysoko, aż po wąsy, i ślady błota na nogawkach
dolnych części garderoby, które sprawiały wrażenie mocno znoszonych i niezbyt cennych. A i
nogi, które w nich tkwiły, także z reguły nie przedstawiały się zbyt świetnie. Mężczyźni ci, z
rękami zanurzonymi głęboko w boczne kieszenie płaszczy, wsuwali się do sklepu boczkiem,
jednym ramieniem do przodu, jakby się bali uruchomić dzwonek.

Dzwonek zawieszony był u drzwi na zagiętym stalowym pasku tak, że trudno go było obejść.

Był beznadziejnie popękany, ale wieczorami przy najlżejszym trąceniu grzechotał za klientem z
bezczelną zaciekłością.

Grzechotał — a na ten sygnał pan Verloc wychodził spiesznie z bawialni na zapleczu przez

zakurzone szklane drzwi za ladą z malowanego drewna. Oczy miał z natury zaspane; wyglądał
tak, jakby przez cały dzień walał się w pełnym ubraniu na nie zasłanym łóżku. Kto inny
uważałby taki wygląd za wyraźnie upośledzający. W transakcjach handlowych typu detalicznego
wiele zależy od ujmującej i miłej powierzchowności sprzedawcy. Pan Verloc jednak znał swój
interes i spokoju jego nie zakłócały żadne estetyczne wątpliwości na temat własnego wyglądu. Ze
spokojnym wzrokiem i stanowczym tupetem, za którym zdawała się kryć jakaś ohydna groźba,
stawał za ladą i zabierał się do sprzedaży przedmiotu w sposób oczywisty i skandaliczny
niewartego sumy, która z okazji tej transakcji przechodziła z rąk do rąk: na przykład tekturowego
pudełeczka, wyglądającego na to, że nie ma nic w środku, albo jednej z owych starannie
zaklejonych, cienkich żółtych kopert, albo przybrudzonego tomu w papierowej okładce z
obiecującym tytułem. Od czasu do czasu zdarzało się sprzedać amatorowi którąś ze zblakłych,
pożółkłych baletniczek, jak gdyby była żywa i młoda.

Czasem to pani Verloc pojawiała się na zew pękniętego dzwonka. Winnie Verloc była kobietą

o pełnym, opiętym ciasnym stanikiem biuście i szerokich biodrach. Włosy miała bardzo starannie

uczesane. Ze spokojnym, jak u męża, wzrokiem zachowywała za szańcem lady niezmąconą
obojętność. Młodociany klient peszył się wtedy nagle widząc, że ma do czynienia z kobietą, i z
wściekłością w sercu prosił o buteleczkę tuszu wartości detalicznej sześciu pensów (cena w
sklepie Verloca — półtora szylinga), którą zaraz po wyjściu ukradkiem wyrzucał do rynsztoka.

Goście wieczorni — owi mężczyźni z postawionymi kołnierzami i miękkimi kapeluszami

nasuniętymi na oczy — kiwali familiarnie głowami pani Verloc i mamrocąc powitanie podnosili
klapę w końcu lady, aby dostać się do bawialni, skąd przechodziło się do korytarza i stromych
schodów. Drzwi sklepu były jedynym wejściem do domu, w którym pan Verloc prowadził swój
handel podejrzanymi towarami, sprawował funkcje opiekuna ładu społecznego i uprawiał cnoty
domowe. Te ostatnie były znakomite. Był na wskroś domatorem. Nie miał potrzeb duchowych,
umysłowych ani fizycznych, które by go skłaniały do częstego wychodzenia na miasto. W domu
znajdował wygodę dla ciała i spokój sumienia oraz żoniną pieczołowitość pani Verloc i pełne
szacunku względy jej matki.

Matka Winnie była tęgą kobietą o astmatycznym oddechu i dużej śniadej twarzy. Pod białym

czepeczkiem nosiła czarną perukę. Spuchnięte nogi zmuszały ją do bezczynności. Uważała się za
pochodzącą z francuskiej rodziny, co może i było prawdą, i po wieloletnim małżeństwie z
właścicielem podlejszego gatunku restauracji z wyszynkiem zapewniła sobie na wdowie lata
utrzymanie odnajmując samotnym panom umeblowane pokoje w pobliżu Vauxhall Bridge Road,
przy placyku ongiś nie pozbawionym pewnego splendoru i nadal wchodzącym w skład dzielnicy
Belgravia. Ten fakt topograficzny stanowił niejaki atut w ogłoszeniach o jej pokojach do
wynajęcia, ale lokatorzy zacnej wdowy nie zaliczali się, ściśle mówiąc, do najwytworniejszych.
Tak czy inaczej, jej córka Winnie pomagała ich obsługiwać. Ślady francuskiego pochodzenia,
którym przechwalała się wdowa, widoczne były również u Winnie. Widoczne były w
niezmiernie starannym i artystycznym uczesaniu jej lśniących, ciemnych włosów. Winnie
posiadała i inne wdzięki: młodość, pełne, krągłe kształty, ładną cerę i wreszcie ową prowokującą,
nieprzeniknioną rezerwę, nie posuwającą się nigdy aż tak daleko, by uniemożliwiać rozmowę,
którą lokator wiódł z ożywieniem, a ona że spokojną uprzejmością. Pan Verloć najwidoczniej
musiał być wrażliwy na te uroki. Był lokatorem dorywczym. Pojawiał się i znikał bez wyraźnego
powodu. Najczęściej przybywał do Londynu z kontynentu (jak influenca), z tym że jego
przybycia nie zapowiadała prasa. Każda jego bytność zaznaczała się w sposób bardzo dobitny.
Śniadanie jadał w łóżku i codziennie wylegiwał się w nim z miną cichego ukontentowania aż do
południa — a czasami nawet dłużej. Ale kiedy wychodził, najwidoczniej było mu bardzo trudno
powrócić do swojego tymczasowego domu przy placyku na Belgravii. Opuszczał go późno,
wracał wcześnie — to jest o trzeciej lub czwartej rano, a zbudziwszy się o dziesiątej, zwracał się
do Winnie, wnoszącej tacę ze śniadaniem, z żartobliwą, znużoną uprzejmością, schrypniętym,
osłabłym głosem człowieka, który niedawno przemawiał gromko przez wiele godzin bez
przerwy. Wyłupiastymi oczami o ciężkich powiekach toczył miłośnie i tęsknie; kołdrę miał
podciągniętą pod szyję, a ciemny, miękki wąs okrywał grube wargi, gotowe do słodkich
przekomarzań.

Zdaniem matki Winnie pan Verloc był bardzo miłym dżentelmenem. Ze swych życiowych

doświadczeń zebranych po różnych „lokalach” zacna kobieta wyniosła na stare lata ideał
dżentelmena, jaki reprezentowali klienci sal pierwszej klasy w barach. Pan Verloc zbliżał się do
tego ideału, a nawet zgoła go uosabiał.

— Oczywiście przejmiemy twoje meble, mamo — oświadczyła Winnie.
Dom z pokojami do wynajęcia trzeba było zwinąć. Dalsze prowadzenie go wydawało się

niestosowne. Dla pana Verloca przedstawiałoby to za wielki kłopot; nie dałoby się pogodzić z
jego innym zajęciem. Jakie to było zajęcie, nie mówił; ale po zaręczynach z Winnie zadawał

sobie trud wstawania przed południem, schodził do sutereny i świadczył grzeczności matce
Winnie w pokoju jadalnym, gdzie wiodła swój nieruchomy żywot. Głaskał kota, poprawiał
pogrzebaczem ogień na kominku i tu zjadał południowy posiłek. Z widoczną niechęcią opuszczał
duszną nieco przytulność tego pokoju, ale mimo to wracał dopiero późnym wieczorem. Nigdy nie
proponował Winnie pójścia do teatru, jakby wypadało tak miłemu panu. Wieczory miał zajęte.
Kiedyś powiedział Winnie, że jego praca jest w pewnym sensie polityczna. Ostrzegł ją, że będzie
musiała być bardzo uprzejma dla jego politycznych przyjaciół. Na co ona ze zwykłym sobie,
prostym, nieprzeniknionym spojrzeniem odparła, że oczywiście będzie dla nich uprzejma.

Co jeszcze powiedział jej o swoim zajęciu, tego matka Winnie nie zdołała się dowiedzieć. Po

ślubie Verlocowie przejęli ją wraz z meblami. Nędzny wygląd sklepu zaskoczył ją.
Przeprowadzka z placu na Belgravii na wąską uliczkę w Soho źle wpłynęła na jej nogi, które
napuchły do olbrzymich rozmiarów. Z drugiej strony jednak uwolniła się całkowicie od trosk
materialnych. Ciężkawa dobroduszność zięcia dawała jej poczucie absolutnego bezpieczeństwa.
Przyszłość córki była w oczywisty sposób zapewniona i nawet o syna, Stevie’ego, nie
potrzebowała się niepokoić. Nie potrafiła dotąd ukryć przed samą sobą, że ten biedny Stevie jest
straszną kulą u nogi. Zważywszy jednak przywiązanie Winnie do wątłego brata, jak również
życzliwość i wspaniałomyślność pana Verloca, uznała, że los biednego chłopca na tym okrutnym
świecie jest nieźle zabezpieczony. W głębi serca była może i rada, że Verlocowie nie mają dzieci.
Skoro okoliczność ta zdawała się całkiem obojętna panu Verlocowi, a Winnie znajdowała w
bracie obiekt macierzyńskiej niejako miłości, może tak było lepiej dla biednego Stevie’ego.

Bo z tym chłopcem trudno sobie było poradzić. Był delikatny i mimo wątłości nawet ładny,

jeśli nie liczyć gapowatego opuszczenia dolnej wargi. W ramach naszego znakomitego systemu
obowiązkowego szkolnictwa nauczył się czytać i pisać pomimo niekorzystnego wyglądu owej
dolnej wargi. Jednakże jako chłopiec na posyłki nie osiągnął wielkiego sukcesu. Zapominał, z
czym go posłano; z drogi obowiązku sprowadzały go łatwo powaby zabłąkanych kotów i psów,
za którymi wchodził w wąskie zaułki i obskurne podwórca, uliczne komedie, które kontemplował
z otwartymi ustami z uszczerbkiem dla interesów pracodawcy, lub dramaty powalonych koni,
które swoją żałosną gwałtownością pobudzały go czasem do wydawania przenikliwego krzyku
pośród tłumu gapiów nie lubiących, by dźwięki rozpaczy zakłócały im spokojne rozkoszowanie
się tym ludowym widowiskiem. Kiedy wyprowadzał go z tłumu namaszczony i opiekuńczy
policjant, okazywało się często, że biedny Stevie zapomniał swego adresu — przynajmniej
chwilowo. Szorstko zadane pytanie sprawiało, że jąkał się, jakby się miał udusić. Zaskoczony
czymś niezrozumiałym, zezował straszliwie. Nie dostawał jednak nigdy żadnych ataków (co było
pocieszające), a w latach dzieciństwa mógł zawsze, w obliczu naturalnych wybuchów
zniecierpliwienia ze strony ojca schronić się za kusymi spódniczkami swojej siostry, Winnie. Z
drugiej strony można go było podejrzewać o to, że kryje w sobie zasoby skłonności do
lekkomyślnych psot. Kiedy skończył czternaście lat, przyjaciel jego zmarłego ojca, agent
zagranicznej firmy wytwórców kondensowanego mleka, zatrudnił go jako gońca biurowego, po
czym pewnego mglistego popołudnia, w nieobecności szefa, przydybano go na puszczaniu
fajerwerków na klatce schodowej. Wystrzelił szybko, raz za razem, serię groźnych rac,
gniewnych słońc, głośno wybuchających szmermeli — i sprawa mogła się skończyć bardzo
poważnie. W całym budynku powstała okropna panika. Po zadymionych korytarzach pędziły
tabuny krztuszących się urzędników o rozszalałych oczach, ze schodów staczali się — osobno —
podstarzali biznesmeni i ich cylindry. Stevie nie zdawał się czerpać żadnej osobistej satysfakcji z
tego, co zrobił. Trudno było wykryć pobudki, które skłoniły go do tak oryginalnego wybryku.
Dopiero później Winnie wydobyła z niego mglistą i chaotyczną spowiedź. Dwóch innych
gońców z tegoż budynku zagrało jakoby na jego uczuciach, opowiadając mu o różnych

krzywdach i uciskach tak długo, aż współczucie wprawiło go w ten szał. Ale przyjaciel ojca
wydalił go oczywiście natychmiast, jako zagrażającego ruiną jego przedsiębiorstwu. Po tym
altruistycznym wyczynie Stevie’emu kazano zmywać naczynia w kuchni w suterenie i czyścić
buty panom wynajmującym pokoje w domu na Belgravii. W takiej pracy nie było oczywiście
żadnej przyszłości. Panowie od czasu do czasu dawali mu szylinga napiwku. Najhojniejszym z
lokatorów okazał się pan Verloc. Wszystko to razem jednak nie dawało wiele ani w sensie
zarobków, ani w sensie widoków na przyszłość, toteż kiedy Winnie ogłosiła swoje zaręczyny z
panem Verlokiem, jej matka mimo woli, wzdychając i spozierając w kierunku pomywalni
naczyń, zadawała: sobie pytanie, co też się teraz stanie z biednym Stephenem.

Okazało się jednak, że pan Verloc gotów jest przyjąć go razem z matką żony i z meblami,

które stanowiły cały widomy majątek rodziny. Pan Verloc przygarnął wszystko, jak szło, do
swojej szerokiej, dobrotliwej piersi. Meble rozstawiono jak najefektowniej po całym domu, ale
matka pani Verloc musiała się ograniczyć do dwóch pokoi od podwórka na pierwszym piętrze. W
jednym z nich sypiał nieszczęsny Stevie. Drobną dolną szczękę zaczynały mu już wtedy porastać
cienkie, puszyste włoski, zamazując niby złocistą mgiełką jej ostry zarys. Pomagał siostrze w
obowiązkach domowych ze ślepą miłością i uległością. Pan Verloc uważał, że jakieś zajęcie
wyjdzie mu na dobre. Wolny czas spędzał rysując cyrklem i ołówkiem kółka na kawałku papieru.
Przykładał się do tej rozrywki ogromnie pilnie, z rozpostartymi łokciami, nisko pochylony nad
kuchennym stołem. Przez otwarte drzwi bawialni za sklepem jego siostra Winnie spoglądała na
niego co jakiś czas z macierzyńską czujnością.

II

Taki więc dom, takich domowników i takie przedsiębiorstwo handlowe pozostawił za sobą

pan Verloc, podążając w kierunku zachodnim o godzinie wpół do jedenastej rano. Była to jak na
niego niezwykle wczesna pora; cała jego osoba tchnęła urokiem niemal rosistej świeżości.
Granatowy sukienny płaszcz miał nie zapięty, buty wyświecone; świeżo ogolone policzki lśniły i
nawet oczy o ociężałych powiekach, odświeżone całonocnym spokojnym snem, rzucały
stosunkowo bystre spojrzenia. Przez żelazne balaski ogrodzenia parku spojrzenia te napotykały
mężczyzn i kobiety, jadących konno po Row; pary kłusujące harmonijnie lub posuwające się
statecznie stępa, luźne grupki trzech czy czterech samotnych jeźdźców wyglądających tak, jakby
nie lubili towarzystwa, i samotne panie, za którymi w znacznej odległości jechał groom z
kokardą u kapelusza i ze skórzanym pasem na opiętym fraczku. Toczyły się gładko pojazdy,
przeważnie dwukonne kryte powozy, tu i ówdzie wiktorie obite od wewnątrz skórą jakiejś dzikiej
bestii, z kobiecą głową w kapeluszu widoczną sponad opuszczonej budy. A wszystko to
opromienione nieruchomym spojrzeniem specyficznie londyńskiego słońca, któremu nic nie
można było zarzucić prócz tego, że wyglądało jakby nabiegłe krwią. Zawieszone na
umiarkowanej wysokości ponad Hyde Park Corner, oświetlało wszystko dokoła z dokładną i
dobrotliwą czujnością. Nawet chodnik pod stopami pana Verloca nabierał barwy starego złota w
tym rozproszonym świetle, w którym ani mury, ani drzewa, ani zwierzęta, ani ludzie nie rzucali
cienia. Pan Verloc podążał na zachód przez miasto bez cieni, w atmosferze sproszkowanego
starego złota. Miedzianą czerwienią pobłyskiwały dachy domów, narożniki murów, ścianki
pojazdów, nawet skóry końskie, a także szerokie plecy płaszcza pana Verloca, na których błyski
te dawały matowy efekt rdzy. Pan Verloc nie był jednak w najmniejszym stopniu świadom, że
zardzewiał. Okiem pełnym aprobaty obserwował przez parkowe ogrodzenie dowody bogactwa i
luksusu miasta. Wszystkich tych ludzi należało chronić. Ochrona jest pierwszą potrzebą
bogactwa i zbytku. Wymagali ochrony; ich konie, pojazdy, domy i służba wymagały ochrony;
źródło ich bogactw wymagało ochrany w sercu miasta i w sercu kraju. Całego ładu społecznego,
sprzyjającego ich higienicznemu nieróbstwu, należało bronić przed płytką zawiścią
niehigienicznego świata pracy. Należało — i pan Verloc byłby zatarł ręce z zadowolenia, gdyby
nie miał wrodzonego wstrętu do wszelkiego zbędnego wysiłku. Jego własne nieróbstwo nie było
higieniczne, ale bardzo mu odpowiadało. Był niejako przywiązany do niego z jakimś
bezwładnym fanatyzmem, lub może raczej z fanatycznym bezwładem. Urodzony z pracowitych
rodziców do życia pełnego trudu, oddał się bezczynności powodowany impulsem równie
głębokim, niewytłumaczalnym i władczym jak ten, który kieruje upodobanie mężczyzny do
jednej kobiety spośród tysiąca. Był zbyt leniwy nawet na to, by zostać zwykłym demagogiem,
wiecowym mówcą, przywódcą robotniczym. Wymagało to za wielkiej fatygi. Potrzebował
doskonalszej formy bezczynności; a może też był ofiarą filozoficznej niewiary w skuteczność
jakiegokolwiek ludzkiego wysiłku. Taka forma nieróbstwa wymaga, w samym swoim założeniu,
pewnej dozy inteligencji. Pan Verloc nie był pozbawiony inteligencji — i na myśl o zagrożonym
ładzie społecznym byłby może mrugnął okiem sam do siebie, gdyby ten przejaw sceptycyzmu
nie łączył się z wysiłkiem. Jego duże, wyłupiaste oczy nie nadawały się łatwo do mrugania. Były
raczej z tych, które z majestatycznym efektem przymykają się dostojnie do snu.

Niewylewny i gruby jak tucznik, pan Verloc szedł dalej swoją drogą ani nie zacierając rąk z

uciechy, ani nie mrugając sceptycznie okiem do swoich myśli. Stąpał ciężko po chodniku
wybłyszczonymi butami i całym swoim wyglądem sprawiał wrażenie zamożnego rzemieślnika

posiadającego własny warsztat. Mógł być czymkolwiek, od ramiarza do ślusarza; majstrem
zatrudniającym paru czeladników. W jego wyglądzie było jednak także coś nieuchwytnego,
czego żaden rzemieślnik nie mógłby nabyć wykonując swój fach nawet nieuczciwie: wyraz
wspólny tym, którzy żyją z występków, szaleństw albo podlejszych lęków ludzkości; wyraz
moralnego nihilizmu wspólny właścicielom jaskiń gry i domów nierządu, prywatnym
detektywom i agentom śledczym, sprzedawcom napojów wyskokowych oraz — zapewne —
sprzedawcom elektrycznych pasów wzmacniających i wynalazcom patentowanych leków. Tego
ostatniego nie jestem wszakże pewien, nie zapuściwszy się tak głęboko w swoich badaniach.
Wyraz twarzy tych ostatnich jest może zgoła szatański. Nie zdziwiłoby mnie to wcale. Chcę
jednak stwierdzić, że wyraz twarzy pana Verloca nie był bynajmniej szatański.

Zanim doszedł do Knightsbridge, pan Verloc skręcił w lewo z ruchliwej głównej arterii, pełnej

ogłuszającego hałasu rozkołysanych omnibusów i podskakujących wozów, w ulicę, po której
pomykały tylko szybko i niemal bezgłośnie dwukołowe powoziki. Pod kapeluszem, który nosił
trochę zsunięty na tył głowy, włosy miał starannie uczesane, przygładzone z uszanowaniem;
celem jego wędrówki była bowiem pewna ambasada. Pan Verloc tedy, niewzruszony jak skała —
miękki gatunek skały — kroczył teraz ulicą, którą można by całkiem trafnie określić jako
prywatną. Szeroka, pusta i rozległa, miała w sobie majestat nieorganicznej przyrody, materii,
która nigdy nie umiera. Jedynym przypomnieniem śmiertelności był jednokonny powóz
doktorski, stojący w dostojnym osamotnieniu tuż przy krawężniku. Jak okiem sięgnąć, błyszczały
wypolerowane klamki drzwi wejściowych, czyste okna lśniły ciemnym, matowym blaskiem. I
wszędzie było cicho. Ale nagle w odległej perspektywie zastukotał głośno wóz rozwożący
mleko; chłopiec od rzeźnika, powożący ze szlachetną brawurą olimpijskiego zawodnika na
rydwanie, wyjechał pędem zza rogu usadowiony wysoko nad parą czerwonych kół. Spod muru
wymknął się kot i z miną winowajcy pobiegł chwilę przed panem Verlokiem, po czym dał nura w
inną suterenę. Masywny policjant, wyglądający tak, jakby obce mu było wszelkie uczucie, jakby
on także był cząstką nieorganicznej przyrody, wynurzył się na pozór ze słupa latarni, nie
zwracając najmniejszej uwagi na pana Verloca. Skręciwszy jeszcze raz w lewo, pan Verloc szedł
dalej wąską ulicą wzdłuż żółtego muru, na którym z jakiegoś niewyjaśnionego powodu wypisane
było czarnymi literami Chesham Square nr 1. Do Chesham Square było jeszcze co najmniej
sześćdziesiąt jardów, ale pan Verloc, który był na tyle kosmopolitą, żeby nie dać się zwieść
topograficznym tajemnicom Londynu, szedł dalej wytrwale, nie zdradzając niczym zdziwienia
ani oburzenia. Na koniec, dając dowód rzeczowej uporczywości, doszedł do placu i skierował się
po jego przekątnej ku numerowi dziesiątemu. Numerem tym opatrzona była imponująca brama
wjazdowa w wysokim, czystym murze między dwoma domami, z których jeden oznaczony był
dość logicznie numerem dziewiątym, drugi zaś trzydziestym siódmym; jednakże o fakcie, że ten
ostatni należał do Porthill Street, ulicy dobrze znanej w okolicy, powiadamiał napis umieszczony
nad oknami parterowymi przez ową wysoce sprawną władzę, której obowiązkiem jest tropienie
zabłąkanych londyńskich domów. Dlaczego nie żąda się od parlamentu uprawnień
(wystarczyłaby krótka ustawa), które zmusiłyby te gmachy do powrotu na właściwe miejsce, jest
jedną z tajemnic zarządu miejskiego. Pan Verloc nie łamał sobie nad tym głowy, gdyż jego misją
życiową była ochrona machiny społecznej, nie zaś jej udoskonalanie czy nawet krytyka.

Było tak wcześnie, że portier ambasady, wychodząc pośpiesznie ze swojej budki, mocował się

jeszcze z lewym rękawem surduta liberii. Miał czerwoną kamizelkę i spodnie do kolan, ale jego
wygląd zdradzał zaniepokojenie. Pan Verloc, świadom gwałtownego poruszenia u swego boku,
opędził się od niego po prostu wyciągając rękę z kopertą oznaczoną godłem ambasady i poszedł
dalej. Ten sam talizman okazał także lokajowi, który otworzył mu drzwi i ustąpił na bok, aby
przepuścić go do hallu.

Na wysokim kominku palił się jasny ogień, a stojący plecami do niego starszy mężczyzna w

wieczorowym stroju, z łańcuchem wokół szyi, podniósł oczy znad gazety, którą trzymał oburącz
rozpostartą przed swoją spokojną, surową twarzą. Nie poruszył się wcale; ale inny lokaj, w
brązowych spodniach i fraku obszytym cienkim żółtym sznurem, zbliżył się do pana Verloca,
wysłuchał wypowiedzianego cicho nazwiska, po czym w milczeniu okręciwszy się na pięcie
zaczął iść, nie oglądając się za siebie ani razu. Panu Verlocowi, prowadzonemu w ten sposób
przez korytarz na parterze, w lewo od wielkich, wysłanych dywanem schodów, wskazano nagle
gestem wejście do całkiem małego pokoju, którego umeblowanie stanowiło duże biurko i kilka
krzeseł. Służący zamknął drzwi i pan Verloc został sam. Nie usiadł, tylko z kapeluszem i laską w
jednej ręce rozglądał się dokoła, drugą pulchną dłonią gładząc się po ulizanych włosach.

Inne drzwi otworzyły się bezszelestnie i pan Verloc, unieruchamiając spojrzenie w tamtym

kierunku, zobaczył z początku tylko czarne ubranie, łysy czubek głowy i po ciemnoszarym
faworycie z każdej strony pary pomarszczonych rąk. Osobnik, który wszedł, trzymał przed
oczyma plik papierów i drobnymi kroczkami podszedł do biurka, cały czas przewracając kartki.
Tajny radca Wurmt, Chancelier d’Ambassade, miał nader krótki wzrok. Zasłużony ten urzędnik,
położywszy papiery na biurku, ukazał melancholijną, brzydką twarz o ziemistej cerze, okoloną
mnóstwem cienkich, długich, ciemnosiwych włosów i przeciętą w poprzek grubą krechą gęstych,
krzaczastych brwi. Nasadził czarno oprawne pince–nez na krótki, bezkształtny nos i zdawał się
uderzony wyglądem pana Verloca. Pod ogromnymi brwiami jego słabe oczy mrugały żałośnie
zza szkieł.

Nie wykonał żadnego gestu powitania. Powstrzymał się od tego i pan Verłoc, który

oczywiście znał swoje miejsce, ale pewna subtelna zmiana w ogólnym zarysie ramion i pleców
sugerowała lekkie ugięcie się kręgosłupa pana Verloca pod rozległą powierzchnią jego płaszcza.
Dało to efekt dyskretnego uszanowania.

— Mam tutaj kilka pańskich raportów — rzekł biurokrata niespodziewanie łagodnym i

znużonym głosem, mocno przyciskając papiery czubkiem wskazującego palca. Urwał na chwilę,
a pan Verloc, który z łatwością rozpoznał swoje pismo, czekał w milczeniu, prawie nie
oddychając. — Nie jesteśmy bardzo zadowoleni z postawy tutejszej policji — podjął tamten,
zdradzając wszelkie oznaki umysłowego zmęczenia.

Pan Verloc, choć właściwie się nie poruszył, zamarkował lekkie wzruszenie ramion. I po raz

pierwszy, odkąd wyszedł tego ranka z domu, otworzył usta.

— Każdy kraj ma swoją policję — powiedział filozoficznie. Widząc jednak, że urzędnik

ambasady nie przestaje wpatrywać się w niego mrugającymi oczami, poczuł się zmuszony dodać:
— Niech mi będzie wolno zauważyć, że nie mam możności oddziaływania na tutejszą policję.

— Pożądane jest — rzekł mąż od papierów — aby zdarzyło się coś określonego, co by

wzmogło jej czujność. A to leży w pana zakresie… nieprawdaż?

Pan Verloc odpowiedział tylko westchnieniem, które wyrwało mu się widać mimo woli, gdyż

natychmiast postarał się nadać swojej twarzy pogodny wyraz. Urzędnik zamrugał niepewnie,
jakby raziło go mętne oświetlenie pokoju. Powtórzył ogólnikowo:

— Czujność policji… i surowość sędziów. Ogólna łagodność tutejszej procedury sądowej i

zupełny brak jakichkolwiek środków represji są skandalem w oczach Europy. Czego sobie w
obecnej chwili życzymy, to zaakcentowania niepokoju… fermentu, który niewątpliwie istnieje…

— Niewątpliwie, niewątpliwie — przerwał pan Verloc głębokim, pełnym uszanowania basem

o oratorskim brzmieniu, tak bardzo różnym od tonu, którym mówił poprzednio, że jego
interlokutor doznał głębokiego zaskoczenia. — Istnieje w niebezpiecznym stopniu. Moje raporty
z ostatnich dwunastu miesięcy dostatecznie jasno to stwierdzają.

— Pańskie raporty z ostatnich dwunastu miesięcy — zaczął radca stanu Wurmt swoim

łagodnym i beznamiętnym głosem — przeczytałem osobiście. Nie udało mi się odgadnąć, po co
je pan w ogóle pisał.

Przez chwilę panowało smutne milczenie. Pan Verloc jakby zapomniał języka w gębie, tamten

utkwił wzrok w papierach na biurku. Na koniec popchnął je lekko.

— Zakładamy, że stan rzeczy, jaki pan tu przedstawia, istnieje jako zasadniczy warunek

pańskiego zatrudnienia. Obecnie potrzebne jest nie pisanie, ale spowodowanie jakiegoś
określonego, znaczącego faktu, powiedziałbym niemal — faktu przerażającego.

— Nie potrzebuję zapewniać, że skieruję ku temu celowi wszystkie swoje wysiłki —

powiedział pan Verloc, tak modulując swój matowy, konwersacyjny głos, by nadać mu ton
głębokiego przekonania. Ale poczucie, że zza ślepego połysku binokli po drugiej stronie biurka
mrugają na niego tamte czujne oczy, peszyło go. Zamilkł nagle z gestem bezwzględnego
oddania. Pożyteczny i zapracowany, choć pozostający w cieniu członek ambasady zrobił minę,
jakby uderzyła go jakaś nowa myśl.

— Pan jest bardzo korpulentny — powiedział. Uwaga ta, w istocie rzeczy psychologicznej

natury i wypowiedziana z pełnym skromności wahaniem biuralisty bardziej obeznanego z
atramentem i papierem niż z wymogami czynnego życia, dotknęła pana Verloca do żywego jako
niegrzeczna wycieczka osobista. Odstąpił krok do tyłu.

— Co? Co pan raczył powiedzieć?
Chancelier d’Ambassade, któremu powierzono przeprowadzenie tej rozmowy, uznał to

najwidoczniej za zadanie przekraczające jego siły.

— Lepiej chyba — powiedział — żeby pan się zobaczył z panem Vladimirem. Zechce pan tu

poczekać — dodał i drobnymi kroczkami wyszedł z pokoju.

Pan Verloc natychmiast przesunął dłonią po włosach. Na czoło wystąpiło mu trochę potu.

Wypuścił powietrze z wydętych ust jak ktoś dmuchający na łyżkę gorącej zupy. Kiedy jednak
brązowo odziany służący pojawił się milcząco w drzwiach, pan Verloc nie ruszył się był ani o cal
z miejsca, które zajmował w ciągu całej rozmowy. Pozostał nieruchomy, jakby czuł się otoczony
pułapkami.

Przeszedł teraz sień oświetloną samotnym płomykiem gazowym, potem krętymi schodami na

górę i przez oszklony, jasny korytarz na pierwszym piętrze. Lokaj otworzył szeroko jakieś drzwi
i ustąpił na bok. Pan Verloc poczuł pod stopami gruby dywan. Pokój był obszerny, o trzech
oknach, a młody człowiek o dużej, wygolonej twarzy, siedzący w wielkim fotelu za ogromnym
mahoniowym biurkiem, rzekł po francusku do Chancelier d’Ambassade, który właśnie
wychodził z papierami w ręku:

— Ma pan zupełną rację, mon cher. Opasłe zwierzę.
Pan Vladimir, pierwszy sekretarz, cieszył się salonową reputacją miłego i zajmującego

mężczyzny. W towarzystwie traktowano go jak ulubieńca. Dowcip jego polegał na odkrywaniu
zabawnych powiązań między nie łączącymi się pojęciami; a rozprawiając w ten sposób, siedział
zwykle wychylony do przodu, z lewą ręką wzniesioną, jakby demonstrował swoje śmieszne
wywody między kciukiem a palcem wskazującym, podczas gdy jego okrągła, wygolona twarz
wyrażała wesołe zakłopotanie.

Ale w spojrzeniu, jakie skierował na pana Verloca, nie było śladu wesołości ani zakłopotania.

Zanurzony w głębokim fotelu, z rozpostartymi szeroko łokciami i jedną nogą przerzuconą przez
masywne kolano drugiej, ze swoim gładkim i różowym obliczem wyglądał na nadnaturalnie
rozwinięte małe dziecko, które nie pozwoli nikomu dmuchać sobie w kaszę.

— Pan chyba rozumie po francusku? — spytał. Pan Verloc potwierdził cichym, ochrypłym

głosem.

Cała ogromna masa jego ciała pochylona była do przodu. Stał na dywanie pośrodku pokoju,

ściskając kapelusz i laskę w jednej ręce; druga zwisała bezwładnie przy boku. Gdzieś w głębi
krtani wymamrotał coś dyskretnie o tym, że służbę wojskową odbył w artylerii francuskiej. Pan
Vladimir z pogardliwą przewrotnością natychmiast zmienił język i zaczął mówić płynną
angielszczyzną bez najmniejszego śladu cudzoziemskiego akcentu.

— Ach, prawda! Oczywiście. Zaraz… Ile to pan dostał za zdobycie projektu ulepszonego

zamka ich nowego działa polowego?

— Pięć lat ścisłej twierdzy — odrzekł pan Verloc nieoczekiwanie, ale bez żadnych oznak

wzburzenia.

— Tanio się pan wykręcił — brzmiał komentarz pana Vladimira. — I w każdym razie

należało się panu za to, że dał się pan złapać. A co pana skłoniło do wzięcia się do takich rzeczy?

Matowy, konwersacyjny głos pana Verloca zaczął coś mówić o młodości, o zgubnym

zadurzeniu w pewnej niegodziwej…

— Aha! Cherchez la femme — raczył mu przerwać pan Vladimir rozkrochmalając się, ale bez

serdeczności; przeciwnie, w jego protekcjonalnym tonie było coś groźnego. — Od jak dawna jest
pan zatrudniony przez tę ambasadę?

— Jeszcze od czasów nieboszczyka barona Stott–Wartenheima — odpowiedział pan Verloc

przyciszonym głosem i wydymając smutno usta na znak żalu po zmarłym dyplomacie. Pierwszy
sekretarz bacznie obserwował tę grę fizjonomii.

— A! jeszcze od czasów… No! I co pan ma do powiedzenia? — spytał ostro.
Pan Verloc odrzekł z pewnym zdziwieniem, że nie ma nic szczególnego do powiedzenia.

Został wezwany listem… I skwapliwie zanurzył dłoń w boczną kieszeń płaszcza, ale czując na
sobie szyderczy, cyniczny wzrok pana Vladimira, postanowił ją tam zostawić.

Pan Vladimir prychnął lekceważąco.
— Co pan sobie myśli, wychodząc z formy w ten sposób? Nie ma pan nawet wyglądu

odpowiedniego do swego zawodu. Pan — członkiem głodującego proletariatu… nigdy! Pan —
zagorzałym socjalistą czy anarchistą… którym z nich pan jest?

— Anarchistą — stwierdził pan Verloc głucho.
— Bzdura — ciągnął pan Vladimir nie podnosząc głosu. — Zaskoczył pan nawet starego

Wurmta. Największego idioty by pan nie zwiódł. Oni wszyscy, nawiasem mówiąc, to idioci, ale
pan mi się wydaje po prostu niemożliwy. Więc pan rozpoczął swoje powiązania z nami od
wykradzenia projektów francuskich armat. I dał się pan przyłapać. To musiało być bardzo
niemiłe dla naszego rządu. Widać nie jest pan bardzo sprytny.

Pan Verloc ochrypłym głosem spróbował się usprawiedliwić.
— Jak już miałem okazję zauważyć, zgubne zadurzenie się w pewnej niegodziwej…
Pan Vladimir uniósł dużą, białą, pulchną rękę.
— A, prawda. Niefortunne uczucie… pańskiej młodości. Położyła rączkę na pieniądzach, a

potem sprzedała pana policji… tak?

Boleściwa zmiana w fizjonomii pana Verloca, chwilowe oklapnięcie całego jego ciała

wyrażały wyznanie, że niestety, tak się sprawy rzeczywiście miały. Dłoń pana Vladimira
zacisnęła się wokół łydki spoczywającej na kolanie. Skarpetka była jedwabna, ciemnoniebieska.

— No widzi pan, to nie było bardzo sprytne z pana strony. Może jest pan zanadto kochliwy.
Pan Verloc cichym, gardłowym głosem napomknął, że nie jest już młody.
— O! To jest słabość, której wiek nie leczy — powiedział pan Vladimir ze złowróżbną

poufałością. — Ale nie! Jest pan na to za gruby. Gdyby pan był choć trochę kochliwy, nie
doszedłby pan do takiego wyglądu. Powiem panu, w czym według mnie leży bieda: jest pan
leniem. Od jak dawna pobiera pan pensję z tej ambasady?

— Jedenaście lat — zabrzmiała odpowiedź po chwili nadąsanego wahania. — Powierzono mi

kilka misji do Londynu, jeszcze kiedy jego ekscelencja baron Stott–Wartenheim był
ambasadorem w Paryżu. Potem na polecenie jego ekscelencji osiedliłem się na stałe w Londynie.
Jestem Anglikiem.

— Anglikiem! Doprawdy?
— Urodzonym poddanym brytyjskim — rzekł pan Verloc z tępym uporem. — Ale mój ojciec

był Francuzem, i dlatego…

— Mniejsza o te wyjaśnienia — przerwał tamten. — Wierzę, że prawnie mógł pan zostać

marszałkiem Francji i posłem do parlamentu w Anglii… i wtedy istotnie byłby z pana jakiś
pożytek dla naszej ambasady.

Ten wyskok fantazji wywołał coś na kształt nikłego uśmieszku na twarzy Verloca. Pan

Vladimir zachował niewzruszoną powagę.

— Ale, jak już powiedziałem, jest pan leniem; nie wykorzystuje pan swoich możliwości. Za

czasów barona Stott–Wartenheima tą ambasadą rządziło całe mnóstwo głupkowatych ludzi.
Sprawili, że osobnicy w rodzaju pana wytworzyli sobie fałszywe pojęcie o charakterze funduszu
przeznaczonego na tajną służbę. Moim zadaniem jest skorygować to błędne wyobrażenie
wyjaśniając panu, czym tajna służba nie jest. Nie jest ona instytucją filantropijną. Kazałem pana
tu wezwać umyślnie, żeby to panu powiedzieć.

Pan Vladimir obserwował wymuszony wyraz oszołomienia na twarzy Verloca i uśmiechnął

się sarkastycznie.

— Widzę, że rozumie mnie pan doskonale. Domyślam się, że jest pan wystarczająco

inteligentny, żeby wykonywać swoją robotę. Czego nam teraz trzeba, to działania… działania.

Powtórzywszy to ostatnie słowo pan Vladimir oparł długi, biały palec wskazujący o krawędź

biurka. Z głosu pana Verloca znikł wszelki ślad chrypki. Jego gruby kark poczerwieniał nad
aksamitnym kołnierzem płaszcza. Wargi zadrżały, nim rozwarły się szeroko.

— Jeżeli pan tylko raczy zajrzeć do moich akt — huknął swoim potężnym, czystym,

oratorskim basem — przekona się pan, że nie dawniej niż trzy miesiące temu, z okazji wizyty
wielkiego księcia Romualda w Paryżu przysłałem ostrzeżenie, które stąd przekazano
telegraficznie policji francuskiej, i…

— Ee! — wykrzyknął pan Vladimir, krzywiąc się i marszcząc brwi. — Policji francuskiej na

nic się nie przydało pańskie ostrzeżenie. Niech pan tak nie ryczy. Co pan sobie myśli, u diabła?

Pan Verloc z nutą dumnej pokory przeprosił za zapomnienie się. Powiedział, że jego głos, od

lat słynny z wieców pod gołym niebem i zebrań robotniczych w wielkich salach, przyczynił się
do jego reputacji dobrego i pewnego towarzysza. Stanowił zatem cząstkę jego użyteczności.
Budził zaufanie do jego zasad. — Przywódcy w krytycznych momentach zawsze kazali mi
przemawiać — oświadczył z jawną satysfakcją. Dodał, że nie ma takiej wrzawy, ponad którą nie
dałby się słyszeć. I nagle zdecydował się na popis.

— Pozwoli pan — rzekł. Z pochylonym czołem, nie podnosząc wzroku, szybkim i ciężkim

krokiem podszedł do jednego z okien. Jakby ulegając niepohamowanemu impulsowi, uchylił je
trochę. Pan Vladimir zerwał się zdumiony z głębin fotela i spojrzał mu przez ramię. W dole, po
drugiej stronie dziedzińca ambasady, spory kawałek za otwartą bramą widać było szerokie plecy
policjanta, który leniwie obserwował okazały wózek jakiegoś bogatego niemowlęcia pchany
dostojnie przez plac.

— Posterunkowy! — powiedział pan Verloc z nie większym wysiłkiem, niż gdyby szeptał, i

pan Vladimir wybuchnął śmiechem na widok policjanta odwracającego się gwałtownie, jakby go
ktoś ukłuł ostrym narzędziem. Pan Verloc spokojnie zamknął okno i wrócił na środek pokoju.

— Z takim głosem — rzekł przechodząc na matowy, konwersacyjny rejestr — naturalnie

wzbudzałem zaufanie. I wiedziałem także, co mówić.

Pan Vladimir, poprawiając sobie krawat, obserwował go w lustrze nad kominkiem.
— Domyślam się, że wyuczył się pan na pamięć żargonu rewolucji społecznej — rzekł

pogardliwie. — Vox et… łaciny pan się nigdy nie uczył, co?

— Nie — mruknął pan Verloc. — Nie spodziewał się pan chyba, że znam łacinę. Należę do

mas. Kto umie po łacinie? Tylko paruset głupców, niezdolnych do dawania sobie rady.

Jeszcze przez jakieś trzydzieści sekund pan Vladimir obserwował w lustrze mięsisty profil i

wielką bryłę ciała stojącego za nim mężczyzny. A równocześnie miał korzystną sposobność
oglądania własnej twarzy, gładko wygolonej i okrągłej, o różowej cerze i cienkich, wrażliwych
wargach, idealnie ukształtowanych do wypowiadania owych subtelnych dowcipów, które
uczyniły go takim ulubieńcem najwyższych sfer towarzyskich. Potem odwrócił się i ruszył
naprzód z taką determinacją, że nawet końce jego krawata związanego w oryginalnie staromodną
kokardę zdawały się jeżyć niesłychanymi pogróżkami. Ruch ten był tak szybki i groźny, że pan
Verloc, spoglądając na niego z ukosa, zadrżał w duchu.

— Aha! Pozwala pan sobie na bezczelność — zaczął pan Vladimir ze zdumiewającą,

gardłową intonacją nie tylko zupełnie nie angielską, ale wręcz nieeuropejską, zaskakującą nawet
dla pana Verloca, obytego z kosmopolitycznymi dzielnicami ruder. — Ośmiela się pan! No więc
powiem panu parę prostych słów. Głos nie wystarczy. Nic nam po pańskim głosie. Nie chcemy
głosu. Chcemy faktów — zastraszających faktów… do diabła z panem — dorzucił z jakąś
okrutną rozwagą prosto w twarz panu Verlocowi.

— Niech pan tu nie próbuje mnie obezwładniać swoimi hiperborejskimi manierami — bronił

się pan Verloc głucho, patrząc na dywan. Na to jego rozmówca, uśmiechając się drwiąco ponad
zjeżoną kokardą krawata, przeszedł na francuski.

— Pan się podaje za prowokatora. Właściwym zadaniem prowokatora jest prowokować. O ile

mogę sądzić z pańskich akt, które tu przechowujemy, przez trzy ostatnie lata nie zrobił pan nic,
żeby zarobić na swoją pensję.

— Nic! — wykrzyknął Verloc nie ruszając się i nie podnosząc oczu, ale z nutą szczerego

wzburzenia w głosie. — Kilka razy zapobiegłem czemuś, co mogło…

— Istnieje w tym kraju przysłowie, które mówi, że lepiej jest zapobiegać niż leczyć —

przerwał pan Vladimir rzucając się w głąb fotela. — Jest ono w ogóle głupie. Zapobieganie nie
ma końca. Ale to charakterystyczne. W tym kraju nie lubią zdecydowania. Niech pan nie będzie
zanadto Anglikiem. A w tym konkretnym przypadku niech pan nie będzie niedorzeczny. Zło już
istnieje. Nie chcemy zapobiegania — chcemy kuracji.

Umilkł na chwilę, zwrócił się w stronę biurka, zaczął przewracać kartki leżących tam

papierów i przemówił zmienionym, rzeczowym tonem, nie patrząc na pana Verloca.

— Pan wie, oczywiście, o międzynarodowej konferencji odbywającej się w Mediolanie?
Pan Verloc stwierdził ochrypłym głosem, że ma zwyczaj czytać gazety. Na dalsze pytanie

odpowiedział, że oczywiście, rozumie, co czyta. Na to pan Vladimir, uśmiechając się z lekka do
dokumentów, które wciąż przebiegał wzrokiem jeden po drugim, powiedział cicho:

— Byleby to nie było napisane po łacinie, zapewne.
— Albo po chińsku — dodał pan Verloc nieporuszony.
— Hm. Wypociny niektórych pańskich przyjaciół–rewolucjonistów pisane są w charabia ani

trochę bardziej zrozumiałym od chińszczyzny… — Pan Vladimir wzgardliwie rzucił na biurko
szarą zadrukowaną kartkę. — Co to jest, te wszystkie ulotki mające w nagłówku P. P. i młot
skrzyżowany z piórem i pochodnią? Co znaczy to P. P.?

Pan Verloc zbliżył się do imponującego biurka.
— Przyszłość Proletariatu. To jest stowarzyszenie — wyjaśnił stojąc ciężko obok fotela — w

zasadzie nie anarchistyczne, tylko otwarte dla wszystkich odcieni rewolucyjnych poglądów.

— Należy pan do niego?
— Jako jeden z wiceprzewodniczących — sapnął pan Verloc, a pierwszy sekretarz ambasady

podniósł głowę, żeby na niego spojrzeć.

— W takim razie powinien się pan wstydzić — powiedział dobitnie. — Czy to pańskie

stowarzyszenie nie jest zdolne do niczego innego prócz drukowania tych proroczych bredni
niewyraźną czcionką na tym obrzydliwym papierze… co? Czemu pan czegoś nie zdziała?
Posłuchaj pan. Teraz ja mam tę sprawę w ręku i oświadczam panu bez ogródek, że będzie pan
musiał czymś zarobić na swoje pieniądze. Dawne dobre czasy Stott–Wartenheima minęły. Nie
ma pracy, nie ma płacy.

Pan Verloc poczuł jakąś dziwną omdlałość w swoich grubych nogach. Odstąpił o krok i

głośno wysiąkał nos.

Był naprawdę zaskoczony i przestraszony. Rdzawe londyńskie słońce zmagające się z

londyńską mgłą rzucało ciepławą światłość do prywatnego gabinetu pierwszego sekretarza, i w
milczeniu, które zapadło, pan Verloc usłyszał ciche brzęczenie muchy — jego pierwszej muchy
w tym roku — obijającej się o szybę i zwiastującej lepiej niż nie wiedzieć ile jaskółek bliskie
nadejście wiosny. Bezużyteczne miotanie się owego maleńkiego, pełnego energii organizmu
sprawiło niemiłe wrażenie na tym potężnym mężczyźnie zagrożonym w swoim nieróbstwie.

Podczas przerwy w rozmowie pan Vladimir układał sobie w myśli szereg uwłaczających uwag

na temat twarzy i figury pana Verloca. Typ był nieoczekiwanie wulgarny, ociężały i bezczelnie
nieinteligentny. W uderzający sposób przypominał majstra—hydraulika, który przyszedł z
rachunkiem. Na podstawie swoich dorywczych ekskursji w dziedzinę humoru amerykańskiego
pierwszy sekretarz ambasady wyrobił sobie szczególne pojęcie o rzemieślniku tej branży jako o
wcieleniu oszukańczego lenistwa i nieudolności.

To był zatem ów sławny i zaufany tajny agent, tak tajny, że w oficjalnej, półoficjalnej i

poufnej korespondencji nieboszczyka barona Stott–Wartenheima nie był nigdy oznaczony inaczej
niż symbolem A; słynny agent A, którego ostrzeżenia miały moc zmieniania tras i dat
królewskich, cesarskich i wielkoksiążęcych podróży, a czasami sprawiały, że podróże te w ogóle
odwoływano! Ten typ! I pan Vladimir pozwolił sobie w duchu na ogromny i kpiący wybuch
śmiechu, częściowo z powodu własnego zdziwienia, które uznał za naiwne, ale głównie kosztem
powszechnie żałowanego barona Stott–Wartenheima. Nieboszczyk ekscelencja, którego łaska
jego dostojnego pana, cesarza, narzuciła jako ambasadora kilku opornym ministrom spraw
zagranicznych, cieszył się za życia sławą łatwo dającego się nabrać, napuszonego pesymisty.
Rewolucja społeczna padła ekscelencji na mózg. Uważał się za dyplomatę, jakimś szczególnym
zrządzeniem wybranego spośród wielu na to, aby być świadkiem końca dyplomacji, i bez mała
końca świata, który ulegnie jakiemuś wstrętnemu, demokratycznemu przewrotowi. Jego prorocze
i boleściwe depesze były przez długie lata przedmiotem żartów w ministerstwach spraw
zagranicznych. Mówiono, że na łożu śmierci (podczas odwiedzin jego władcy i przyjaciela
cesarza) wykrzyknął: „Nieszczęsna Europo! Zginiesz przez moralne obłąkanie twoich dzieci!”
Jego przeznaczeniem było padać ofiarą pierwszego lepszego opowiadającego brednie łotra,
pomyślał pan Vladimir patrząc z niewyraźnym uśmieszkiem na pana Verloca.

— Powinien pan czcić pamięć barona Stott–Wartenheima — wykrzyknął nagle.
Pochylone oblicze pana Verloca wyrażało znużenie i posępną irytację.
— Pozwoli mi pan zauważyć — powiedział — że przyszedłem tu, ponieważ zostałem

wezwany listownym rozkazem. Dotąd przez jedenaście lat byłem tu tylko dwa razy, a stanowczo
nigdy o jedenastej rano. Nie jest bardzo roztropnie wzywać mnie w ten sposób. Ktoś może mnie
zobaczyć. A dla mnie to nie byłyby żarty.

Pan Vladimir wzruszył ramionami.

— Straciłbym swoją użyteczność — ciągnął tamten zapalczywie.
— To pańska sprawa — rzekł cicho, a brutalnie pan Vladimir. — Kiedy przestanie pan być

użyteczny, przestaniemy pana zatrudniać. Tak. Od razu. Z miejsca. Zostanie pan… — pan
Vladimir urwał marszcząc brwi, jakby nie umiał znaleźć dostatecznie idiomatycznego zwrotu, po
czym natychmiast rozjaśnił się, pokazując w uśmiechu piękne białe zęby. — Zostanie pan
wylany — wymówił zaciekle.

Raz jeszcze pan Verloc musiał zareagować całą siłą woli przeciwko temu wrażeniu

posuwającej się w dół ku stopom omdlałości w nogach, która kiedyś natchnęła jakiegoś
nieszczęśnika do trafnego powiedzenia: „Serce uciekło mi do butów.” Pan Verloc, doznawszy
takiego wrażenia, mężnie podniósł głowę.

Pan Vladimir z całkowitym spokojem wytrzymał jego ociężałe pytające spojrzenie.
— Chcemy zaaplikować jakiś środek wzmacniający konferencji w Mediolanie — powiedział

lekkim tonem. — Jej obrady nad międzynarodową akcją tłumienia zbrodni politycznych
najwyraźniej nie prowadzą do niczego. Anglia pozostaje w tyle. Ten kraj jest nie— dorzeczny ze
swoim sentymentalnym poszanowaniem wolności jednostki. Nie do zniesienia jest myśl, że
wystarczy, aby wszyscy pańscy przyjaciele zjechali tu…

— W ten sposób mam ich wszystkich pod obserwacją — przerwał pan Verloc matowym

głosem.

— Znacznie bardziej celowe byłoby mieć ich wszystkich pod kluczem. Anglię trzeba zmusić,

żeby nie wyłamywała się z szeregu. Kretyńscy mieszczanie w tym kraju robią z siebie
wspólników tychże samych ludzi, których celem jest wypędzenie ich z domów, żeby pozdychali
z głodu w rowach przydrożnych. A przecież mają jeszcze władzę polityczną, tylko za mało
rozsądku, aby jej użyć dla własnej ochrony. Chyba się pan zgadza, że klasy średnie są głupie?

— To prawda — ochrypłym głosem zgodził się pan Verloc.
— Nie mają wyobraźni. Zaślepia je idiotyczna próżność. Czego im w tej chwili potrzeba, to

porządnego zastraszenia. Teraz jest moment psychologiczny, aby zaprząc pańskich przyjaciół do
roboty. Kazałem pana tu wezwać, żeby wyłożyć panu mój pomysł.

I pan Vladimir zaczął wykładać swój pomysł z wysoka, pogardliwie i protekcjonalnie,

wykazując przy tym taką nieświadomość prawdziwych celów, myśli i metod rewolucyjnego
świata, że milczący pan Verloc był wewnętrznie skonsternowany. W niewybaczalny sposób
mieszał przyczyny ze skutkami, najwybitniejszych propagandzistów z impulsywnymi
zamachowcami; zakładał istnienie organizacji tam, gdzie ona z natury rzeczy istnieć nie mogła;
mówił o partii rewolucji społecznej raz jako o idealnie zdyscyplinowanej armii, w której słowo
przywódców jest najwyższym prawem, a w następnej chwili tak, jak gdyby była najluźniejszą
zbieraniną desperackich zbójców, jaka kiedykolwiek obozowała w jakimś górskim wąwozie. Pan
Verloc otworzył raz usta, aby zaprotestować, ale wzniesienie kształtnej, dużej białej ręki
powstrzymało go. Niebawem był już zanadto przerażony, aby bodaj próbować protestu. Słuchał
w zmartwiałej zgrozie, która podobna była do znieruchomienia wywołanego skupioną uwagą.

— Szereg zamachów — ciągnął pan Vladimir z całym spokojem — dokonanych tu, w tym

kraju, nie tylko zaplanowanych tutaj — bo to by nie wystarczyło, to by im nie przeszkadzało.
Pańscy przyjaciele mogliby podpalić pół kontynentu — a nie poruszyłoby to tutejszej opinii
publicznej na rzecz wprowadzenia powszechnego ustawodawstwa represyjnego. Tutaj ludzie za
nic nie wyjrzą poza swoje podwórko.

Pan Verloc odchrząknął, ale zawiodła go odwaga i nie powiedział nic.
— Zamachy te nie potrzebują być specjalnie krwawe — ciągnął pan Vladimir, jakby

wygłaszał naukowy odczyt — ale muszą być dostatecznie zastraszające… skuteczne. Niechże
będą skierowane, powiedzmy, na budynki. Jaki jest fetysz obecnej doby, którego całe

mieszczaństwo uznaje… co, panie Verloc?

Pan Verloc rozpostarł ręce i lekko wzruszył ramionami.
— Za leniwy pan jest, żeby myśleć — skomentował ten gest pan Vladimir. — Proszę uważać

na to, co mówię. Fetyszem dnia dzisiejszego nie jest ani monarchia, ani religia. Pałac i Kościół
należy zatem zostawić w spokoju. Rozumie pan, co chcę powiedzieć?

Konsternacja i pogarda pana Verloca znalazły upust w próbie żartu.
— Rozumiem doskonale. Ale co z ambasadami? Szereg zamachów na różne ambasady… —

zaczął, lecz nie zdołał zdzierżyć zimnego, bacznego spojrzenia pierwszego sekretarza.

— Potrafi pan dowcipkować, jak widzę — rzekł ten ostatni niedbale. — To dobrze. To może

ożywiać pańskie przemówienia na zjazdach socjalistycznych. Ale w tym gabinecie to nie na
miejscu. Byłoby dla pana nieskończenie bezpieczniej słuchać uważnie, co mówię. Ponieważ
wymaga się od pana dostarczania faktów zamiast wyssanych z palca historyjek, niech pan lepiej
spróbuje wyciągnąć korzyść z tego, co zadaję sobie trud panu wyjaśnić. Najświętszym fetyszem
dnia dzisiejszego jest nauka. Czemu pan się nie postara, aby pańscy przyjaciele dobrali się do
tego bożka o drewnianej twarzy… co? Czy to nie jest jedna z tych instytucji, które trzeba zmieść
z drogi przed nadejściem P. P.?

Pan Verloc milczał. Bał się, że jeśli otworzy usta, wyrwie mu się jęk.
— Tego właśnie powinien pan spróbować. Zamach na koronowaną głowę czy prezydenta jest

w pewnej mierze sensacją, owszem, ale już nie taką jak kiedyś. Wszedł już do powszechnego
wyobrażenia o życiu wszystkich szefów państw. Jest niemal konwencjonalny… zwłaszcza odkąd
zamordowano tylu prezydentów. A teraz weźmy zamach, powiedzmy, na kościół. Na pierwszy
rzut oka okropny, niewątpliwie, ale nie tak skuteczny, jak mogłoby się zdawać komuś o
pospolitym sposobie myślenia. Choćby taki zamach był nie wiem jak rewolucyjny i
anarchistyczny w zamyśle, znaleźliby się głupcy, którzy nadaliby mu charakter demonstracji
antyreligijnej. A to by osłabiło owo szczególne, zastraszające znaczenie, jakie my pragniemy
nadać takiemu czynowi. Morderczy zamach na restaurację czy teatr ucierpiałby w ten sam sposób
od sugestii, że wywołała go namiętność nie związana z polityką: desperacja człowieka głodnego,
akt społecznej zemsty. Wszystko to jest już zużyte; przestało być pouczające jako lekcja
poglądowa rewolucyjnego anarchizmu. Każda gazeta ma gotowe frazesy na wytłumaczenie
takich demonstracji. Wyłożę panu filozofię zamachów bombowych z mojego punktu widzenia —
z punktu widzenia, któremu pan niby to służy od jedenastu lat. Będę się starał mówić w sposób
dla pana zrozumiały. Wrażliwość członków klasy, którą pan atakuje, łatwo się stępia. Własność
wydaje im się czymś niezniszczalnym. Nie można liczyć na trwałość ich uczuć czy to litości, czy
strachu. Żeby zamach bombowy wywarł jakiś wpływ na opinię publiczną w obecnej chwili, musi
wykraczać poza intencję zemsty czy terroru. Musi być czysto niszczycielski. Musi być taki, i
tylko taki; nie dawać powodu do najmniejszych przypuszczeń, że mógł mieć jakikolwiek inny
cel. Wy, anarchiści, powinniście pokazać wyraźnie, że jesteście zupełnie zdecydowani zmieść z
powierzchni ziemi całość struktury społecznej. Ale jak wbić tę przerażająco absurdalną myśl do
głów mieszczańskich tak, żeby nie było żadnego nieporozumienia? Oto pytanie. A odpowiedź:
kierując wasze ciosy na coś leżącego poza zwykłymi namiętnościami ludzkości. Jest, oczywiście,
sztuka. Bomba w Galerii Narodowej narobiłaby sporo hałasu. Nie byłoby to jednak dość
poważne. Sztuka nigdy nie była ich fetyszem. Byłoby to jak wybicie w czyimś domu paru okien
od podwórka; tymczasem jeżeli się chce, żeby właściciel naprawdę się wystraszył, trzeba
spróbować co najmniej zerwać dach. Byłoby sporo wrzasku, oczywiście, ale z czyjej strony?
Artystów… krytyków sztuki i tym podobnych… ludzi bez znaczenia. Nikt sobie nic nie robi z
tego, co oni mówią. Jest natomiast wiedza… nauka. W nią wierzy byle kretyn posiadający
dochód. Nie wie dlaczego, ale wierzy, że jest w jakiś sposób ważna. To jest ten najświętszy

fetysz. Wszyscy ci przeklęci profesorowie są w głębi serca radykałami. Niechże się dowiedzą, że
ich wielki bożek też musi zniknąć, żeby zrobić miejsce dla Przyszłości Proletariatu. Wrzawa ze
strony tych wszystkich intelektualnych idiotów na pewno pchnie naprzód prace konferencji
mediolańskiej. Zaczną pisać do gazet. Ich oburzenie byłoby ponad podejrzeniami, ponieważ nie
wchodziłyby otwarcie w grę żadne interesy materialne, a zaalarmowałoby wszystkie egoizmy tej
klasy, na którą trzeba wywrzeć wrażenie. Jej członkowie wierzą, że w jakiś tajemniczy sposób
wiedza jest źródłem ich materialnej prosperity. Naprawdę w to wierzą. I absurdalna zaciekłość
takiej demonstracji wstrząśnie nimi głębiej niż masakra całej ulicy — czy sali teatralnej — pełnej
ludzi ich własnego gatunku. Na taką masakrę mogą zawsze powiedzieć: „Ach, to tylko nienawiść
klasowa.” Ale co można powiedzieć na akt niszczycielskiej zaciekłości tak absurdalny, że nie da
się zrozumieć, wytłumaczyć, pomyśleć niemal — akt po prostu szalony? Tylko szaleństwo jest
naprawdę przerażające, ponieważ nie można go przejednać ani groźbami, ani perswazją, ani
przekupstwem. Jestem ponadto człowiekiem cywilizowanym. Nigdy nie śniłoby mi się polecać
panu zorganizowanie zwykłej rzezi, choćbym nawet oczekiwał po niej najlepszych rezultatów.
Nie oczekiwałbym zresztą po rzezi takich rezultatów, jakich pragnę. Mord zawsze jest wśród nas.
Jest niemalże instytucją. Ta demonstracja musi być wymierzona przeciwko wiedzy… nauce. Nie
każda nauka będzie tu jednak odpowiednia. Ten atak musi mieć w sobie wstrząsającą
bezrozumność niczym nie uzasadnionego bluźnierstwa. Skoro waszymi środkami wyrazu są
bomby, naprawdę wymowne byłoby rzucić bombę w czystą matematykę. Ale tego zrobić się nie
da. Starałem się pana oświecić; wyłożyłem panu wyższą filozofię pańskiej użyteczności i
podsunąłem nie— które przydatne argumenty. Praktyczne zastosowanie moich nauk obchodzi
głównie pana. Ale z chwilą kiedy zdecydowałem się na rozmowę z panem, poświęciłem również
nieco uwagi praktycznej stronie zagadnienia. Co pan sądzi o uderzeniu w astronomię?

Już od pewnego czasu znieruchomienie pana Verloca u boku fotela przypominało stan zapaści

lub śpiączki — rodzaj biernej niewrażliwości przerywanej lekkimi, konwulsyjnymi drgawkami,
jakie można zaobserwować u psa domowego, któremu na dywaniku przed kominkiem śni się
jakiś koszmarny sen. I było w jego głosie coś z niespokojnego, psiego warczenia, kiedy
powtórzył:

— W astronomię…
Nie wyrwał się jeszcze całkowicie z otumanienia wywołanego wysiłkiem nadążania za

szybkimi, dobitnymi wypowiedziami pana Vladimira. Przekraczały one jego zdolność
przyswajania. Rozgniewały go. Z gniewem łączyła się trudność uwierzenia w to, co słyszy. I
nagle zaświtało mu w głowie, że to wszystko jest jakiś wymyślny kawał. Pan Vladimir pokazał w
uśmiechu swoje białe zęby; na jego okrągłej, pełnej twarzy, noszącej wyraz zadowolenia z siebie
i lekko pochylonej nad zjeżoną kokardą krawata, pojawiły się dołeczki. Ulubieniec inteligentnych
kobiet z towarzystwa przybrał swoją salonową pozę towarzyszącą wygłaszaniu subtelnych
konceptów. Siedząc pochylony do przodu, z podniesioną białą dłonią, zdawał się trzymać
delikatnie między kciukiem a palcem wskazującym całą przemyślność swojej propozycji.

— Nic nie mogłoby być lepszego. Taki zamach łączy w sobie największe poszanowanie życia

ludzkiego z najbardziej zastraszającym popisem zaciekłego kretyństwa. Proszę, niech pomysłowi
dziennikarze spróbują przekonać swoich czytelników, że jakikolwiek konkretny proletariusz
może mieć osobisty żal do astronomii. Nawet przymieranie głodem trudno tu przykleić…
prawda? Są też i inne korzyści. Cały cywilizowany świat słyszał o Greenwich. Nawet czyścibuty
w podziemiu stacji Charing Cross coś o nim wiedzą. Rozumie pan?

Z twarzy pana Vladimira, tak dobrze znanej w najlepszym towarzystwie ze swojego wyrazu

pełnego humoru i dworności, promieniowało teraz cyniczne samozadowolenie, które zdziwiłoby
owe inteligentne panie, tak znakomicie bawiące się jego dowcipami.

— Tak — mówił dalej z pogardliwym uśmiechem — wysadzenie w powietrze pierwszego

południka musi wywołać burzę złorzeczeń.

— To trudna sprawa — wymamrotał pan Verloc, uważając, że tylko to może powiedzieć

bezpiecznie.

— O co chodzi? Czyż nie ma pan tej całej bandy w ręku? Samych najgrubszych ryb? Jest tu

przecież ten stary terrorysta Yundt. Prawie codziennie widzę go, jak spaceruje po Piccadilly w
zielonym haweloku. A Michaelis, ten apostoł warunkowo zwolniony z więzienia… chyba nie
zechce pan twierdzić, że pan nie wie, gdzie on jest? Bo jeśli tak, ja mogę to panu powiedzieć —
ciągnął pan Vladimir tonem pogróżki. — Jeżeli pan sobie wyobraża, że pan jeden znajduje się na
liście płacy z tajnego funduszu, to jest pan w błędzie.

Ta niczym nie uzasadniona supozycja sprawiła, że pan Verloc zaszurał z lekka nogami.
— A cała ta paczka z Lozanny… co? Nie zlecieli się tu wszyscy na pierwszą wzmiankę o

konferencji w Mediolanie? Ten kraj jest niedorzeczny.

— To będzie kosztowało pieniądze — rzekł pan Verloc wiedziony czymś w rodzaju instynktu.
— Na tego konia niech pan nie wsiada — zareplikował pan Vladimir ze zdumiewająco

autentycznym angielskim akcentem. — Dostanie pan swoją comiesięczną wypłatę i ani grosza
więcej, dopóki się coś nie wydarzy. A jeśli coś nie wydarzy się bardzo prędko, nie dostanie pan
nawet i tego. Jakie jest pańskie oficjalne zajęcie? Z czego się pan niby to utrzymuje?

— Prowadzę sklep — odrzekł pan Verloc.
— Sklep? Jaki sklep?
— Przybory piśmienne, gazety. Moja żona…
— Kto taki? — przerwał pan Vladimir przechodząc na gardłowy, środkowoazjatycki ton.
— Moja żona. — Pan Verloc podniósł nieco swój przytłumiony głos. — Jestem żonaty.
— Nieprawdopodobna historia! — wykrzyknął tamten z nie udawanym zdziwieniem. —

Żonaty! Pan… zdeklarowany anarchista! Cóż to za diabelna bzdura? Ale zapewne pan tylko tak
to nazywa. Anarchiści się nie żenią. To powszechnie wiadomo. Nie mogą. Byłaby to apostazja.

— Moja żona nie jest anarchistką — wymamrotał Verloc niechętnie. — A poza tym to pana

nie obchodzi.

— O, owszem, obchodzi — ostro powiedział pan Vladimir. — Zaczynam nabierać

przekonania, że pan wcale nie nadaje się do tej roboty, do której pana zaangażowano. Przecież
swoim małżeństwem musiał się pan we własnym świecie całkowicie zdyskredytować. Nie mógł
się pan bez tego obejść? Tym razem jest to pański cnotliwy związek… tak? Przez te swoje
związki, takie i owakie, wyzbywa się pan użyteczności.

Pan Verloc, wydawszy policzki, wypuścił z nich gwałtownie powietrze, i to było wszystko.

Uzbroił się w cierpliwość. Nic miała ona już wiele dłużej być wystawiana na próbę. Pierwszy
sekretarz przybrał nagle ton bardzo suchy, obojętny, kategoryczny.

— Może pan teraz odejść — powiedział. — Sprowokowanie zamachu dynamitowego jest

konieczne. Daję panu miesiąc. Obrady konferencji zostały zawieszone. Nim się zbierze na nowo,
tu musi się coś stać, inaczej pański kontakt z nami ustaje.

Z pozbawioną skrupułów łatwością jeszcze raz odmienił nutę.
— Niech pan sobie przemyśli moją filozofię, panie… panie Verloc — powiedział tonem

dobrodusznej drwiny, machając ręką w kierunku drzwi. — Uderzajcie w pierwszy południk. Pan
nie zna klas średnich tak dobrze jak ja. Ich zdolności odczuwania są przytępione. Pierwszy
południk. Nie ma nic lepszego ani łatwiejszego, myślę.

Wstał i jego cienkie, wrażliwe wargi drgały od tłumionego śmiechu, kiedy w lustrze nad

kominkiem obserwował pana Verloca wycofującego się ciężkim krokiem z pokoju, z kapeluszem
i laską w ręku. Drzwi się zamknęły.

Lokaj w brązowych spodniach, ukazawszy się nagle w korytarzu, poprowadził pana Verloca

inną drogą i wypuścił go małymi drzwiczkami w rogu dziedzińca. Portier stojący przy bramie
całkowicie zignorował jego wyjście i pan Verloc zaczął przemierzać w odwrotną stronę trasę
porannej pielgrzymki, jak gdyby pogrążony we śnie — w gniewnym śnie. To oderwanie od
materialnego świata było tak zupełne, że choć śmiertelna powłoka pana Verloca nie podążała
ulicami ze szczególną szybkością, ta cząstka jego istoty, której odmówić nieśmiertelności byłoby
bezpodstawnym afrontem, znalazła się u drzwi sklepu całkiem od razu, jakby przeniesiona z
zachodu na wschód na skrzydłach jakiegoś potężnego wichru. Poszedł prosto za ladę i usiadł na
stojącym tam drewnianym krześle. Nikt nie zakłócał jego samotności. Stevie, przyodziany w
zielony rypsowy fartuch, zamiatał i ścierał kurze na piętrze, pilnie i sumiennie, jakby to była gra,
a pani Verloc, zawiadomiona w kuchni grzechotem pękniętego dzwonka, podeszła tylko do
oszklonych drzwi bawialni i odsunąwszy trochę na bok firankę, zajrzała do słabo oświetlonego
sklepu. Widząc, że mąż siedzi tam, ciemny i zwalisty, z kapeluszem zepchniętym daleko na tył
głowy, natychmiast wróciła do kuchennego pieca. W godzinę czy więcej potem zdjęła zielony
fartuch z brata i poleciła mu umyć twarz i ręce rozkazującym tonem, którego używała w tych
okolicznościach od jakichś piętnastu lat — czyli odkąd przestała sama myć chłopcu twarz i ręce.
Niebawem oderwała na chwilę wzrok od wykładanych na półmiski potraw, aby obejrzeć tę twarz
i te ręce, które Stevie, zbliżając się do kuchennego stołu, podsunął jej do sprawdzenia z pewną
siebie miną, maskującą pozostałości niepokoju. Dawniej gniew ojca był najwyższą efektywną
sankcją tych obrzędów, ale spokojna dobroduszność pana Verloca w życiu domowym czyniła
wszelką myśl o gniewie nieprawdopodobną — nawet dla istoty tak lękliwej jak biedny Stevie.
Teoria brzmiała tak, że jakiekolwiek uchybienie czystości przy posiłkach zgorszyłoby pana
Verloca i sprawiło mu niewymowną przykrość. Winnie po śmierci ojca znalazła niemałą
pociechę w myśli, że nie potrzebuje już drżeć o biednego Stevie’ego. Nie mogła patrzeć, jak ktoś
krzywdzi tego chłopca. Doprowadzało ją to do szaleństwa. Jako mała dziewczynka często w
obronie brata z roziskrzonymi oczyma stawiała czoło popędliwemu koncesjonowanemu
restauratorowi. W obecnym wyglądzie pani Verloc nic nie pozwalało przypuszczać, że jest
zdolna do namiętnych wybuchów.

Skończyła wykładanie potraw na półmiski. Stół nakryty był w bawialni. Stanąwszy u stóp

schodów, krzyknęła: „Mamo!” Potem otworzyła oszklone drzwi prowadzące do sklepu i
powiedziała cicho: „Adolfie!” Pan Verloc siedział w niezmienionej pozycji; najwidoczniej od
półtorej godziny nie poruszył ręką ani nogą. Teraz wstał ociężale i przyszedł na obiad w płaszczu
i kapeluszu, nie mówiąc słowa. Jego milczenie samo w sobie nie było niczym zastraszająco
niezwykłym w tym gronie rodzinnym, ukrytym w cieniach brudnej uliczki, gdzie rzadko
docierało słońce, za sklepem, w którym towarami były podejrzane rupiecie. Tego dnia jednak
milkliwość pana Verloca była tak jawnie wynikiem zatroskania, że zrobiło to wrażenie na obu
kobietach. Milczały także i bacznym okiem pilnowały Stevie’ego, aby czasem nie dostał jednego
ze swoich ataków wielomówności. Siedział na wprost pana Verloca i zachowywał się bardzo
grzecznie i cicho, patrząc ślepo w przestrzeń. Troska o powstrzymanie go od narażenia się w
jakikolwiek sposób panu domu wnosiła wiele niepokoju w życie tych dwóch kobiet. „Ten
chłopiec”, jak mówiły o nim po cichu między sobą, był źródłem takiego niepokoju niemal od
dnia, w którym się urodził. Upokorzenie, jakim dla nieboszczyka koncesjonowanego restauratora
było posiadanie tak bardzo osobliwego syna, przejawiało się skłonnością do traktowania go
brutalnie. Był to bowiem osobnik wielce wrażliwy i jego cierpienia jako mężczyzny i ojca były
całkowicie autentyczne. Później Stevie’ego trzeba było powstrzymywać od narażenia się
samotnym panom—lokatorom, którzy sami też są ludźmi osobliwego gatunku i łatwo się czują
dotknięci. Zawsze też żywy był niepokój o samą jego egzystencję. Wizje jej dziecka w

przytułkowym szpitaliku nawiedzały starą kobietę przy kuchni w suterenie zmurszałego domu na
Belgravii. „Gdybyś nie była znalazła takiego dobrego męża, moja kochana — mawiała do córki
— nie wiem, co by się stało z tym biednym chłopcem.”

Pan Verloc zwracał tyleż uwagi na Stevie’ego, ile człowiek nie specjalnie lubiący zwierzęta

mógłby zwracać na ukochanego kota swojej żony; uwaga ta, życzliwa i powierzchowna, była
zasadniczo takiej właśnie natury. Obie kobiety przyznawały same przed sobą, że nierozsądnie
byłoby oczekiwać czegoś więcej. Wystarczało to, aby pozyskać panu Verlocowi pełną czci
wdzięczność ze strony teściowej. W pierwszych dniach, nauczona sceptycyzmu przez trudne
koleje życia bez przyjaciół, pytała czasem z niepokojem: „Nie sądzisz, moja kochana, że panu
Verlocowi zaczyna się przykrzyć obecność Stevie’ego?” Winnie odpowiadała na to zazwyczaj
lekkim potrząśnięciem głowy. Raz jednak zareplikowała z trochę groźną arogancją: „Wpierw ja
musiałabym mu się sprzykrzyć.” Nastąpiło długie milczenie. Matka, siedząc ze stopami opartymi
na stołeczku, usiłowała najwidoczniej dotrzeć do sedna tej odpowiedzi, której kobieca głębia
poraziła ją niespodziewanie. Nigdy naprawdę nie rozumiała, dlaczego Winnie wyszła za pana
Verloca. Było to z jej strony bardzo rozsądne i skończyło się w oczywisty sposób jak najlepiej,
ale dziewczyna z natury rzeczy mogła mieć nadzieję na znalezienie kogoś odpowiedniejszego
wiekiem. Był kiedyś pewien solidny młody człowiek, z którym Winnie chodziła z wyraźnym
upodobaniem: jedyny syn rzeźnika z sąsiedniej ulicy, pomagający ojcu w jego interesie.
Uzależniony był od ojca, to prawda, ale interes szedł dobrze i widoki na przyszłość miał chłopak
doskonałe. Kilka razy wieczorem zaprosił jej córkę do teatru. Potem, właśnie kiedy zaczynała się
lękać wiadomości o ich zaręczynach (bo cóż by poczęła sama z tym wielkim domem, obarczona
opieką nad Stevie’m), romans nagle się zakończył i Winnie chodziła z bardzo otępiałą miną. Ale
wtedy opatrznościowo zjawił się pan Verloc, by zająć frontową sypialnię na pierwszym piętrze, i
nie było już więcej mowy o młodym rzeźniku. Było to wyraźnie opatrznościowe.

III

— …Wszelka idealizacja zuboża życie. Upiększać je, to znaczy odbierać mu jego złożoność

— to znaczy niszczyć je. Pozostaw to moralistom, mój drogi. Historię tworzą ludzie, ale nie
tworzą jej w swoich głowach. Idee, które się rodzą w ich świadomości, grają znikomą rolę w
biegu wydarzeń. Historia jest zdominowana i zdeterminowana przez narzędzia i produkcję…
przez siłę warunków ekonomicznych. Kapitalizm zrodził socjalizm, a prawa stworzone przez
kapitalizm dla ochrony własności są przyczyną powstania anarchizmu. Nikt nie potrafi
przewidzieć, jaką formę może w przyszłości przybrać organizacja społeczeństwa. Po co więc
pozwalać sobie na prorocze fantazje? Mogą one w najlepszym razie rzucić światło na umysł
proroka, ale obiektywnej wartości mieć nie mogą. Pozostaw tę zabawę moralistom, mój drogi.

Michaelis, apostoł zwolniony warunkowo z więzienia, mówił równym głosem, świszczącym,

jak gdyby go tłumiła i uciskała warstwa tłuszczu na piersi mówcy. Wyszedł z pewnego wysoce
higienicznego więzienia okrągły jak beczka, z olbrzymim brzuchem i rozdętymi policzkami, o
bladej, na wpół przezroczystej cerze, jak gdyby przez piętnaście lat słudzy oburzonego
społeczeństwa starali się specjalnie opychać go tuczącym jadłem w wilgotnej i ciemnej piwnicy.
I od tej pory nigdy nie udało mu się stracić na wadze bodaj jednej uncji.

Opowiadano, że przez trzy kolejne sezony pewna bardzo bogata starsza pani posyłała go na

kurację do Marienbadu, gdzie raz miał podzielić zainteresowanie publiczności z pewną
koronowaną głową — ale wtedy policja kazała mu wyjechać w przeciągu dwunastu godzin. Jego
męczeństwo trwało dalej w postaci zakazu wszelkiego dostępu do wód leczniczych. Teraz był już
jednak zrezygnowany.

Przerzuciwszy przez poręcz krzesła łokieć, który w niczym nie przypominał stawu, lecz raczej

zgiętą kończynę kukły, pochylił się z lekka do przodu nad krótkimi, a niesłychanie grubymi
udami, żeby splunąć w palenisko kominka.

— Tak! Miałem czas przemyśleć sobie trochę różne sprawy — dodał bez nacisku. —

Społeczeństwo nie pożałowało mi czasu na medytacje.

Po drugiej stronie kominka, w fotelu wyściełanym końskim włosiem, gdzie miała zazwyczaj

przywilej siadywać matka pani Verloc, Karl Yundt zachichotał ponuro, wykrzywiając bezzębne
usta w czarny grymas. Ten terrorysta, jak sam siebie nazywał, był stary i łysy, a u dołu twarzy
zwisał mu wąski, śnieżnobiały kosmyk koziej bródki. W jego przygasłych oczach żył nadal
niezwykły wyraz podstępnej złośliwości. Kiedy dźwignął się z trudem, jego wyciągnięta do
przodu, szukająca czegoś po omacku ręka, chuda i zniekształcona podagrycznymi zgrubieniami,
przypominała wysiłek dogorywającego mordercy, który zbiera całą resztkę sił, żeby zadać
sztyletem ostatnie pchnięcie. Oparł się na grubej lasce, która drżała pod jego drugą ręką.

— Zawsze marzyłem — powiedział z groźnym patosem — o zespole ludzi bezwzględnie

zdecydowanych odrzucić wszelkie skrupuły przy wyborze środków, ludzi dostatecznie silnych,
by nazwać się szczerze niszczycielami, i wolnych od skazy tego zrezygnowanego pesymizmu, od
którego gnije świat. Żadnej litości dla czegokolwiek na ziemi, w tym i dla siebie samych, i śmierć
zaprzęgnięta na dobre w służbę ludzkości — oto, co byłbym chciał widzieć.

Jego mała, łysa głowa drgała, nadając komiczną wibrację białemu kosmykowi koziej bródki.

Dla nieznajomego jego dykcja byłaby prawie całkiem niezrozumiała. Wyschnięte gardło i
bezzębne dziąsła, które zdawały się przychwytywać czubek języka, źle się przysługiwały zużytej
pasji tego człowieka, swoją bezsilną zaciekłością przypominającej podniecenie lubieżnego starca.
Pan Verloc, usadowiony w rogu kanapy w drugim końcu pokoju, wydał dwa głośne pomruki

aprobaty.

Stary terrorysta kręcił powoli z boku na bok głową osadzoną na chudej szyi.
— A nigdy nie mogłem zebrać razem nawet trzech takich ludzi. Tyle o twoim zgniłym

pesymizmie — warknął na Michaelisa, który wyprostował skrzyżowane nogi, grube jak
poduszki, i raptownie wsunął stopy pod krzesło na znak krańcowego oburzenia.

On pesymistą! Śmieszne! Wykrzyknął, że taki zarzut go znieważa. Jest tak daleki od

pesymizmu, iż widzi już koniec wszelkiej prywatnej własności, nadchodzący konsekwentnie,
nieuchronnie, mocą samego rozwoju tkwiącego w niej zła. Posiadacze muszą nie tylko stawiać
czoło zbudzonemu proletariatowi, ale również walczyć pomiędzy sobą. Tak. Walka, wojna jest
stanem nieodłącznym od istnienia własności prywatnej. Tak być musi. O! Jemu do podtrzymania
jego wiary niepotrzebne jest emocjonalne podniecenie, niepotrzebne deklamacje, gniew, wizje
łopoczących sztandarów, czerwonych jak krew, ani metaforycznych, złowrogich słońc zemsty
wschodzących nad horyzontem skazanego na zagładę społeczeństwa. Nie! Zimny rozum,
twierdził chełpliwie, jest podstawą jego optymizmu. Tak, optymizmu…

Mozolny, świszczący oddech ustał, po czym złowiwszy parę razy powietrze Michaelis dodał:
— Czy sądzisz, że gdybym nie był optymistą, nie potrafiłbym przez piętnaście lat znaleźć

jakiegoś sposobu poderżnięcia sobie gardła? A w ostateczności miałem zawsze ściany mojej celi,
o które mogłem rozwalić sobie głowę.

Brak tchu pozbawił jego głos wszelkiego ognia, wszelkiego ożywienia; ogromne, blade

policzki zwisały jak wypchane torby, nieruchome, bez jednego drgnienia. Ale w niebieskich
oczach, zwężonych, jakby patrzyły z uwagą, był ten sam wyraz pewnej siebie bystrości, trochę
obłąkany w swoim znieruchomieniu, jakie musiały mieć wówczas, kiedy nieposkromiony
optymista siedział rozmyślając nocą w swojej celi. Przed nim stał nadal Karl Yundt z jednym
skrzydłem peleryny zblakłego, zielonkawego haweloka przerzuconym nonszalancko przez ramię.
Na wprost kominka siedział towarzysz Ossipon, eks–student medycyny, główny autor ulotek P.
P., który wyciągnąwszy przed siebie krzepkie nogi, nadstawiał zdarte podeszwy butów ku żarowi
bijącemu z paleniska. Czupryna żółtawych kędzierzawych włosów piętrzyła się nad czerwoną,
piegowatą twarzą o spłaszczonym nosie i wydatnych ustach, grubo ciosanych na modłę
murzyńską. Oczy o kształcie migdałów patrzyły chytrze, a leniwie sponad wysokich kości
policzkowych. Miał na sobie koszulę z szarej flaneli, a luźne końce czarnego jedwabnego
krawata zwisały na pierś wzdłuż guzików zapiętej marynarki. Z głową odchyloną na tylne
oparcie fotela, tak, że widać było prawie całą szyję, podniósł do ust papierosa w długiej
drewnianej cygarniczce, wydmuchując kłęby dymu wprost ku sufitowi.

Michaelis wykładał dalej swoją ideę — ten najważniejszy owoc jego pustelniczego

odosobnienia — myśl zrodzoną w zamknięciu, która rosła jak wiara objawiona w widzeniach.
Mówił sam do siebie, obojętny na sympatię czy wrogość słuchaczy, obojętny wręcz na ich
obecność, zgodnie z nabytym nawykiem pełnego nadziei myślenia na głos w pustce czterech
bielonych ścian celi, w grobowej ciszy ślepego, ceglanego gmaszyska nad rzeką, złowrogiego i
brzydkiego niby olbrzymia kostnica dla społecznych topielców.

Do dyskusji się nie nadawał, nie dlatego by cudze argumenty mogły zachwiać jego wiarą, ale

dlatego że sam fakt słyszenia innego głosu peszył go dotkliwie, mieszając od razu myśli — te
myśli, których przez tyle lat, w samotności bardziej jałowej niż bezwodna pustynia, żaden żywy
głos nigdy nie zwalczał, nie komentował ani nie potwierdzał.

Nikt mu teraz nie przerywał, toteż uczynił raz jeszcze wyznanie wiary, która opanowała go

nieodparcie i całkowicie niczym łaska. A więc tajemnica przeznaczenia, odkryta w materialnej
stronie życia; warunki ekonomiczne odpowiedzialne za przeszłość i kształtujące przyszłość
świata; źródło całej historii i wszystkich idei, kierujące duchowym rozwojem człowieczeństwa i

nawet impulsami jego namiętności…

Szorstki śmiech towarzysza Ossipona raptownie przerwał tyradę; apostołowi zaplątał się nagle

język, a spojrzenie jego łagodnie egzaltowanych oczu stało się niepewne i zakłopotane.
Przymknął je powoli na moment, jakby chciał zebrać rozproszone myśli. Zapadło milczenie; ale
dwa płomyki gazowe nad stołem i żar w palenisku sprawiły, że w małej bawialni za sklepem
pana Verloca zrobiło się straszliwie gorąco. Pan Verloc ociężale i niechętnie podniósł się z
kanapy, otworzył drzwi do kuchni, żeby wpuścić więcej powietrza, i w ten sposób odsłonił
oczom zebranych Stevie’ego, siedzącego przy sosnowym stole bardzo grzecznie i spokojnie i
rysującego koła, koła, koła, niezliczone koła współśrodkowe i mimośrodkowe, oślepiający wir
kół, który splątanym mnóstwem powielanych krzywizn, jednolitością form i bezładem
przecinających się linii sugerował obraz chaosu kosmicznego, symbolizm jakiejś obłąkanej sztuki
kuszącej się o przedstawienie rzeczy niewyobrażalnych. Artysta nie obrócił nawet głowy; całą
duszą przykładał się do swojej pracy, aż plecy drgały mu z napięcia, a chudy kark z głębokim
rowkiem u podstawy czaszki wyglądał tak, jakby miał za chwilę pęknąć.

Zdziwiony pan Verloc, chrząknąwszy z dezaprobatą, wrócił na kanapę. Alexander Ossipon

wstał, bardzo wysoki pod niskim sufitem w swoim wyświechtanym ubraniu z granatowej serży,
otrząsnął się z zesztywnienia spowodowanego długim bezruchem i spacerowym krokiem poszedł
do kuchni (po dwóch schodkach w dół), żeby spojrzeć Stevie’emu przez ramię. Wróciwszy
orzekł tonem wyroczni:

— Bardzo dobre. Bardzo charakterystyczne, zupełnie typowe.
— Co jest bardzo dobre? — mruknął pytająco pan Verloc, usadowiony już znowu w rogu

kanapy. Tamten wyjaśnił niedbale, z odcieniem pobłażliwości w głosie i ruchem głowy w stronę
kuchni:

— Typowe dla tej formy degeneracji… mówię o tych rysunkach.
— Nazwałbyś tego chłopca degeneratem, tak? — wymamrotał pan Verloc.
Towarzysz Alexander Ossipon — przezywany Doktorem, eks–student medycyny bez

dyplomu, potem wędrowny prelegent, wygłaszający w stowarzyszeniach robotniczych odczyty o
socjalistycznych aspektach zdrowotności, autor popularnego pseudomedycznego studium (w
formie taniej broszurki, którą szybko skonfiskowała policja) pod tytułem Niszczące nałogi
mieszczaństwa, specjalnie oddelegowany przez dość tajemniczy Komitet Czerwonych, wespół z
Karlem Yundtem i Michaelisem, do pracy w propagandzie literackiej — rzucił skromnemu
słudze co najmniej dwóch ambasad spojrzenie pełne owej nieznośnej, beznadziejnie zarozumiałej
wyższości, którą tylko obycie z nauką pozwala żywić wobec tępoty zwykłych śmiertelników.

— Naukowo można by go tak nazwać. I to nawet doskonałym typem tego rodzaju degenerata.

Wystarczy spojrzeć na płatki uszu. Jeżeli czytałeś Lombrosa…

Markotny pan Verloc, rozparty szeroko na kanapie, nie podniósł wzroku utkwionego w

guzikach kamizelki, ale policzki zabarwił mu lekki rumieniec. Ostatnio nawet najdalsze
pochodne słowa „nauka” (terminu samego przez się nieszkodliwego i o nieokreślonej treści)
miały osobliwą moc wywoływania w jego umyśle, z niemal nadnaturalną wyrazistością,
zdecydowanie przykrej wizji pana Vladimira, jak żywego. Zjawisko to, zasługujące, by je
zaliczyć do dziwów nauki, budziło w panu Verlocu stan lęku i krańcowej irytacji, zdradzającej
tendencję do wyrażania się w gwałtownych przekleństwach. Nie powiedział jednak nic. Tym,
który przemówił, był Karl Yundt, nieprzejednany do ostatniego tchu.

— Lombroso to osioł.
Towarzysz Ossipon zareagował na to wstrząsające bluźnierstwo strasznym, nieprzytomnym

spojrzeniem. A tamten, którego zgasłe, pozbawione blasku oczy pogłębiały jeszcze czarne cienie
pod wielkim, kościstym czołem, wybełkotał, przy co drugim słowie przychwytując wargami

czubek języka, jakby żuł go gniewnie:

— Widziałeś kiedy podobnego idiotę? Dla niego przestępcą jest więzień. Proste, nie? A co z

tymi, którzy zamknęli go w więzieniu — wtrącili go tam siłą? Właśnie. Wtrącili go tam siłą. I co
to jest przestępstwo? Czy on to wie, ten kretyn, który zrobił karierę w tym świecie nażartych
głupców, przypatrując się uszom i zębom gromady biednych, pechowych nieszczęśników? Zęby i
uszy piętnują przestępcę? Naprawdę? A co z prawem, które piętnuje go lepiej jeszcze — z tym
pięknym żelazem do wypalania piętna, wymyślonym przez sytych dla obrony przed głodnymi?
Rozpalone do czerwoności, przystawia się je do ich podłej skóry — tak? Nie czujesz, nie
słyszysz z tego miejsca, jak gruba skóra ludu przypieka się i skwierczy? Tak się robi
przestępców, żeby wasi Lombrosowie mieli o czym pisać swoje głupstwa.

Gałka laski i nogi drżały mu razem z pasji, podczas gdy tułów, udrapowany w pelerynę

haweloka, zachowywał historyczną u niego, wyzywającą postawę. Yundt zdawał się wietrzyć
nosem skażone powietrze społecznego okrucieństwa, łowić uchem jego straszliwe odgłosy. W tej
jego pozie była niezwykła siła sugestii. Ten omal dogorywający weteran dynamitowych bojów
był w swoim czasie wielkim aktorem — aktorem na trybunach, na potajemnych zebraniach, w
prywatnych rozmowach. Sławny terrorysta osobiście nigdy w życiu nie podniósł bodaj małego
palca przeciwko gmachowi społecznemu. Nie był człowiekiem czynu; nie był nawet mówcą o
rwących potokach wymowy, porywających za sobą masy wśród huku pędzącego nurtu i pian
wielkiego zapału. Kierując się chytrzejszym zamysłem, wziął na siebie rolę zuchwałego i
jadowitego budziciela złowrogich impulsów, które drzemią w ślepej zawiści i podrażnionej do
najwyższego stopnia próżności ludzi ciemnych, w cierpieniu i nieszczęściach nędzarzy, we
wszystkich szlachetnych i pełnych nadziei iluzjach słusznego gniewu, litości i buntu. Ślad tego
złośliwego talentu pozostał w nim jeszcze, niby zapach śmiertelnej trucizny w starym flakonie
już pustym, bezużytecznym, nadającym się do wyrzucenia na śmietnisko rzeczy, które się
przeżyły.

Michaelis, apostoł warunkowo zwolniony z więzienia, uśmiechnął się blado wargami jakby

sklejonymi ze sobą; jego ziemista twarz o kształcie księżyca w pełni obwisła pod ciężarem
melancholijnej aprobaty. On sam był przecież więźniem. Jego własna skóra skwierczała pod
rozpalonym do czerwoności żelazem, mruknął półgłosem. Ale towarzysz Ossipon, przezywany
Doktorem, otrząsnął się tymczasem z wrażenia.

— Nie rozumiesz — zaczął wzgardliwie, ale zaraz urwał, onieśmielony martwą czarnością

zapadniętych oczu w twarzy, która zwracała się powoli ku niemu z niewidzącym spojrzeniem,
jakby wiedziona tylko dźwiękiem. Wzruszywszy nieznacznie ramionami zrezygnował z dyskusji.

Stevie, przywykły poruszać się po domu bez zwracania niczyjej uwagi, wstał tymczasem od

kuchennego stołu unosząc ze sobą rysunek do łóżka. Doszedł do drzwi bawialni akurat w porę,
żeby odebrać w pełni szok obrazowej wymowy Karla Yundta. Arkusz papieru zarysowany
kołami wypadł mu z rąk, a on sam stał wpatrzony w starego terrorystę, jakby przygwożdżony
nagle do miejsca przez chorobliwy lęk i zgrozę, jaką budziło w nim fizyczne cierpienie. Stevie
wiedział doskonale, że rozpalone żelazo przytknięte do skóry bardzo boli. Jego przerażone oczy
płonęły oburzeniem: to musi boleć straszliwie. Usta mu się otworzyły, dolna warga zwisła.

Michaelis, dzięki dłuższemu wpatrywaniu się w ogień bez mrugania powiekami, odzyskał

poczucie odosobnienia potrzebne mu do ciągłości myśli. Jego optymizm zaczął lać mu się z ust
potokiem słów. Widział kapitalizm już w kolebce skazany na zagładę, od urodzenia zatruty
zasadą konkurencji. Widział, jak wielcy kapitaliści pożerają drobnych kapitalistów, skupiają
moce i narzędzia produkcji w wielkie masy, doskonalą procesy przemysłowe, i w szale
samopowiększania się tworzą tylko, organizują, wzbogacają i przygotowują prawowite
dziedzictwo cierpiącego proletariatu. Michaelis wypowiedział wielkie słowo „cierpliwość” — i

jego czyste, błękitne spojrzenie, wzniesione ku niskiemu sufitowi bawialni pana Verloca, miało
wyraz seraficznej ufności. Stojący w drzwiach Stevie, uspokojony, zdawał się pogrążony w
otępieniu.

Po twarzy towarzysza Ossipona przebiegł skurcz irytacji.
— W takim razie nie warto nic robić… absolutnie nie warto.
— Tego nie mówię — zaprotestował łagodnie Michaelis. Jego wizja prawdy stała się tak

intensywna, że tym razem dźwięk cudzego głosu nie zdołał jej rozproszyć. W dalszym ciągu
patrzył na rozżarzone węgle. Przygotowywanie się do przyszłości jest konieczne, i zgadzał się, że
wielka przemiana może nadejść w burzy rewolucji. Twierdził jednak, że propaganda rewolucyjna
jest robotą delikatną, wymagającą wysokiego stopnia świadomości. Jest wychowywaniem
przyszłych panów świata. Powinna więc być równie staranna jak wychowanie królów. Pragnął,
aby wysuwała swoje zasady ostrożnie, nieśmiało nawet, ponieważ nie wiemy, jaki skutek może
wywrzeć jakakolwiek konkretna zmiana ekonomiczna na szczęście, moralność, intelekt i historię
ludzkości. Historię bowiem tworzą narzędzia, nie idee — i wszystko zmienia się pod wpływem
warunków ekonomicznych: sztuka, filozofia, miłość, cnota… nawet sama prawda!

Węgle na palenisku osunęły się z cichym trzaskiem, i Michaelis, pustelnik–wizjoner na

więziennej puszczy, wstał impetycznie. Okrągły niby nadęty balon, rozwarł krótkie, grube
ramiona, jakby w żałośnie beznadziejnym usiłowaniu objęcia i przyciśnięcia, do piersi całego
samorzutnie odrodzonego świata. Sapał żarliwie:

— Przyszłość jest równie pewna jak przeszłość. Niewolnictwo, feudalizm, indywidualizm,

kolektywizm. To jest stwierdzenie prawidłowości, nie puste proroctwo.

Pogardliwe wydęcie warg towarzysza Ossipona podkreśliło murzyński typ jego twarzy.
— Bzdura — powiedział dość spokojnie. — Nie ma żadnej prawidłowości ani pewności. Do

diabła z propagandą nauczającą. To, co ludzie wiedzą, nie ma znaczenia, choćby ich wiedza była
nie wiem jak ścisła. Jedyną ważną dla nas rzeczą jest stan uczuciowy mas. Bez uczucia nie ma
działania.

Przerwał na chwilę, po czym dodał ze skromną stanowczością:
— Mówię teraz do ciebie naukowo… naukowo… Co? Co powiedziałeś, Verloc?
— Nic — warknął z kanapy pan Verloc, który, sprowokowany dźwiękiem obmierzłego słowa,

zaklął był tylko.

Rozległ się teraz jadowity, niewyraźny bełkot starego terrorysty.
— Wiecie, jak nazwałbym obecne warunki ekonomiczne? Nazwałbym je kanibalistycznymi.

Takie właśnie są! Karmienie swojej chciwości drgającym mięsem i żywą krwią ludu — nic
innego.

Stevie przełknął to przerażające stwierdzenie zachłystując się głośno, po czym natychmiast,

jakby to była szybko działająca trucizna, osunął się bezwładnie w pozycji siedzącej na schodki
przy kuchennych drzwiach.

Michaelis zachował się, jakby niczego nie usłyszał. Jego usta były jakby zaklejone na dobre, a

ciężkie policzki ani drgnęły. Zmąconymi oczyma poszukał swojego okrągłego, twardego
kapelusza i włożył go na okrągłą głowę. Jego okrągłe, otyłe ciało zdawało się płynąć nisko
między krzesłami, pod kanciastym łokciem Karla Yundta. Stary terrorysta podniósł niepewną,
szponiastą rękę i przekrzywił zawadiacko na bakier czarne filcowe sombrero ocieniające
wgłębienia i wyniosłości jego zniszczonej twarzy. Wprawił się w ruch powoli, za każdym razem
stukając w podłogę laską. Dość trudno było wyprowadzić go z domu, ponieważ od czasu do
czasu stawał, jakby chciał się namyślić, i nie objawiał zamiaru pójścia dalej, póki Michaelis nie
popchnął go do przodu. Łagodny apostoł trzymał go za ramię z braterską troskliwością, a za nimi
krzepki Ossipon z rękami w kieszeniach poziewał z nieokreśloną miną. Granatowa czapka z

lakierowanym daszkiem nasadzona na tył jego żółtej czupryny nadawała mu wygląd norweskiego
marynarza znudzonego światem po szalonej hulance. Pan Verloc odprowadził gości do wyjścia z
gołą głową, w rozpiętym płaszczu, z oczami utkwionymi w podłodze.

Zamknął za nimi drzwi z hamowaną gwałtownością, przekręcił klucz w zamku i zasunął

rygiel. Nie był zadowolony ze swoich przyjaciół. W świetle filozofii zamachów bombowych
głoszonej przez pana Vladimira wydali mu się beznadziejnie nieprzydatni. Ponieważ rola pana
Verloca na rewolucyjnej arenie politycznej polegała dotychczas na obserwowaniu, nie mógł od
razu, czy to we własnym domu, czy na większych zebraniach, przejść do inicjatywy w działaniu.
Musiał być ostrożny. W słusznym oburzeniu człowieka dobrze po czterdziestce, zagrożonego w
tym, co ma najdroższego — w swoim spokoju i bezpieczeństwie — z pogardą mówił sobie, że
niczego innego nie można było oczekiwać od takiej bandy, od tego Karla Yundta, tego
Michaelisa… tego Ossipona.

Zatrzymawszy się na chwilę przed zgaszeniem gazowej lampy palącej się w środku sklepu,

pan Verloc zagłębił się w otchłań refleksji moralnych. Wydał werdykt z przenikliwością
człowieka o pokrewnym temperamencie. Banda leniuchów — ten Karl Yundt, pielęgnowany
przez kaprawooką staruchę, kobietę, którą przed laty uwiódł przyjacielowi, a później
wielokrotnie usiłował wyrzucić precz do rynsztoka. Wielkie szczęście dla Yundta, że za każdym
razem wracała wytrwale, bo inaczej nie byłoby teraz komu pomagać mu wysiąść z omnibusu
koło Green Parku, gdzie ten upiór w każde pogodne przedpołudnie odbywał żółwim krokiem
spacerek dla zdrowia. Kiedy ta nieujarzmiona, opryskliwa stara wiedźma umrze, zuchowaty
upiór też będzie musiał zniknąć — i nastąpi koniec ognistego Karla Yundta. Moralność pana
Verloca obrażał także optymizm Michaelisa, zaanektowanego przez swoją bogatą starszą panią,
która ostatnio zaczęła wysyłać go do własnego domku na wsi. Eks–więzień mógł sobie łazić
całymi dniami po cienistych alejkach w rozkosznym a humanitarnym nieróbstwie. Jeśli chodzi o
Ossipona, temu łotrowi z pewnością na niczym zbywać nie będzie, dopóki istnieją na świecie
głupie dziewczyny z książeczkami oszczędnościowymi. I pan Verloc, mający takie samo
usposobienie jak jego koledzy, jął przeprowadzać subtelne rozróżnienia na podstawie znikomych
różnic. Przeprowadzał je z pewną satysfakcją, gdyż miał w sobie mocny instynkt
konwencjonalnej porządności, ustępujący tylko niechęci do wszelkich uznanych rodzajów pracy
— wadzie, którą dzielił ze znaczną liczbą rewolucyjnych reformatorów określonego stanu
społecznego. Bo jasne jest przecież, że człowiek nie buntuje się przeciwko korzyściom i
możliwościom, jakie stan ten daje, lecz przeciwko cenie, którą trzeba za nie płacić w walucie
przyjętej moralności, powściągliwości i ciężkiej pracy. Większość rewolucjonistów jest wrogami
głównie dyscypliny i trudu. Bywają też natury, których poczuciu sprawiedliwości ta wymagana
cena wydaje się potwornie wysoka, nienawistna, ciemiężycielska, kłopotliwa, upokarzająca,
zdziercza, nie do przyjęcia. Tacy są fanatykami. Resztą buntowników społecznych powoduje
próżność, matka wszystkich złudzeń szlachetnych i podłych, towarzyszka poetów, reformatorów,
szarlatanów, proroków i podpalaczy.

Pogrążony przez całą minutę w otchłaniach medytacji, pan Verloc nie osiągnął głębi tych

abstrakcyjnych rozważań. Może nie był do tego zdolny. W każdym razie nie miał na to czasu.
Wyciągnęło go bowiem na powierzchnię nagłe przypomnienie pana Vladimira, jeszcze jednego
kolegi, którego dzięki subtelnym powinowactwom duchowym był w stanie osądzić właściwie.
Uważał go za niebezpiecznego. Cień zawiści wśliznął się do jego myśli. Dobrze jest obijać się
bezczynnie tym wszystkim typom, co nie znają pana Vladimira i mają kobiety, w których mogą
znaleźć oparcie, podczas gdy on ma kobietę, której musi zapewnić utrzymanie…

W tym momencie przez proste skojarzenie myślowe pan Verloc zdał sobie sprawę z

konieczności pójścia przecież kiedyś spać tego wieczora. Więc czemu nie pójść zaraz — teraz?

Westchnął. Konieczność ta nie była tak normalnie miła, jaką powinna była być dla mężczyzny w
jego wieku i o jego usposobieniu. Lękał się demona bezsenności, który — czuł to — upatrzył go
sobie jako zdobycz. Podniósł rękę i przykręcił jasny płomyk gazu nad głową.

Na tę część sklepu, która znajdowała się za ladą, padał przez drzwi bawialni szeroki pas

światła. Pozwolił on panu Verlocowi stwierdzić od pierwszego rzutu oka liczbę srebrnych monet
w sklepowej kasie. Niewiele ich było, i pan Verloc po raz pierwszy, odkąd otworzył swój sklep,
ocenił jego wartość kupieckim okiem. Ocena wypadła niekorzystnie. Wziął się do handlu nie z
pobudek komercjalnych. Wybierając ten rodzaj interesu, kierował się instynktowną skłonnością
do podejrzanych transakcji, w których pieniądz przychodzi łatwo. Poza tym wybór ten nie usuwał
go z jego sfery — sfery będącej pod obserwacją policji. Przeciwnie, dawał mu jawnie uznawaną
pozycję w owej sferze, a ponieważ pan Verloc posiadał niejawne kontakty, dzięki którym stykał
się z bliska z policją, a zarazem nie musiał się jej obawiać — sytuacja taka była zdecydowanie
korzystna. Ale jako źródło utrzymania było to samo w sobie niewystarczające.

Wyjął skrzynkę kasową z szuflady, i obróciwszy się, żeby wyjść ze sklepu, zauważył, że

Stevie jest jeszcze na dole.

Cóż on tu robi, u licha, zastanawiał się pan Verloc. Co to za błazeństwa? Spojrzał podejrzliwie

na szwagra, ale nie spytał go o wyjaśnienie. Rozmowy pana Verloca ze Stevie’m ograniczały się
do mruknięcia od niechcenia rano po śniadaniu: „Moje buty”, a i to było raczej ogólnym
wyrażeniem potrzeby niż bezpośrednim rozkazem czy żądaniem. Pan Verloc uprzytomnił sobie z
pewnym zdziwieniem, że właściwie nie wie, co powiedzieć Stevie’emu. Stał nieruchomo na
środku bawialni i w milczeniu zaglądał do kuchni. Nie wiedział także, co się stanie, jeśli
cokolwiek powie. A to wydało się panu Yerlocowi bardzo dziwne z uwagi na fakt, który nagle
sobie uświadomił: że i tego typka ma na utrzymaniu. Nigdy przedtem nie poświęcił ani chwili
zastanowienia temu aspektowi egzystencji Stevie’ego.

Doprawdy nie wiedział, jak z tym chłopcem mówić. Przyglądał mu się, jak gestykuluje i

mruczy do siebie w kuchni. Stevie chodził dokoła stołu jak podniecone zwierzę w klatce. Próbne:
„Może byś lepiej poszedł spać?”, nie odniosło żadnego skutku, więc pan Verloc porzucił
nieruchomą kontemplację zachowania się szwagra i znużonym krokiem przeszedł przez
bawialnię ze skrzynką kasową w ręku. Ponieważ przyczyna ogólnego zmęczenia, które czuł
wchodząc na schody, była czysto duchowa, zaniepokoił się jego niewytłumaczonym
charakterem. Miał nadzieję, że to nie jest początek jakiejś choroby. Przystanął na ciemnym
podeście, żeby zbadać, co czuje. Ale jasność jego doznań zmącił cichy odgłos chrapania,
przenikający ciemność na schodach. Odgłos ten pochodził z pokoju teściowej. Jeszcze jedna,
której trzeba zapewnić utrzymanie, pomyślał — i z tą myślą wszedł do sypialni.

Pani Verloc usnęła przy lampie (na piotrze nie było gazu) palącej się jasno na stoliku obok

łóżka. Spod abażuru padało oślepiające światło na białą poduszkę wgłębioną pod ciężarem jej
głowy spoczywającej z zamkniętymi oczyma i włosami zaplecionymi na noc w warkocze.
Obudziła się na dźwięk swojego imienia i zobaczyła stojącego nad nią męża.

— Winnie! Winnie!
Zrazu nie poruszyła się i leżała bardzo cicho, patrząc na kasę w ręku pana Verloca. Kiedy

jednak, zrozumiała, że jej brat „bryka po całym mieszkaniu na dole”, jednym nagłym ruchem
siadła na krawędzi łóżka. Bose stopy, jakby wytknięte przez dno perkalowego worka z rękawami,
pozbawionego wszelkich ozdób i szczelnie zapiętego na guziki pod szyją i na przegubach rąk,
szukały po omacku pantofli na dywaniku, podczas gdy oczy spoglądały w górę na twarz męża.

— Nie wiem, jak sobie z nim dać radę — wyjaśnił pan Verloc zrzędliwie. — Nie można

przecież zostawić go na dole samego ze światłami.

Nie powiedziała nic, prześliznęła się szybko przez pokój i drzwi zamknęły się za jej białą

postacią.

Pan Verloc postawił skrzynkę kasową na nocnym stoliku i operację rozbierania się rozpoczął

od rzucenia płaszcza na odległe krzesło. W ślad za płaszczem poszły marynarka i kamizelka.
Chodził w skarpetkach po pokoju i jego zwalista postać o rękach tarmoszących nerwowo guziki
pod szyją raz po raz odbijała się w długim pasie lustra w drzwiach żoninej szafy. Potem
zepchnąwszy szelki z ramion podniósł gwałtownym ruchem roletę i oparł czoło o zimną szybę —
kruchą szklaną błonkę dzielącą go od potworności zimnego, czarnego, mokrego, zabłoconego,
odstręczającego nagromadzenia cegieł, dachówek i kamieni, rzeczy z natury niemiłych i
nieżyczliwych człowiekowi.

Pan Verloc odczuł potencjalną nieżyczliwość wszystkiego, co poza domem, z siłą fizycznej

bez mała męki. Żadne zajęcie nie zawodzi człowieka tak kompletnie, jak zajęcie tajnego agenta
policji. To jakby koń padł nagle martwy pod jeźdźcem na bezludnym i bezwodnym pustkowiu.
Porównanie to przyszło panu Verlocowi do głowy, ponieważ w swoim czasie dosiadał różnych
wojskowych koni, a teraz doznawał wrażenia, jakby zaczynał spadać. Widoki na przyszłość były
równie czarne jak szyba, o którą opierał czoło. I nagle twarz pana Vladimira, wygolona i
inteligentna, ukazała się w aureoli blasku bijącego z rumianej cery niby jakaś różowa pieczęć
nałożona na zgubną ciemność.

Ta świetlista i okaleczona wizja była tak fizycznie przerażająca, że pan Verloc odskoczył od

okna spuszczając z głośnym trzaskiem roletę. Rozstrojony i oniemiały z lęku przed dalszymi
podobnymi wizjami, ujrzał, jak żona wraca do pokoju i kładzie się do łóżka w sposób spokojny i
rzeczowy, który wywołał w nim uczucie beznadziejnej samotności. Pani Verloc wyraziła
zdziwienie, że widzi go jeszcze na nogach.

— Nie bardzo dobrze się czuję — mruknął przesuwając dłońmi po wilgotnym czole.
— Zawrót głowy?
— Tak. Zupełnie niedobrze.
Pani Verloc ze spokojem i pewnością siebie doświadczonej żony wyraziła pogląd na

przyczynę złego samopoczucia i zaproponowała te same co zawsze środki zaradcze, ale jej mąż,
stojąc jakby wrośnięty pośrodku pokoju, smutno potrząsnął zwieszoną głową.

— Zaziębisz się, jeżeli będziesz tak stał — powiedziała.
Pan Verloc zdobył się na wysiłek, dokończył rozbierania i położył się do łóżka. W dole na

cichej, wąskiej ulicy czyjeś miarowe kroki zbliżyły się do domu, a potem cichły stopniowo w
dali, niespieszne i pewne, jakby przechodzień zabrał się do odmierzenia krokami całej
wieczności, od latarni gazowej do latarni gazowej, w nocy bez końca — a w sypialni dało się
wyraźnie słyszeć senne tykanie zegara na podeście.

Pani Verloc, leżąc na wznak ze wzrokiem utkwionym w suficie, zauważyła:
— Utarg dziś bardzo mały.
Pan Verloc w tej samej pozycji odchrząknął, jakby chciał powiedzieć coś ważnego, ale spytał

tylko:

— Zakręciłaś gaz na dole?
— Zakręciłam — odrzekła pani Verloc sumiennie. — Ten biedny chłopiec jest dziś bardzo

podniecony — do— dała półgłosem po przerwie, która trwała przez trzy tyknięcia zegara.

Pana Verloca nic nie obchodziło podniecenie Stevie’ego, ale czuł się okropnie rozbudzony i z

lękiem myślał o ciemnościach i ciszy, które zapadną po zgaszeniu lampy. Lęk ten skłonił go do
wypowiedzenia uwagi, iż Stevie nie usłuchał jego propozycji, żeby poszedł spać. Pani Verloc
dała się wciągnąć w pułapkę i zaczęła obszernie wykazywać mężowi, że to nie była żadna
„niegrzeczność”, tylko „podniecenie”. W całym Londynie, twierdziła, nie ma młodego człowieka
w tym wieku bardziej zgodnego i uległego niż Stephen, bardziej serdecznego i chętnego, a nawet

użytecznego, byleby nikt nie mącił mu w biednej głowie. Obracając się w stronę leżącego męża,
pani Verloc uniosła się na łokciu i aż pochyliła się nad nim, tak bardzo chciała go przekonać, że
Stevie jest pożytecznym członkiem rodziny. Ten żar opiekuńczego współczucia, który rozpalił
się w niej chorobliwie w czasach dzieciństwa pod wpływem nieszczęścia drugiego dziecka,
zabarwił jej smagłe policzki lekkim rumieńcem i sprawił, że jej duże oczy rozbłysły pod
ciemnymi powiekami. Pani Verloc odmłodniała w tej chwili; wyglądała tak młodo jak dawna
Winnie i było w niej ożywienie, jakiego tamta Winnie z czasów domu na Belgravii nie
pozwoliłaby sobie nigdy okazać w obecności panów lokatorów. Troski pana Verloca
przeszkodziły mu w dostrzeżeniu jakiegokolwiek sensu w słowach żony. Było to tak, jakby jej
głos mówił coś długo po drugiej stronie grubego muru. Dopiero jej wygląd przywrócił mu
przytomność.

Cenił tę kobietę, i uczucie to, pobudzone dodatkowo przejawem czegoś w rodzaju wzruszenia

z jej strony, wzmogło tylko jego duchową mękę. Kiedy przestała mówić, poruszył się
niespokojnie i rzekł:

— Nie czuję się dobrze już od kilku dni.
Słowa te były może zamierzone jako wstęp do całkowitego zwierzenia, ale pani Verloc

położyła głowę z powrotem na poduszkę i patrząc w górę ciągnęła dalej:

— Ten chłopiec za wiele słyszy z tego, co się tutaj mówi. Gdybym wiedziała, że oni przyjdą

dziś wieczór, byłabym dopilnowała, żeby poszedł spać jednocześnie ze mną. Był jak oszalały, bo
podsłuchał coś o jedzeniu ludzkiego mięsa i piciu krwi. Co za pożytek z takiego gadania?

W jej głosie brzmiała nuta oburzenia i pogardy. Pan Verloc okazał teraz pełne zrozumienie.
— Spytaj Karla Yundta — warknął z wściekłością. Pani Verloc z wielką stanowczością

określiła Karla Yundta jako „obrzydliwego starucha”. Oświadczyła otwarcie, że Michaelisa
bardzo lubi. O krzepkim Ossiponie, w którego obecności zawsze czuła się nieswojo, kryjąc to za
maską kamiennej rezerwy, nie powiedziała nic. Po czym ciągnęła dalej o tym bracie, który od
tylu lat był przedmiotem jej troski i obaw.

— On nie nadaje się do słuchania tego, co się tu mówi. Wierzy, że to wszystko prawda. Nie

jest na tyle mądry, żeby nie wierzyć. Przez to wpada w te swoje pasje.

Pan Verloc nic na to nie powiedział.
— Kiedy zeszłam na dół, patrzył na mnie błędnym wzrokiem, jakby nie wiedział, kim jestem.

Serce waliło mu jak młotem. Nic na to nie poradzi, że jest pobudliwy. Obudziłam mamę i
poprosiłam ją, żeby przy nim posiedziała, póki nie uśnie. To nie jego wina. Nie ma z nim
żadnego kłopotu, kiedy go się zostawi w spokoju.

Pan Verloc nic na to nie powiedział.
— Żałuję, że w ogóle chodził do szkoły — podjęła raptownie pani Verloc. — Stale zabiera te

gazety z okna do czytania. Ślęczy nad nimi, aż dostaje wypieków.

Nie pozbywamy się nawet tuzina numerów na miesiąc. Zajmują tylko miejsce w oknie

wystawowym. I jeszcze pan Ossipon co tydzień przynosi cały plik tych broszurek P. P. do
sprzedawania po pół pensa sztuka. Ja nie dałabym pół pensa za wszystkie razem. Głupia lektura, i
tyle. Nikt tego nie kupuje. Niedawno Stevie’emu dostała się jedna w ręce, i była tam historia o
niemieckim oficerze, który oddarł do połowy ucho rekrutowi, i nikt mu za to nic nie zrobił. Co za
bestia! Tego popołudnia nie mogłam sobie zupełnie dać rady ze Stevie’m. I rzeczywiście od
takiej historii może krew w człowieku zakipieć. Ale po co drukować takie rzeczy? My tu, chwała
Bogu, nie jesteśmy niemieckimi niewolnikami. To nie nasza sprawa… prawda? Pan Verloc nie
odpowiedział.

— Musiałam odebrać chłopcu nóż do krajania mięsa — ciągnęła pani Verloc już trochę

sennie. — Krzyczał i tupał, i szlochał. On nie może znieść myśli o jakimkolwiek okrucieństwie.

Byłby zarżnął tego oficera jak świnię, gdyby go zobaczył przed sobą. I prawda, że niektórzy
ludzie nie zasługują na wiele miłosierdzia. — Pani Verloc umilkła i wyraz jej nieruchomych oczu
stawał się coraz to bardziej kontemplacyjny i zamglony. — Wygodnie ci, mój drogi? — spytała
po dłuższej chwili cichym, jakby z oddali płynącym głosem. — Czy mam już zgasić światło?

Ponure przeświadczenie, że nie ma dla niego nadziei na sen, kazało panu Verlocowi leżeć

cicho i bezwładnie, w strachu przed ciemnością. Zrobił wielki wysiłek.

— Tak. Zgaś — powiedział wreszcie głucho.

IV

Większość spośród trzydziestu mniej więcej stolików przykrytych czerwonymi obrusami w

biały wzorek ustawiona była pod kątem prostym do ciemnobrunatnych boazerii na ścianach
podziemnej sali. Brązowe żyrandole z licznymi kloszami wisiały z niskiego, lekko sklepionego
stropu, a wszystkie cztery pozbawione okien ściany pokryte były płaskimi, matowymi freskami
przedstawiającymi średniowieczne sceny łowów i uczt pod gołym niebem. Pachołkowie w
zielonych kaftanach wymachiwali nożami myśliwskimi i wznosili wysoko wielkie cynowe
dzbany z pieniącym się piwem.

— Jeżeli się bardzo nie mylę, ty jesteś człowiekiem, który powinien znać podszewkę tej

przeklętej sprawy — powiedział dorodny Ossipon, siedząc pochylony, z łokciami wysuniętymi
daleko do przodu na stole i stopami cofniętymi głęboko pod krzesło. Oczy miał wytrzeszczone z
ogromnego podniecenia.

Duże pianino koło drzwi, obstawione po obu stronach palmami w donicach, nagle zagrało

samo z agresywną wirtuozerią melodię walca. Kiedy jego ogłuszające dźwięki ustały równie
raptownie, jak się rozpoczęły, zaniedbany człowieczek w okularach, siedzący na wprost
Ossipona za masywnym kuflem pełnym piwa, spokojnie wypowiedział słowa, które zabrzmiały
jak ogólna teza:

— W zasadzie to, co ktoś z nas wie lub czego nie wie o jakimkolwiek danym fakcie, nie może

być przedmiotem dochodzenia ze strony innych.

— Oczywiście, że nie — potwierdził towarzysz Ossipon cichym głosem. — W zasadzie.
Trzymając z obu stron dłońmi swoją dużą, rumianą twarz, patrzył dalej w napięciu, podczas

gdy zaniedbany człowieczek w okularach z zimną krwią napił się piwa i postawił szklany kufel z
powrotem na stole. Jego płaskie, wielkie uszy odstawały daleko od boków czaszki, która
sprawiała wrażenie tak kruchej, że towarzysz Ossipon mógłby ją zmiażdżyć dwoma palcami.
Sklepienie czoła zdawało się spoczywać na oprawce okularów, a na płaskich policzkach o tłustej,
niezdrowej cerze mizerne kępki rzadkich, ciemnych bokobrodów wyglądały raczej na smużki
brudu. Żałosne niedostatki całej fizycznej postaci nabierały cech śmieszności w zestawieniu z
niesłychanie pewnym siebie sposobem bycia tego człowieka. Wypowiadał się lakonicznie, a jego
milczenia miały w sobie jakąś szczególną siłę wyrazu.

Ossipon przemówił znowu, mamrocząc spomiędzy dłoni:
— Dużo byłeś dziś poza domem?
— Nie. Całe rano przeleżałem w łóżku — odparł tamten. — A bo co?
— Ach! Nic — rzekł Ossipon wpatrzony weń z przejęciem i drżący wewnętrznie z chęci

dowiedzenia się czegoś, ale najwyraźniej onieśmielony przytłaczającą obojętnością małego
człowieczka. Rozmawiając z tym towarzyszem — co zdarzało się zresztą rzadko — duży
Ossipon doznawał przykrego uczucia, że jest moralnie i nawet fizycznie bez znaczenia.
Zaryzykował jednak dalsze pytanie:

— Dostałeś się tu pieszo?
— Nie, omnibusem — odrzekł dość chętnie człowieczek. Mieszkał daleko, w Islington, w

niewielkim domu przy nędznej ulicy zaśmieconej słomą i brudnymi papierami, po której poza
godzinami szkolnymi biegały i kłóciły się gromady dzieci różnego wieku wśród przenikliwych
krzyków i bezradosnej wrzawy. Swój pokoik od podwórka, zwracający uwagę niezmiernie dużą
szafą, odnajmował wraz z meblami od dwóch podstarzałych samotnych kobiet, skromnych
szwaczek, których klientkami były przeważnie służące. Do szafy kazał założyć masywną kłódkę,

ale poza tym był wzorowym lokatorem, nie sprawiającym kłopotu i nie wymagającym prawie
żadnych usług. Jego drobne dziwactwa polegały na tym, że koniecznie upierał się być obecny,
kiedy sprzątano jego pokój, i że wychodząc zamykał drzwi na klucz i zabierał go ze sobą.

Ossiponowi przyszła do głowy wizja: jak te okrągłe okulary w czarnych obwódkach suną

ulicami na galeryjce omnibusu, jak ich pewne siebie błyski padają tu i ówdzie na mury domów
lub na głowy nieświadomych ludzi, płynących falą po chodnikach. Cień mdłego uśmieszku
skrzywił grube wargi Ossipona, kiedy wyobraził sobie, jak mury się chwieją, a ludzie uciekają co
sił na widok tych okularów. Gdyby tylko wiedzieli! Co za panika! Spytał półgłosem:

— Dawno tu siedzisz?
— Godzinę albo więcej — odpowiedział tamten niedbale i pociągnął łyk ciemnego piwa. We

wszystkich jego ruchach — w pochwyceniu kufla, w samym akcie picia, w odstawieniu
masywnego naczynia i skrzyżowaniu rąk na piersiach — była jakaś stanowczość, jakaś spokojna
precyzja, przy której duży i muskularny Ossipon, pochylony do przodu z wytrzeszczonymi
oczyma i wydętymi wargami, wyglądał na uosobienie ciekawości i niezdecydowania.

— Godzinę — powtórzył. — W takim razie może nie słyszałeś jeszcze nowiny, której ja

dopiero co się dowiedziałem… na ulicy. Słyszałeś?

Mały człowieczek leciutko zaprzeczył głową. Ponieważ jednak niczym nie zdradził

zaciekawienia, Ossipon zaryzykował dodatkowe wyjaśnienie, że dowiedział się jej tuż przed
drzwiami tego lokalu. Chłopak sprzedający gazety wykrzykiwał o tym pod samym jego nosem, a
że nie był na nic takiego przygotowany, bardzo się przejął i zdenerwował. Musiał tu wejść, bo aż
mu zaschło w ustach. — Nigdy nie przypuszczałem, że cię tu zastanę — dodał, wciąż półgłosem,
z łokciami opartymi o stół.

— Przychodzę tu czasami — powiedział tamten, zachowując prowokacyjnie chłodny sposób

bycia.

— To nadzwyczajne, że właśnie ty nic o tym nie wiesz — ciągnął duży Ossipon. Powieki

opadły mu nerwowo na błyszczące oczy. — Właśnie ty — powtórzył na próbę. Ta oczywista
powściągliwość świadczyła o niewiarygodnym, niewytłumaczalnym onieśmieleniu tego rosłego
chłopa w obliczu spokojnego człowieczka, który znów podniósł szklany kufel, napił się i
odstawił go prędkimi, pewnymi ruchami. I to było wszystko.

Ossipon, poczekawszy dłuższą chwilę daremnie na jakieś słowo czy gest, z wysiłkiem udał

coś w rodzaju obojętności.

— Powiedz mi — zapytał, jeszcze bardziej ściszając głos — czy ty dajesz ten swój proszek

każdemu, kto cię o niego poprosi?

— Moją bezwzględną regułą jest nigdy nie odmawiać nikomu… jeżeli tylko mam choć

szczyptę przy sobie — odrzekł mały człowieczek stanowczo.

— To zasada? — skomentował Ossipon. — Zasada.
— I uważasz, że słuszna?
Wielkie, okrągłe okulary, nadające żółtawej twarzy wyraz niezachwianej pewności siebie,

tkwiły przed Ossiponem niby bezsenne, nieruchome kule błyskające zimnym ogniem.

— Najzupełniej. Zawsze. W każdych okolicznościach. Co by mnie mogło powstrzymać?

Dlaczego nie miałbym tego robić? Po co miałbym się nad tym zastanawiać?

Ossipon dyskretnie jakby zachłysnął się ze zdumienia.
— Chcesz powiedzieć, że dałbyś i tajniakowi, gdyby przyszedł i zażądał twojego towaru?
Tamten uśmiechnął się nieznacznie.
— Niech przyjdą i spróbują, a przekonasz się — powiedział. — Oni mnie znają, ale ja także

znam ich co do jednego. Nie zbliżą się do mnie… o, nie.

Jego wąskie, blade wargi zwarły się mocno. Ossipon zaczął argumentować.

— Ale mogliby podesłać kogoś… zastawić na ciebie pułapkę. Nie rozumiesz? Wydostać to od

ciebie w ten sposób, a potem aresztować cię, mając dowód w ręku.

— Dowód czego? Może handlu materiałami wybuchowymi bez licencji? — Miała to być

pogardliwa drwina, ale wyraz chudej, niezdrowej twarzy pozostał nie zmieniony, słowa
wypowiedziane były niedbale. — Nie sądzę, żeby ktokolwiek z nich kwapił się do takiego
aresztowania. Nie sądzę, żeby znalazł się pomiędzy nimi choć jeden, który by postarał się o
nakaz. Myślę o tych najlepszych. Bodaj jeden.

— Dlaczego? — spytał Ossipon.
— Bo wiedzą doskonale, że dbam o to, aby nigdy nie rozstawać się z ostatnią odrobiną

mojego towaru. Mam ją zawsze przy sobie. — Dotknął lekko płaszcza na piersi. — W płaskim
flakoniku z grubego szkła — dodał.

— Mówiono mi to — rzekł Ossipon z nutą podziwu w głosie. — Ale nie wiedziałem, czy…
— Oni wiedzą — przerwał mały człowieczek szorstko, odchylając się na proste oparcie

krzesła, które wznosiło się wyżej niż jego krucha głowa. — Nigdy nie będę aresztowany. Gra nie
jest warta świeczki dla żadnego policjanta. Żeby rozprawić się z człowiekiem takim jak ja, trzeba
czystego, nagiego, pozbawionego chwały bohaterstwa.

Jego wargi znów zwarły się w dufny uśmieszek. Ossipon powściągnął gest zniecierpliwienia.
— Albo lekkomyślności… albo po prostu niewiedzy — zareplikował. — Muszą tylko wziąć

do tej roboty kogoś, kto nie wie, że nosisz w kieszeni wystarczającą ilość tego, żeby rozerwać na
drobne kawałki samego siebie i wszystko w promieniu sześćdziesięciu jardów.

— Nigdy nie twierdziłem, że nie można mnie zlikwidować — odparł tamten. — Ale to nie

byłoby aresztowanie. A poza tym to nie jest takie łatwe, jak się wydaje.

— Ej! — sprzeciwił się Ossipon. — Nie bądź tego zanadto pewny. Dlaczego pół tuzina

policjantów nie miałoby rzucić się na ciebie od tyłu na ulicy? Mając ręce przyciśnięte do boków
nie mógłbyś nic zrobić… prawda?

— Owszem, mógłbym — powiedział mały człowieczek z niewzruszonym spokojem. —

Rzadko bywam na ulicy po zmroku, a nigdy bardzo późnym wieczorem. Chodzę zawsze
trzymając w prawej dłoni gumową gruszkę, którą mam w kieszeni spodni. Pociśnięcie tej gruszki
uruchamia spłonkę w flakoniku, który noszę na piersi. Jest to zasada pneumatycznej migawki w
aparacie fotograficznym. Rurka prowadzi w górę…

Szybkim gestem odsłonił na moment oczom Ossipona gumową rurkę podobną do cienkiego

brązowego robaka, wychodzącą z pachy kamizelki i wpuszczoną do wewnętrznej kieszeni
marynarki. Jego ubranie, uszyte z jakiegoś nieokreślonego brązowego materiału, było
wyświechtane i poplamione, z kurzem w załamkach i wysiepanymi dziurkami od guzików. —
Zapalnik jest po części mechaniczny, po części chemiczny — wyjaśnił od niechcenia tonem
wyższości.

— Działa natychmiastowo, oczywiście? — z lekkim dreszczem zapytał cicho Ossipon.
— Nic podobnego — wyznał tamten z niechęcią, która wykrzywiła mu usta w bolesny

grymas. — Pełnych dwadzieścia sekund musi upłynąć od naciśnięcia gruszki do wybuchu.

Ossipon gwizdnął, zupełnie przerażony.
— Dwadzieścia sekund! Okropność! Chcesz powiedzieć, że potrafiłbyś zdobyć się na to? Ja

bym oszalał…

— Nie zrobiłoby, to żadnej różnicy. Oczywiście jest to słaba strona tego szczególnego

systemu, który jest tylko do mojego osobistego użytku. Najgorsza sprawa, że sposób wywołania
eksplozji jest u nas zawsze słabą stroną. Staram się wymyślić taki zapalnik, który by się
dostosowywał do wszelkich warunków akcji, a nawet do nieoczekiwanych zmian tych
warunków. Mechanizm zmienny, a mimo to idealnie precyzyjny. Zapalnik prawdziwie

inteligentny.

— Dwadzieścia sekund — wymamrotał raz jeszcze Ossipon. — Brr! A wtedy…
Nieznaczny obrót głowy sprawił, że połyskujące okulary zdawały się oceniać rozmiary

piwiarni w podziemiu znanej restauracji „Sylen”.

— Nikt na tej sali nie mógłby liczyć na uratowanie się — brzmiał werdykt w wyniku tych

oględzin. — Nawet ta para, która wchodzi teraz po schodach.

Pianola u stóp schodów zaczęła bębnić polkę—mazurkę z bezczelnym impetem, jakby

popisywał się grą jakiś wulgarny i bezwstydny duch. Klawisze zapadały się i wznosiły
tajemniczym sposobem. Potem wszystko ucichło. Przez chwilę Ossipon wyobraził sobie, jak ten
jaskrawo oświetlony lokal zmienia się w straszliwą czarną dziurę, ziejącą okropnymi dymami,
które przedzierają Się przez potworny zwał strzaskanych cegieł i okaleczonych trupów. Miał tak
wyraźną wizję zniszczenia i śmierci, że znowu wstrząsnął nim dreszcz. Tamten zauważył z
wyrazem spokojnego zadowolenia z siebie:

— W końcu tylko charakter gwarantuje człowiekowi bezpieczeństwo. Bardzo niewielu ludzi

na świecie ma charakter tak wyrobiony, jak ja.

— Ciekaw jestem, jak tego dopiąłeś — mruknął Ossipon.
— Siłą osobowości — rzekł tamten nie podnosząc głosu; stwierdzenie to, wychodzące z ust

człowieka o tak jawnie nędznym ustroju fizycznym, sprawiło, że dorodny Ossipon przygryzł
dolną wargę.

— Siłą osobowości — powtórzył z ostentacyjnym spokojem.
— Posiadam środki, żeby zadawać śmierć, ale to samo przez się, musisz zrozumieć, nie chroni

mnie ani trochę. Skuteczna jest dopiero wiara tych ludzi w moją wolę użycia tych środków. Są o
tym bezwzględnie przekonani. Dlatego jestem śmiertelnie niebezpieczny.

— Są i między nimi jednostki z charakterem — mruknął Ossipon złowróżbnie.
— Możliwe. Ale to jest wyraźnie kwestia stopnia, bo mnie na przykład oni nie imponują. Są

zatem gorsi ode mnie. I nie może być inaczej. Ich charakter zbudowany jest na konwencjonalnej
moralności. Opiera się na ładzie społecznym. Mój jest wolny od wszystkiego, co sztuczne. Oni są
związani najrozmaitszymi konwencjami. Stawiają na życie, które w tym kontekście jest
historycznym faktem ograniczonym przez różne hamulce i względy, złożonym, zorganizowanym
faktem, narażonym na ataki ze wszystkich stron. Ja natomiast stawiam na śmierć, która nie zna
żadnych ograniczeń i nie może być przedmiotem ataku. Moja wyższość jest oczywista.

— To jest ujęcie transcendentalne — powiedział Ossipon obserwując zimne błyski okrągłych

okularów. —

Nie tak dawno temu słyszałem, jak Karl Yundt mówił coś bardzo podobnego.
— Karl Yundt — mruknął tamten wzgardliwie — delegat Międzynarodowego Komitetu

Czerwonych, przez całe swoje życie był pozującym cieniem. Jest was trzech delegatów, prawda?
Nie będę określał dwóch pozostałych, ponieważ jednym z nich jesteś ty. Ale to, co mówisz, nic
nie znaczy. Jesteście godnymi delegatami do spraw rewolucyjnej propagandy, bieda jednak
polega na tym, że nie tylko jesteście równie niezdolni do samodzielnego myślenia jak pierwszy
lepszy szacowny kupiec czy dziennikarz, ale że nie macie w ogóle charakteru.—

Ossipon nie mógł powstrzymać odruchu oburzenia.
— Ale czegóż ty od nas chcesz? — wykrzyknął stłumionym głosem. — Do czego sam

dążysz?

— Do idealnego zapalnika — brzmiała kategoryczna odpowiedź. — Czemu robisz taką minę?

Widzisz, że nie potrafisz znieść nawet wzmianki o czymś skutecznym.

— Nie robię żadnej miny — burknął gburowato zirytowany Ossipon.
— Wy, rewolucjoniści — ciągnął tamten z pewnością siebie, nie śpiesząc się — jesteście

niewolnikami porządku społecznego, który was się boi; niewolnikami w tymże stopniu, co i sama
policja broniąca tego porządku. To jasne, że nimi jesteście, skoro chcecie go zrewolucjonizować.
On rządzi waszą myślą, oczywiście, także waszym działaniem, i dlatego ani wasza myśl, ani
wasze działanie nie mogą nigdy być skuteczne. — Przerwał, spokojny, z takim wyrazem, jakby
miał milczeć nieskończenie, ale prawie natychmiast podjął dalej: — Nie jesteście ani trochę lepsi
od sił skierowanych przeciwko wam… od policji, na przykład. Któregoś dnia natknąłem się
niespodziewanie na nadinspektora Heata na rogu Tottenham Court Road. Przypatrzył mi się
bacznie. Ale ja mu się nie przypatrywałem. Dlaczego miałbym obdarzyć go czymś więcej niż
przelotnym spojrzeniem? On myślał o wielu rzeczach — o swoich zwierzchnikach, swojej
reputacji, o sądach, o swojej gaży, o prasie… o stu rzeczach. A ja myślałem tylko o moim
idealnym zapalniku. Heat dla mnie nic nie znaczył. Był równie mało ważny, jak — nie
przychodzi mi na myśl nic dość nieważnego, żeby go z tym porównać — chyba może Karl
Yundt. Pasują do siebie jak ulał. Terrorysta i policjant pochodzą z jednej beczki. Rewolucja,
przestrzeganie prawa — przeciwne sobie posunięcia w tej samej grze, formy nieróbstwa w
gruncie rzeczy identyczne. On się bawi w swoją gierkę — i wy propagandziści też. Ale ja się nie
bawię; ja pracuję czternaście godzin na dobę i nieraz chodzę głodny. Moje doświadczenia
kosztują od czasu do czasu pieniądze, i muszę wtedy przez parę dni obywać się bez jedzenia.
Patrzysz na moje piwo. Tak, wypiłem już dwa kufle i za chwilę wypiję trzeci. Dziś jest małe
święto i obchodzę je sam jeden. Czemu nie? Jestem dostatecznie twardy, żeby pracować sam,
zupełnie sam. Od lat pracuję sam. Twarz Ossipona stała się ciemnoczerwona.

— Nad idealnym zapalnikiem… co? — zadrwił bardzo cicho.
— Tak — odparł tamten. — To dobre określenie. Ty nie mógłbyś znaleźć nic ani w połowie

tak precyzyjnego na określenie swojej działalności w tych wszystkich waszych komitetach i
delegaturach. To ja jestem prawdziwym propagandzistą.

— Nie będziemy roztrząsać tej kwestii — rzekł Ossipon z taką miną, jakby wznosił się ponad

względy osobiste. — Obawiam się jednak, że będę musiał ci zepsuć twoje święto. Dzisiaj rano w
Greenwich Park bomba rozszarpała człowieka.

— Skąd wiesz?
— Wykrzykują tę wiadomość na Ulicy od drugiej po południu. Kupiłem gazetę i zaraz tu

wbiegłem. Potem zobaczyłem cię przy tym stoliku. Mam ją teraz w kieszeni.

Wyciągnął gazetę. Był to spory różowy arkusz, jakby zarumieniony od ciepła swoich

przekonań, które były optymistyczne. Ossipon szybko przebiegł wzrokiem stronice.

— O! Jest. Bomba w Greenwich Park. Na razie niewiele piszą. Wpół do dwunastej. Mgliste

przedpołudnie. Skutki wybuchu dały się odczuć aż na Romney Road i Park Place. Olbrzymia
dziura w ziemi pod drzewem, pełna zmiażdżonych korzeni i połamanych gałęzi. Wszędzie
dookoła strzępy ciała mężczyzny rozerwanego na kawałki. To wszystko. Reszta to zwykłe
gazeciarskie ple—ple. Niewątpliwie złośliwa próba wysadzenia w powietrze obserwatorium,
powiadają. Hm. W to nie bardzo można uwierzyć.

Jeszcze chwilę spoglądał na gazetę w milczeniu, po czym podał ją tamtemu, który

popatrzywszy obojętnym wzrokiem na druk odłożył ją bez komentarza.

Pierwszy odezwał się Ossipon, wciąż pełen urazy.
— Strzępy tylko j e d n e g o mężczyzny, uważasz. Ergo: s a m s i e b i e wysadził w powietrze.

To ci psuje twój wolny dzień… prawda? Spodziewałeś się takiej akcji? Bo ja nie miałem
pojęcia… najmniejszego pojęcia, że planuje się coś takiego — tu, w tym kraju. W obecnej
sytuacji to po prostu zbrodnia.

Mały człowieczek uniósł cienkie, czarne brwi z beznamiętną pogardą.
— Zbrodnia! Cóż to takiego? Czymże jest zbrodnia? Co może znaczyć takie twierdzenie?

— A jak mam się wyrazić? Musi się przecież używać potocznych słów — powiedział Ossipon

ze zniecierpliwieniem. — Twierdzenie to znaczy, że ta sprawa może się odbić bardzo
niekorzystnie na naszej pozycji w tym kraju. To dla ciebie nie jest dostateczna zbrodnia? Jestem
przekonany, że ostatnio dawałeś komuś swój towar.

Ossipon patrzył natarczywie. Tamten, nie zmieszany, wolno pochylił i podniósł głowę.
— Dawałeś! — wybuchnął intensywnym szeptem redaktor ulotek P.P. — Nie! Czy doprawdy

rozdajesz to w ten sposób na pierwsze żądanie, byle głupcowi, który się do ciebie zgłosi?

— Właśnie tak! Potępiony ład społeczny nie został zbudowany atramentem na papierze i nie

przypuszczam, by kombinacja papieru i atramentu położyła mu kiedy kres, cokolwiek ty o tym
sądzisz. Tak, dałbym tego obydwiema rękami każdemu mężczyźnie, każdej kobiecie, każdemu
głupcowi, który by zechciał się zgłosić. Wiem, o czym myślisz. Ale ja nie kieruję się życzeniami
Czerwonego Komitetu. Patrzyłbym bez żadnego wzruszenia, jak was wszystkich stąd wypędzają
czy aresztują — czy nawet ucinają wam głowy. To, co dzieje się z nami jako jednostkami, nie ma
najmniejszego znaczenia.

Mówił niedbale, bez zapału, niemal bez uczucia, a Ossipon, w duchu silnie wzburzony,

usiłował naśladować tę obojętność.

— Gdyby tutejsza policja znała się na rzeczy, podziurawiłaby cię jak sito kulami z

rewolwerów albo postarała się ogłuszyć cię od tyłu workami z piaskiem w biały dzień.

Mały człowieczek najwidoczniej rozważył już zawczasu tę możliwość z właściwą sobie

beznamiętną pewnością siebie.

— Owszem — zgodził się skwapliwie. — Ale robiąc to, musiałaby stawić czoło własnym

instytucjom. Rozumiesz? A to wymaga niepospolitej twardości charakteru. Twardości
szczególnego rodzaju.

Ossipon zamrugał oczami.
— Myślę, że taki właśnie byłby twój los, gdybyś przypadkiem założył swoje laboratorium w

Stanach. Tam nie robią ceremonii ze swoimi instytucjami.

— Nie jest prawdopodobne, żebym pojechał się o tym przekonać. Zresztą twoja uwaga jest

słuszna — przystał tamten. — Tam mają więcej charakteru, i charakter ten jest zasadniczo
anarchistyczny. Stany to dla nas podatny grunt — bardzo dobry grunt. Wielka Republika ma w
sobie pierwiastek niszczycielski. Temperament zbiorowy jest tam skłonny do bezprawia. To
znakomicie. Mogą nas powystrzelać, ale…

— Jesteś dla mnie zbyt transcendentalny — mruknął Ossipon markotnie.
— Logiczny — sprzeciwił się tamten. — Są różne rodzaje logiki. Ta jest z rodzaju światłych.

Ameryka jest w porządku. To ten kraj jest niebezpieczny ze swoją idealistyczną koncepcją
praworządności. Społeczna mentalność tutejszego narodu jest pełna skrupułów i przesądów, a to
jest zgubne dla naszej pracy. Opowiadasz, że Anglia to nasze jedyne schronienie. Tym gorzej.
Kapua! Na co nam schronienia? Tu gadacie tylko, drukujecie, spiskujecie i nic nie robicie. Nie
wątpię, że to bardzo wygodne dla takich Karlów Yundtów.

Wzruszył lekko ramionami, a potem dodał z tą samą spokojną pewnością siebie:
— Naszym celem powinno być rozbicie przesądu i kultu praworządności. Nic nie ucieszyłoby

mnie bardziej niż widok inspektora Heata i jemu podobnych biorących się do strzelania do nas w
biały dzień z aprobatą szerokiego ogółu. Nasza bitwa byłaby wtedy w połowie wygrana: rozpad
starej moralności rozpocząłby się w jej najświętszym przybytku. Do tego właśnie powinniście
zmierzać. Ale wy, rewolucjoniści, nigdy tego nie zrozumiecie. Planujecie przyszłość, gubicie się
w marzeniach o systemach ekonomicznych wywodzących się z tego, co jest, kiedy tymczasem
trzeba wszystko zmieść do czysta i wystartować jasno z nową koncepcją życia. Taka przyszłość
sama da sobie radę, jeżeli tylko zrobicie dla niej miejsce. Dlatego chętnie sypałbym łopatami

góry swojego proszku na rogach ulic, gdybym miał go na to dostatecznie wiele, a ponieważ nie
mam, robię, co mogę, doskonaląc naprawdę niezawodny zapalnik.

Ossipon, który słuchając tego wywodu pływał umysłowo w zbyt głębokich dla siebie wodach,

uchwycił się tego ostatniego słowa, jak deski ratunku.

— Tak. Twoje zapalniki. Nie zdziwiłbym się, gdyby to jeden z nich zmiótł do czysta tego

człowieka w parku.

Cień przykrości przyciemnił zawziętą, żółtawą twarz zwróconą do Ossipona.
— Rzecz właśnie w tym, że mam trudności w praktycznym eksperymentowaniu z

poszczególnymi odmianami. Trzeba je przecież wypróbować. Poza tym…

Ossipon przerwał mu.
— Kto to mógł być? Zapewniam cię, że my w Londynie nie wiedzieliśmy… Nie mógłbyś

opisać człowieka, któremu to dałeś?

Tamten zwrócił na Ossipona okulary niby parę reflektorów.
— Opisać go — powtórzył powoli. — Chyba teraz nic nie stoi temu na przeszkodzie. Opiszę

go ci jednym słowem: Verloc.

Ossipon, którego ciekawość poderwała na parę cali z krzesła, opadł na nie z powrotem, jakby

uderzony w twarz.

— Verloc! Niemożliwe.
Opanowany człowieczek raz jeden kiwnął lekko głową.
— Owszem. To był on. Nie możesz twierdzić, że w tym wypadku dałem swój towar

pierwszemu lepsze— mu głupcowi. To był wybitny członek grupy, o ile się orientuję.

— Tak — rzekł Ossipon. — Wybitny. Nie, niezupełnie. Zajmował się informacją ogólną i

zwykle przyjmował towarzyszy, którzy się tu przeprawiali. Bardziej pożyteczny niż ważny.
Człowiek bez własnych koncepcji. Przed laty przemawiał na wiecach… we Francji, zdaje mi się.
Ale niezbyt dobrze. Ufali mu tacy ludzie, jak Latorre, Moser i cała ta dawna paczka. Jedynym
talentem, który naprawdę wykazywał, była umiejętność uchodzenia w jakiś sposób uwagi policji.
Tu na przykład wyglądało na to, że nie zanadto go pilnują. Wiecie, był prawowicie żonaty.
Przypuszczam, że to za jej pieniądze otworzył ten sklep. Wydaje się zresztą, że przynosił mu
zyski.

Ossipon urwał nagle, mruknął sam do siebie: „Ciekaw jestem, co ta kobieta teraz zrobi”, i

pogrążył się w myślach.

Tamten czekał z ostentacyjną obojętnością. Pochodzenie jego było niejasne i znany był

przeważnie tylko pod przezwiskiem Profesor. Jego tytuł do tego określenia polegał na tym, że był
niegdyś asystentem w dziedzinie chemii doświadczalnej w jakimś instytucie technicznym.
Pokłócił się z władzami o jakąś niesprawiedliwość. Potem otrzymał posadę w laboratorium
jakiejś wytwórni barwników. Tam również potraktowano go oburzająco niesprawiedliwie. Jego
zmagania i wyrzeczenia, jego ciężka praca w dążeniu do wspięcia się na wyższy szczebel drabiny
społecznej napełniły go tak wysokim wyobrażeniem o własnej wartości, że światu niezmiernie
trudno było traktować go sprawiedliwie — zważywszy, że miernik tego pojęcia tak bardzo zależy
od cierpliwości jednostki. Profesor miał wybitne zdolności, ale brakowało mu wielkiej społecznej
cnoty rezygnacji.

— Intelektualne zero — zawyrokował Ossipon na głos, porzucając nagle wewnętrzną

kontemplację osieroconej pani Verloc i jej sklepu. — Całkiem tuzinkowa osobowość. Popełniasz
błąd nie utrzymując bliższych kontaktów z towarzyszami, Profesorze. — Czy mówił ci coś… czy
dał ci coś do zrozumienia o swoich zamiarach? Ja nie widziałem go od miesiąca. Wydaje się
niemożliwe, że już go nie ma.

— Powiedział mi, że to będzie demonstracyjny zamach na budynek — rzekł Profesor. — Tyle

musiałem wiedzieć, żeby przygotować pocisk. Uprzedziłem go, że nie mam dostatecznej ilości na
zagwarantowanie całkowitego zniszczenia, ale on nalegał bardzo gorąco, żebym zrobił, co tylko
będę mógł. Ponieważ potrzebował czegoś, co dałoby się nieść otwarcie w ręce, zaproponowałem
wykorzystanie starej puszki po pokoście, objętości galona, którą miałem przypadkowo u siebie.
Bardzo się ucieszył z tego pomysłu. Było z tym trochę kłopotu, bo musiałem najpierw wyciąć
dno, a potem znów je przylutować. Gotowa do użytku puszka otaczała słój z grubego szkła o
szerokiej, dobrze zakorkowanej szyi, oblepiony mokrą gliną i zawierający szesnaście uncji
zielonego proszku X2. Zapalnik był połączony z zakrętką puszki. To było pomysłowe…
Kombinacja czasu i uderzenia. Wyjaśniłem mu cały system. Cienka blaszana rurka, a
wewnątrz…

Ossipon przestał tymczasem uważać.
— Jak myślisz, co się stało? — przerwał mu.
— Trudno powiedzieć. Może zacisnął mocno nakrętkę, co spowodowało połączenie, a potem

zapomniał o czasie. Nastawione było na dwadzieścia minut. Z drugiej strony, jeżeli włączony był
kontakt na czas, każde mocne uderzenie mogło wywołać natychmiastowy wybuch. Więc albo
zostawił sobie za mało czasu, albo upuścił puszkę. Kontakt podłączony był na pewno — to jest
dla mnie w każdym razie jasne. System działał idealnie.

A przecież można by sądzić, że zwykły głupiec w pośpiechu raczej zapomniałby w ogóle o

podłączeniu kontaktu. Niepokoiłem się głównie o takie właśnie niepowodzenie. Ale jest wiele
gatunków głupców, i trudno się zabezpieczyć przed każdym. Nie można wymagać od zapalnika
absolutnej odporności na głupotę.

Skinął na kelnera. Ossipon siedział sztywno, patrząc przed siebie błędnym wzrokiem

świadczącym o wysiłku umysłowym. Kiedy kelner odszedł z pieniędzmi, ocknął się z miną
głębokiego niezadowolenia.

— Jestem w bardzo niemiłej sytuacji — powiedział. — Karl od tygodnia leży chory na

bronchit. Jest pięćdziesiąt procent możliwości, że w ogóle już nie wstanie. Michaelis nurza się w
rozkoszach gdzieś na wsi. Pewien modny wydawca zaproponował mu pięćset funtów za książkę.
Będzie straszliwie nieudana. Bo wiesz, on w więzieniu odwykł od konsekwentnego myślenia.

Profesor, już na nogach, zapinając płaszcz rozglądał się wokół siebie z doskonałą

obojętnością.

— Co zamierzasz robić? — spytał Ossipon znużonym głosem. Lękał się nagany ze strony

Centralnego Komitetu Czerwonych, organu bez stałej siedziby, o którego składzie nie był
dokładnie poinformowany. Jeśli następstwem tej sprawy byłoby cofnięcie skromnego subsydium
przeznaczonego na wydawanie broszurek P.P., wówczas doprawdy przyszłoby mu żałować
niewytłumaczonego szaleństwa Verloca.

— Co innego solidarność z najskrajniejszymi formami akcji, a co innego głupia brawura —

powiedział z czymś w rodzaju ponurej brutalności. — Nie wiem, co przyszło do głowy
Verlocowi. Jest w tym jakaś tajemnica. Jednakże jego już nie ma. Możesz to przyjąć, jak ci się
podoba, ale w tej sytuacji jedyną drogą dla bojowej grupy rewolucyjnej jest wyprzeć się
wszelkiego powiązania z tym waszym przeklętym wybrykiem. Kłopoczę się tylko o to, jak
zrobić, żeby to wypadło przekonująco.

Stojący człowieczek, zapięty i gotów do wyjścia, był nie wyższy od siedzącego Ossipona.
— Mógłbyś zażądać od policji świadectwa nienagannego prowadzenia się. Oni wiedzą, gdzie

każdy z was spał tej nocy. Gdybyście ich poprosili, może zgodziliby się opublikować jakieś
urzędowe stwierdzenie.

— Z pewnością dobrze wiedzą, że nie mieliśmy z tym nic wspólnego — mruknął Ossipon z

goryczą. — Ale co powiedzą, to inna sprawa. — Zamyślił się, nie bacząc na niską, zasępioną,

obdartą postać stojącą obok. — Muszę natychmiast odnaleźć Michaelisa i nakłonić go, żeby
przemówił od serca na jednym z naszych zebrań. Szeroki ogół żywi jakiś sentymentalny
szacunek dla tego człowieka. Jego nazwisko jest znane. Mam także kontakty z paroma
reporterami dużych dzienników. Będzie mówił zupełne brednie, ale ma taki sposób mówienia, że
i tak to przełkną.

— Jak syrop — wtrącił Profesor dość cicho, zachowując niewzruszony wyraz twarzy.
Zakłopotany Ossipon w dalszym ciągu rozmawiał sam ze sobą na wpół słyszalnie, jak

człowiek rozmyślający w zupełnej samotności.

— Osioł przeklęty! Zostawić mi na głowie taką idiotyczną sprawę. I nie wiem nawet, czy…
Zacisnął usta. Perspektywa pójścia po wiadomości wprost do sklepu pozbawiona była uroku.

Przypuszczał, że w sklepie Verloca policja mogła już urządzić kocioł. Na pewno dokonają
jakichś aresztowań, pomyślał z czymś w rodzaju cnotliwego oburzenia, gdyż równy bieg jego
rewolucyjnego żywota został zagrożony bez jego winy. A jednak jeśli tam nie pójdzie, narazi się
na pozostanie w nieświadomości czegoś może bardzo ważnego, o czym powinien koniecznie
wiedzieć. Potem zreflektował się, że jeżeli ów człowiek w parku został tak doszczętnie
rozerwany na kawałki, jak to podawały wieczorne gazety, to nie dało się ustalić jego tożsamości.
A w takim razie policja nie może mieć szczególnego powodu, żeby obserwować sklep Verloca
baczniej niż jakiekolwiek inne miejsce uczęszczane przez znanych anarchistów — niż choćby
nawet wejście do restauracji „Sylen”. Obojętne, dokąd pójdzie, wszędzie będzie dużo obserwacji
policyjnej. Jednakże…

— Zastanawiam się, co teraz zrobić? — wymamrotał radząc się samego siebie.
Zgrzytliwy głos przy jego łokciu wyrzekł ze spokojną wzgardą:
— Uczep się tej kobiety, jak możesz.
Po wypowiedzeniu tych słów Profesor odszedł od stolika. Ossipon, którego ten przebłysk

intuicji całkowicie zaskoczył, wzdrygnął się z lekka raz jeden, po czym znieruchomiał patrząc
bezradnie przed siebie — jakby przygwożdżony do siedzenia krzesła. Samotne pianino, nie
mające do pomocy nawet taboreta, dziarsko wybiło kilka akordów i rozpocząwszy wiązankę
melodii ludowych nakłoniło go w końcu do wyjścia pod takt Szkockich dzwoneczków. Boleśnie
urywane nutki cichły stopniowo za jego plecami, gdy wchodził wolno po schodach, przemierzał
hall i wychodził na ulicę.

Przed wielkimi drzwiami wejściowymi stali smętnym szeregiem sprzedawcy gazet, wydający

swój towar nie na chodniku, lecz z rynsztoka. Był zimny, posępny dzień wczesnej wiosny, i szare
niebo, błoto na ulicach, łachmany brudnych gazeciarzy harmonizowały doskonale z erupcją
wilgotnych, jakby z kosza do śmieci wyciągniętych arkuszy papieru zasmarowanych farbą
drukarską. Umazane brudem afisze zdobiły linię krawężnika niby gobeliny. Handel wieczornymi
gazetami szedł żwawo, ale w porównaniu z szybkim, nieustającym przepływem ruchu pieszego
sprawiał wrażenie jakiegoś obojętnie przyjmowanego, lekceważonego rozdawnictwa. Ossipon
rozejrzał się pośpiesznie w obie strony, nim wstąpił pomiędzy krzyżujące się nurty, ale Profesora
nie było już widać.

V

Profesor skręcił w ulicę po prawej stronie i szedł dalej z głową sztywno podniesioną wśród

tłumu ludzi, z których każdy prawie przerastał znacznie jego karłowatą postać. Próżne byłoby
udawanie przed sobą, że nie czuje zawodu. Ale to było tylko uczucie; stoicyzmu jego myśli nie
mogło zakłócić to ani żadne inne niepowodzenie. Następnym razem, czy jeszcze następnym,
zadany zostanie dobitny cios — coś naprawdę zaskakującego — cios, który otworzy pierwszą
szczelinę w imponującym frontonie wielkiego gmachu pojęć prawnych osłaniających straszliwą
niesprawiedliwość społeczną. Będąc człowiekiem skromnego pochodzenia i o wyglądzie tak
marnym, że mógł doprawdy stanąć na przeszkodzie jego wybitnym wrodzonym zdolnościom,
wcześnie zaczął karmić wyobraźnię opowieściami o ludziach, którzy z dna nędzy wznieśli się na
stanowiska dające władzę i pieniądze. Niezmierna, ascetyczna niemal czystość jego myśli,
połączona ze zdumiewającą nieznajomością świata, postawiła przed nim cel zdobycia władzy i
prestiżu nie za pomocą sztuczek, wdzięku, taktu czy bogactwa, lecz przez sam ciężar gatunkowy
własnej wartości. Uważał, że z tego tytułu należy mu się bezwzględny sukces. Jego ojciec, wątły
ciemnowłosy entuzjasta o spadzistym czole, był płomiennym wędrownym kaznodzieją jakiejś
mało znanej, ale rygorystycznej chrześcijańskiej sekty — człowiekiem ponad wszystko ufnym w
przywileje własnej cnotliwości. U syna, indywidualisty z temperamentu, skoro tylko wiedza
uniwersytecka gruntownie zastąpiła wiarę wpojoną przez sekciarskie konwentykle, ta postawa
moralna przerodziła się w szaleńczą, purytańską ambicję. Hodował ją w sobie jako coś po
świecku świętego. Przeszkody, jakie napotykała, otworzyły mu oczy na prawdziwą naturę świata,
którego moralność była sztuczna, zgniła i bluźniercza. Drogę najbardziej nawet
usprawiedliwionym rewolucjom torują osobiste impulsy, występujące pod maską przekonań.
Oburzenie Profesora znalazło w samym sobie ostateczną przyczynę, rozgrzeszającą go z
sięgnięcia po zniszczenie jako narzędzie zaspokojenia własnej ambicji. Zniszczyć wiarę ogółu w
praworządność — tak brzmiała niedoskonała formuła jego pedantycznego fanatyzmu; ale
podświadome przeświadczenie, że ram ustalonego ładu społecznego nie można skutecznie obalić
inaczej niż przez jakąś formę zbiorowej lub indywidualnej przemocy, było ścisłe i słuszne.
Działał z pobudek moralnych — to przekonanie tkwiło mocno w jego głowie. Wykonując swoją
działalność z wyzywającą bezwzględnością, stwarzał sobie pozory władzy i osobistego prestiżu.
Jego mściwemu rozgoryczeniu było to koniecznie potrzebne. Uśmierzało jego niepokój;
najżarliwsi rewolucjoniści szukają może tylko na swój sposób spokoju, podobnie jak wszyscy
inni ludzie — spokoju nasyconej próżności, zaspokojonych apetytów lub może ukojonego
sumienia.

Zagubiony w tłumie, nędzny i mały, rozmyślał ufnie o swojej władzy trzymając rękę w lewej

kieszeni spodni, lekko zaciśniętą na gumowej gruszce, najwyższej rękojmi jego złowrogiej
wolności. Ale po chwili zaczął oddziaływać na niego niemile widok jezdni zatłoczonej pojazdami
i chodników pełnych mężczyzn i kobiet.

Znajdował się na długiej, prostej ulicy, zaludnionej ledwie drobną cząstką niezmierzonej

rzeszy ludzkiej, ale wszędzie dokoła, szeroko i daleko, aż po horyzont przesłonięty ogromnymi
spiętrzeniami cegieł, czuł masę ludzką, potężną w swojej liczebności. Ludzie roili się, liczni jak
szarańcza, pracowici jak mrówki, bezmyślni jak siła przyrody, parli naprzód w jakimś ślepym
porządku, zaabsorbowani, odporni na uczucie, na logikę, może i na strach.

Tej formy zwątpienia obawiał się najbardziej. Odporni na strach! Często podczas wędrówek

po mieście, kiedy zdarzyło mu się rozmyślać o innych, miewał takie momenty straszliwej i

trzeźwej nieufności do ludzi. Jeśli nic nie zdoła ich poruszyć, co wtedy? Chwile takie zdarzają się
wszystkim tym, którym ambicja każe dążyć do bezpośredniej władzy nad ludzkością —
artystom, politykom, myślicielom, reformatorom lub świętym. Jest to godny pogardy stan
emocjonalny, przed którym człowieka wyższego rzędu broni samotność; toteż Profesor z zaciekłą
radością pomyślał o schronieniu, jakim był jego pokój z szafą zamkniętą na kłódkę, zagubiony w
puszczy ubogich domów — pustelnia doskonałego anarchisty. Aby szybciej dotrzeć do punktu, w
którym mógł wsiąść do swojego omnibusu, skręcił raptownie z ludnej ulicy w wąski i mroczny
zaułek wyłożony kamiennymi płytami. Po jednej stronie niskie domy z cegły o martwych,
zakurzonych oknach przedstawiały obraz nieuleczalnej ruiny — puste powłoki czekające na
rozbiórkę. Budynków po drugiej stronie życie nie opuściło jeszcze całkiem. Na wprost jedynej
latarni gazowej ziała jaskinia sklepu z używanymi meblami, gdzie w ciemnej głębi czegoś w
rodzaju wąskiej uliczki wijącej się poprzez dziwaczny las szaf o splątanym podszyciu z nóg
stołowych lśniło wysokie tremo niby jeziorko w borze. Na chodniku stała nie— szczęsna,
bezdomna kozetka w towarzystwie dwóch niedobranych krzeseł. Jedyna ludzka istota
korzystająca z zaułka poza Profesorem, rosły i wyprostowany mężczyzna nadchodzący
sprężystym krokiem z przeciwnej strony — zatrzymał się nagle.

— Halo — powiedział i stanął czujnie trochę z boku.
Profesor zatrzymał się już wcześniej i wykonał szybki półobrót, tak, że jego barki niemal

dotknęły muru. Prawa ręka opadła lekko na oparcie bezdomnej kozetki, podczas gdy lewa tkwiła
nadal celowo w głębi kieszeni od spodni, a okrągłe okulary w grubych obwódkach nadawały jego
posępnej, niewzruszonej twarzy coś z wyglądu sowy.

Było to jakby spotkanie na bocznym korytarzu wielkiego, tętniącego życiem gmachu. Rosły

mężczyzna miał na sobie ciemny płaszcz zapięty na wszystkie guziki i niósł w ręce parasol.
Kapelusz zsunięty na tył głowy odsłaniał sporo czoła, które w półmroku zdawało się bardzo
białe. W ciemnych plamach oczodołów gałki oczne błyszczały przenikliwie. Końce długich,
obwisłych wąsów koloru dojrzałego zboża obramiały kwadratowy blok wygolonego podbródka.

— Nie szukam pana — powiedział krótko.
Profesor nie poruszył się ani o cal. Zmieszane odgłosy olbrzymiego miasta ścichły do

niewyraźnego szmeru. Nadinspektor Heat z Wydziału Przestępstw Specjalnych zmienił ton.

— Nie pilno panu do domu? — spytał z drwiącą prostotą.
Mały, o niezdrowym wyglądzie moralny agent zniszczenia rozkoszował się po cichu swoim

osobistym prestiżem, trzymającym w szachu tego człowieka, zbrojnego w obrończy mandat
zagrożonego społeczeństwa. Szczęśliwszy od Kaliguli, który marzył o tym, by senat rzymski
miał tylko jedną głowę, bo w ten sposób łatwiej by mu było zaspokoić swoją okrutną żądzę,
Profesor ujrzał w tym jednym człowieku wszystkie zwalczane przez siebie siły: prawa,
własności, ucisku i niesprawiedliwości. Widział przed sobą wszystkich swoich wrogów i
nieustraszenie stawiał im wszystkim czoło, doznając najwyższego nasycenia swojej próżności.
Stali przed nim w zmieszaniu, niby przed jakąś straszliwą zapowiedzią zagłady. Upajał się
wewnętrznie tym przypadkowym spotkaniem, potwierdzającym jego wyższość nad całą rzeszą
ludzkości.

Było to rzeczywiście spotkanie przypadkowe. Nadinspektor Heat miał za sobą niemile

pracowity dzień, który rozpoczął się w chwili, gdy jego wydział trochę przed jedenastą rano
otrzymał pierwszy telegram z Greenwich. Przede wszystkim już sam fakt, że próby zamachu
dokonano w mniej niż tydzień po tym, jak zapewnił pewnego dostojnika, iż nie należy się
obawiać żadnego wybuchu działalności anarchistycznej, był dostatecznie irytujący. Jeżeli
kiedykolwiek uważał, że może bezpiecznie coś stwierdzić, to właśnie wtedy. Stwierdzenie to
sprawiło mu nieskończoną satysfakcję, ponieważ jasne było, że dostojnik bardzo pragnie to

właśnie usłyszeć. Zapewnił, że gdyby ktokolwiek bodaj tylko pomyślał o czymś takim, jego
wydział wiedziałby o tym w ciągu dwudziestu czterech godzin, i powiedział tak z całą
świadomością tego, że jest najlepszym fachowcem w swoim wydziale. Posunął się nawet do
wypowiedzenia słów, od których prawdziwa mądrość kazałaby się raczej powstrzymać. Ale
nadinspektor Heat nie był bardzo mądry — w każdym razie nie prawdziwie mądry. Prawdziwa
mądrość, która nie jest pewna niczego na tym pełnym sprzeczności świecie, byłaby mu
przeszkodziła w osiągnięciu obecnego stanowiska. Byłaby zatrwożyła jego zwierzchników i
zaprzepaściła jego szanse awansu. A awansował bardzo szybko.

— Nie ma wśród nich ani jednego, na którym nie moglibyśmy położyć ręki o każdej porze

dnia i nocy. Wiemy, co każdy z nich robi godzina po godzinie — oświadczył. I dostojnik raczył
się uśmiechnąć. Słowa te były tak oczywiście tym, co powinien powiedzieć oficer policji o
reputacji nadinspektora Heata, że sprawiały po prostu rozkosz. Dostojnik uwierzył oświadczeniu,
które pokrywało się z jego pojęciem o należytym porządku rzeczy. Jego mądrość była mądrością
urzędową, inaczej bowiem byłby może pomyślał o sprawie wynikającej nie z teorii, lecz z
doświadczenia: że w gęstej tkance stosunków między spiskowcem a policją zdarzają się
niespodziewane przerwy w ciągłości, nagłe luki w przestrzeni i czasie. Dany anarchista może być
obserwowany cal po calu i minuta po minucie, ale zawsze przychodzi moment, kiedy jakimś
sposobem wymyka się oczom i rękom na parę godzin, podczas których coś bardziej lub mniej
godnego pożałowania (przeważnie wybuch) jednak się wydarza. Dostojnik jednak, dawszy się
unieść swojemu poczuciu należytego porządku rzeczy, uśmiechnął się, i teraz wspomnienie tego
uśmiechu bardzo irytowało nadinspektora Heata, głównego eksperta od działalności
anarchistycznej.

Nie była to zresztą jedyna okoliczność, której wspomnienie mąciło zwykły spokój wybitnego

specjalisty. Była i druga, świeższa, bo datująca się dopiero z tego przedpołudnia. Myśl, że
wezwany do prywatnego gabinetu swego zwierzchnika, komisarza, nie umiał ukryć zdziwienia,
była zdecydowanie przykra. Instynkt człowieka cieszącego się powodzeniem dawno go nauczył,
że reputację zdobywa się z reguły nie tylko dzięki osiągnięciom, ale i dzięki sposobowi bycia.
Czuł zaś, że jego zachowanie, kiedy zaznajomił się z treścią owego telegramu, nie było
imponujące. Otworzył szeroko oczy i wykrzyknął: „Niemożliwe!”, narażając się tym na nie—
odpartą ripostę w postaci mocnego uderzenia czubkiem palca w telegram, który komisarz, po
odczytaniu go na głos, rzucił na biurko. Być zmiażdżonym jak gdyby czubkiem czyjegoś
wskazującego palca to przykre doświadczenie. I bardzo szkodliwe! Co więcej, nadinspektor Heat
zdawał sobie sprawę, że nie naprawił sytuacji pozwalając sobie na wyrażenie pewnego
przekonania.

— Jedno mogę panu powiedzieć od razu: żaden z tej naszej bandy nie miał z tym nic

wspólnego.

Tkwiła w nim mocno uczciwość dobrego detektywa, ale teraz uznał, że nieprzenikniona i

czujna rezerwa wobec tego incydentu byłaby korzystniejsza dla jego reputacji. Z drugiej strony
stwierdził sam przed sobą, że trudno zachować reputację, jeśli zaczynają mieszać się do rzeczy
kompletni laicy. Laicy są zmorą policji, podobnie jak innych zawodów. Ton komisarza był
dostatecznie kwaśny, by słuchaczowi mogły ścierpnąć zęby.

Do tego nadinspektor Heat od śniadania nic nie jadł.
Wyruszywszy natychmiast, aby rozpocząć śledztwo na miejscu wypadku, nałykał się w parku

zimnej, niezdrowej mgły. Stamtąd poszedł do szpitala, i nim śledztwo na terenie Greenwich
wreszcie się skończyło, stracił ochotę do jedzenia. Nie będąc przyzwyczajony, jak doktorzy, do
oglądania z bliska zmasakrowanych szczątków ludzkich, doznał wstrząsu na widok, jaki ukazał
się jego oczom, gdy w pewnym pomieszczeniu szpitalnym zdjęto ze stołu nieprzemakalną

płachtę.

Na stole tym rozpostarta była niby obrus druga nieprzemakalna płachta, której podwinięte pod

górę rogi okrywały rodzaj kopca — stos nadpalonych i pokrwawionych łachmanów na wpół
przysłaniających coś, co mogłoby być nagromadzeniem surowca na ucztę ludożerców. Trzeba
było nie lada siły woli, żeby nie cofnąć się przed tym widokiem. Nadinspektor Heat, sprawny
funkcjonariusz swego wydziału, ostał się w miejscu, ale przez całą minutę nie postąpił do przodu.
Miejscowy posterunkowy w mundurze rzucił ukośne spojrzenie i powiedział z flegmatyczną
prostotą:

— Cały tu jest. Co do kawałeczka. Ale to była robota.
On pierwszy znalazł się na miejscu po wybuchu. Teraz ponownie wspomniał o tym fakcie.

Zobaczył jakby potężną błyskawicę we mgle. Stał w tym czasie pod bramą przy King William
Street, rozmawiając z dozorcą. Zadrżał cały od wstrząsu. Pobiegł między drzewami w kierunku
Obserwatorium. „Ile sił w nogach” — powtórzył dwa razy.

Nadinspektor Heat, ostrożnie i ze zgrozą pochylając się nad stołem, dał mu opowiadać dalej.

Woźny szpitalny i jeszcze jeden posługacz odwinęli rogi płachty i ustąpili na bok. Oczy
nadinspektora badały makabryczne szczegóły stosu owej mieszaniny, która wyglądała na
pozbieraną w jatkach i sklepikach szmaciarzy.

— Użyliście łopaty — powiedział zauważywszy trochę drobnego żwiru, brązowe kawałeczki

kory i cienkie jak igły cząsteczki potrzaskanego drewna.

— W jednym miejscu musiałem — rzekł flegmatyczny posterunkowy. — Posłałem dozorcę

parkowego po szpadel. Kiedy usłyszał, jak nim skrobię po ziemi, oparł czoło o drzewo i
pochorował się jak pies.

Nadinspektor, ostrożnie pochylony nad stołem, zwalczył niemiłe uczucie w gardle.

Druzgocąca siła zniszczenia, która uczyniła z tego ciała kupę nierozpoznawalnych szczątków,
skojarzyła się w jego odczuciu z bezlitosnym okrucieństwem, choć rozum mówił mu, że efekt
musiał być szybki jak błyskawica. Ten człowiek, kimkolwiek był, umarł w mgnieniu oka, a
jednak nie sposób było uwierzyć, że ludzkie ciało mogło osiągnąć taki stopień rozpadu nie
przeszedłszy przez niewyobrażalne męki bólu. Nie będąc fizjologiem, a jeszcze mniej
metafizykiem, nadinspektor Heat poprzez współczucie, które jest formą strachu, wzniósł się
ponad wulgarne pojęcie czasu. W mgnieniu oka! Przypomniał sobie wszystko, co kiedykolwiek
czytał w popularnych wydawnictwach o długich i przerażających snach, które się śnią w
momencie przebudzenia, o tym, jak tonący przeżywa ze straszliwą intensywnością całe swoje
ubiegłe życie w chwili, kiedy jego ociekająca wodą głowa po raz ostatni wynurza się na
powierzchnię. Niewyjaśnione tajemnice świadomego bytu póty dręczyły nadinspektora Heata, aż
zrodziła się w nim okropna myśl, że między dwoma kolejnymi mrugnięciami oka zawrzeć się
mogą wieki przeraźliwego bólu i duchowej męczarni. Tymczasem jednak nadinspektor dalej
przypatrywał się stołowi ze spokojną twarzą i trochę podejrzliwą uwagą klienta–biedaka, który
pochyla się nad czymś, co można by nazwać produktami ubocznymi masarni, żeby wybrać coś
na tani niedzielny obiad. Przez cały czas jego wyszkolona uwaga znakomitego wywiadowcy, nie
gardzącego żadnym źródłem informacji, łowiła treść chaotycznej gadaniny zadowolonego z
siebie posterunkowego.

— Blondyn — powiedział ten ostatni pogodnym tonem i urwał. — Stara kobieta, która

rozmawiała z sierżantem, zauważyła jakiegoś blondyna wychodzącego ze stacji Maze Hill. —
Znów urwał. — A ten też był blondyn. Zauważyła dwóch mężczyzn wychodzących ze stacji po
tym, jak pociąg ruszył dalej w kierunku śródmieścia — ciągnął powoli. — Nie umiała
powiedzieć, czy byli razem. Nie zwróciła specjalnej uwagi na tego dużego, ale ten drugi to był
drobny blondynek, który niósł w ręce blaszaną puszkę od pokostu. — Posterunkowy zamilkł.

— Znacie tę kobietę? — mruknął nadinspektor z oczami utkwionymi w stole, podczas gdy po

głowie chodziły mu niejasne myśli o bliskiej autopsji osobnika, który według wszelkiego
prawdopodobieństwa pozostanie na zawsze nieznany.

— Tak. Jest gospodynią u dawnego właściciela baru i przychodzi czasem do kaplicy na Park

Place — objaśnił z ważną miną posterunkowy i urwał, jeszcze raz spoglądając ukosem na stół.
Potem nagle: — No i jest tu cały… ile go się mogłem dopatrzyć. Blondyn. Drobny… na pewno
drobny. Niech pan spojrzy na tę stopę. Najpierw pozbierałem jego nogi, jedną po drugiej. Był
taki porozrzucany, że nie wiedziałem, od czego zaczynać.

Posterunkowy umilkł, leciutki błysk niewinnego, samochwalczego uśmieszku nadał jego

okrągłej twarzy dziecinny wyraz.

— Potknął się — oznajmił zdecydowanie. — Ja sam się raz potknąłem i nawet poleciałem na

głowę, kiedy biegłem. Te korzeniska sterczą tam wszędzie. Potknął się o korzeń i upadł, i to, co
trzymał w ręku, musiało mu wybuchnąć pod samą piersią.

Echo słów „nieznany osobnik” powtarzające się w głębi świadomości nadinspektora Heata

gnębiło go bardzo. Chętnie wyśledziłby tajemniczą genezę tej sprawy dla własnej wiadomości.
Był zawodowo ciekawy. Chętnie też dowiódłby w oczach ogółu sprawności swojego wydziału,
ustalając tożsamość tego człowieka.. Był lojalnym urzędnikiem. To jednakże zdawało się
niemożliwe. Pierwszy człon zagadki był nie do odczytania — nie sugerował niczego poza
straszliwym okrucieństwem.

Opanowując fizyczny wstręt, nadinspektor Heat bez przekonania, tylko by uspokoić sumienie,

wyciągnął rękę i ujął najmniej pobrudzony łachman. Był to wąski pasek aksamitu z
przywieszonym do niego większym, trójkątnym kawałkiem granatowego sukna. Podniósł go do
oczu, a posterunkowy odezwał się:

— Aksamitny kołnierz. Dziwne, że ta stara zauważyła aksamitny kołnierz. Granatowy płaszcz

z aksamitnym kołnierzem, tak nam powiedziała. To był ten sam typ, którego ona widziała, nie ma
dwóch zdań. I jest tu cały w komplecie, z aksamitnym kołnierzem i wszystkim. Zdaje mi się, że
nie przegapiłem ani jednego kawałeczka, nawet tak małego jak znaczek pocztowy.

W tym momencie wyszkolone uszy nadinspektora przestały słyszeć głos posterunkowego.

Podszedł do jednego z okien, żeby mieć lepsze światło. Jego twarz, odwrócona od pokoju,
wyrażała nagłe, napięte zainteresowanie, kiedy badał z bliska trójkątny kawałek sukna. Szybkim
szarpnięciem oderwał go i dopiero wetknąwszy go do kieszeni odwrócił się znów na pokój i
cisnął aksamitny kołnierz z powrotem na stół.

— Zakryć — polecił krótko posługaczom, nie patrząc więcej, i pożegnany przez salutującego

posterunkowego odszedł z pośpiechem zabierając swój łup.

Dogodny pociąg powiózł go szybko do śródmieścia. Siedział sam w przedziale trzeciej klasy,

głęboko zamyślony. Ten nadpalony kawałek sukna był niewiarygodnie cenny, i nadinspektor nie
mógł się oprzeć zdziwieniu, że w tak przypadkowy sposób wszedł w jego posiadanie. To jakby
Los wetknął mu w ręce tę poszlakę. I jak to bywa z przeciętnym człowiekiem, który ma ambicję
kierowania wydarzeniami, zaczął odnosić się nieufnie do tak łatwego i przypadkowego sukcesu
— tylko dlatego, że został mu jakby narzucony. Praktyczna wartość sukcesu zależy w niemałym
stopniu od tego, jak się na niego patrzy. Ale Los nie patrzy na nic. Nie rozróżnia. Nadinspektor
przestał już uważać za rzecz ze wszech miar pożądaną publiczne usta— lenie tożsamości
człowieka, który tego przedpołudnia tak straszliwie doszczętnie wysadził się w powietrze. Nie
był jednak pewien, jak ustosunkuje się do tego jego wydział. Dla ludzi w nim zatrudnionych
wydział jest złożoną osobowością mającą własne poglądy, a nawet kaprysy. Zależny jest od
lojalności i oddania swoich funkcjonariuszy, a lojalność i oddanie zaufanych funkcjonariuszy
łączą się z pewną dozą dobrodusznej pogardy, która niejako utrzymuje w nim świeże powietrze.

Z woli łaskawej Natury nikt nie jest bohaterem w oczach swojego sługi, inaczej bohaterowie
musieliby sami czyścić sobie ubrania. Podobnie żaden wydział nie wydaje się doskonale mądry
swoim pracownikom, kiedy myślą o nim w cichości ducha. Wydział nie wie tyle, co niektórzy
jego funkcjonariusze. Będąc organizmem beznamiętnym, nigdy nie może być idealnie
poinformowany. Gdyby wiedział za wiele, traciłaby na tym jego sprawność. Nadinspektor Heat
wysiadł z pociągu w stanie zamyślenia ani trochę nie skażonym nielojalnością, ale nie całkiem
wolnym od owej zazdrosnej nieufności, która tak często wyrasta z całkowitego oddania, czy to
kobiecie, czy instytucji.

W takim to usposobieniu, fizycznie bardzo czczy, ale wciąż czujący mdłości na wspomnienie

tego, co widział, nadinspektor Heat natknął się na Profesora. W warunkach, które rozdrażniłyby
każdego zdrowego, normalnego człowieka, spotkanie to było nadinspektorowi szczególnie
niemiłe. Nie myślał dotychczas o Profesorze; nie myślał o żadnym w ogóle indywidualnym
anarchiście. Charakter całego zdarzenia narzucił mu jakoś ogólną myśl o absurdalności ludzkich
spraw, która już jako abstrakcja jest dostatecznie irytująca dla niefilozoficznych umysłów, a w
konkretnych przypadkach staje się złoszcząca ponad granice wytrzymałości. Na początku swojej
kariery nadinspektor Heat zajmował się bardziej przedsiębiorczymi formami złodziejstwa. W tej
sferze zdobył ostrogi, i całkiem naturalnie zachował dla niej, już po awansowaniu do innego
wydziału, uczucie niezbyt dalekie od serdeczności. Złodziejstwo nie jest czystym absurdem. Jest
formą ludzkiej pracy, wynaturzonej co prawda, ale jednak pracy, wykonywanej w pracowitym
świecie. To robota, którą podejmuje się z tych samych powodów, co pracę w przemyśle
ceramicznym, w kopalniach węgla, na polach czy w warsztatach tokarskich. Różnica dzieląca ją
od innych form pracy polega praktycznie biorąc na jakości ryzyka, które tkwi nie w
zesztywnieniu stawów, ołowicy, gazie kopalnianym czy pylicy, ale w tym, co w specjalnej
frazeologii określa się krótko jako „siedem lat ciężkiego”. Nadinspektor Heat nie był oczywiście
obojętny na ciężar gatunkowy różnic moralnych. Ale złodzieje, którymi się zajmował, też je
uznawali. Z pewną rezygnacją poddawali się surowym sankcjom moralności bliskiej
nadinspektorowi Heatowi. Uważał ich za współobywateli, którzy zeszli na złą drogę wskutek
braków w wychowaniu; ale uwzględniwszy tę różnicę, potrafił zrozumieć mentalność
włamywacza, gdyż w istocie rzeczy mentalność i instynkty włamywacza są tego samego rodzaju
co mentalność i instynkty policjanta. Obaj uznają te same konwencje, każdy zna metody i
fachowe sposoby drugiego. Rozumieją się nawzajem, co przynosi korzyść jednemu i drugiemu i
sprawia, że stosunki pomiędzy nimi nabierają czegoś w rodzaju uprzejmości. Będąc wytworami
tej samej machiny — choć jeden uznany jest za pożytecznego, a drugi za szkodliwego — uznają
tę machinę za zrozumiałą samą przez się, każdy po swojemu, ale z jednakową w istocie rzeczy
powagą. Idee buntu nie miały przystępu do umysłu nadinspektora Heata. Ale jego złodzieje nie
byli buntownikami. Jego fizyczna krzepa, jego chłodny nieugięty sposób bycia, jego odwaga i
sprawiedliwość zyskały mu wiele respektu i nieco uwielbienia w sferze jego wczesnych
sukcesów. Czuł się tam szanowany i podziwiany. Toteż nadinspektor Heat, stojąc o sześć kroków
od anarchisty przezywanego Profesorem, pomyślał z żalem o świecie złodziei — rozsądnych, bez
niezdrowych ideałów, pracujących fachowo, szanujących ustanowione władze, wolnych od
zmazy nienawiści i rozpaczy.

Złożywszy w ten sposób hołd temu, co normalne w społeczeństwie (instynktownie bowiem

uważał ideę złodziejstwa za równie normalną jak idea własności), nadinspektor Heat poczuł
wielką złość do samego siebie za to, że stanął, że się odezwał, że w ogóle poszedł tą trasą
dlatego, iż skracało to drogę ze stacji do komendy głównej. I odezwał się znowu, miarkując swój
potężny, władczy głos, który dzięki temu nabrał tonu groźby.

— Nie jest pan poszukiwany, mówię panu — powtórzył.

Anarchista nie ruszył się. Wewnętrzny śmiech szyderstwa odsłonił nie tylko jego zęby, ale i

dziąsła, wstrząsnął nim całym bez najmniejszego dźwięku. Nadinspektor Heat nie wytrzymał i
dodał wbrew rozsądkowi:

— Jeszcze nie. Kiedy będzie mi pan potrzebny, będę wiedział, gdzie pana znaleźć.
Były to całkiem stosowne słowa, zgodne z tradycją i rolą oficera policji zwracającego się do

jednego ze swoich specjalnych podopiecznych. Ale sposób, w jaki zostały przyjęte, odbiegał od
tradycji i stosowności. Był skandaliczny. Karłowata, słabowita postać przemówiła wreszcie.

— Nie wątpię, że wówczas gazety poświęciłyby panu wspomnienia pośmiertne. Pan wie

najlepiej, co to byłoby dla pana warte. Sądzę, że potrafi pan sobie z łatwością wyobrazić, co by
tam wydrukowano. Ale może się pan narazić na taką nieprzyjemność, że zostanie pan pochowany
razem ze mną, choć przypuszczam, że pańscy przyjaciele staraliby się nas w miarę możliwości
posortować.

Mimo całej zdrowej pogardy dla nastawienia dyktującego podobne przemowy, straszna

aluzyjność tych słów wywarła wrażenie na nadinspektorze. Zbyt wiele miał intuicji, a także zbyt
wiele ścisłych informacji, żeby puścić je mimo uszu jako brednie. Mrok ciasnego zaułka nabrał
złowrogiej barwy od tej ciemnej, kruchej figurki opartej plecami o mur i przemawiającej słabym,
ale pewnym głosem. Nadinspektorowi z jego krzepką, uporczywą witalnością fizyczną nędza tej
istoty, tak oczywiście nie nadającej się do życia, wydała się złowróżbna; pomyślał bowiem, że
gdyby sam miał nieszczęście być czymś tak marnym, nie dbałby o to, kiedy umrze. Dla niego
życie znaczyło tak wiele, że nowa fala mdłości okryła jego czoło drobnymi kropelkami potu.
Szmer miejskiego życia, przytłumiony stukot kół po dwóch niewidocznych ulicach z prawej i z
lewej strony, napływał do jego uszu po krzywiźnie obskurnego zaułka drogocenny i swojski,
pełen urzekającej słodyczy. Nadinspektor Heat był tylko człowiekiem. Ale był także mężczyzną i
nie mógł puścić płazem takich słów.

— Wszystko to dobre do straszenia dzieci — powiedział. — Dostanę pana jeszcze.
Było to dobrze powiedziane, bez pogardy, z niemal skromnym spokojem.
— Niewątpliwie — brzmiała odpowiedź — ale najlepiej zaraz, proszę mi wierzyć. Dla

człowieka o naprawdę mocnych przekonaniach jest to piękna okazja do poświęcenia się. Może
pan nie znaleźć drugiej tak korzystnej, tak humanitarnej. Nie ma blisko nas nawet kota, a z tych
starych domów skazanych na zagładę byłaby dobra kupa cegieł tam, gdzie pan stoi. Nigdy mnie
pan nie dostanie tak małym kosztem dla życia i własności, za których ochronę panu płacą.

— Pan nie wie, do kogo mówi — rzekł nadinspektor Heat stanowczo. — Gdybym teraz pana

tknął, nie byłbym lepszy od pana.

— Ach! Reguły gry!
— Może pan być pewien, że nasza strona wygra w końcu. Może będzie kiedyś trzeba

przekonać ludzi, że do niektórych z was powinno się strzelać bez ostrzeżenia, jak do wściekłych
psów. Wtedy taka będzie gra. Ale niech mnie diabli; jeśli wiem, na czym wasza polega. Myślę,
że sami nie wiecie. Nigdy na niej nic nie zyskacie.

— Tymczasem to pan na niej zyskuje… na razie. I to łatwo. Nie będę mówił o pańskiej gaży,

ale czy nie wyrobił sobie pan nazwiska tylko dzięki temu, że nie rozumiał pan, do czego
dążymy?

— Więc do czego dążycie? — spytał nadinspektor Heat z pogardliwym pośpiechem, jak

człowiek, któremu jest pilno i który spostrzega się, że traci czas na próżno.

Anarchista doskonały odpowiedział uśmiechem, który nie rozwarł jego cienkich, bezbarwnych

warg; a słynny nadinspektor doznał poczucia wyższości, które kazało mu podnieść ostrzegawczo
palec.

— Rzućcie to… o cokolwiek wam idzie — powiedział tonem przestrogi, ale nie tak

łaskawym, jakiego by użył racząc udzielić dobrej rady renomowanemu włamywaczowi. —
Rzućcie. Przekonacie się, że jest nas za wielu, jak na wasze siły.

Uśmiech przyklejony do ust Profesora przygasł, jakby ukryty za nim szyderczy duch stracił

pewność siebie. Nadinspektor Heat ciągnął dalej:

— Nie wierzy mi pan… co? No więc niech się pan rozejrzy wokół siebie. Za wielu nas. A

zresztą nie robicie tego dobrze. Zawsze coś spartolicie. Gdyby złodzieje nie znali się lepiej na
swoim fachu, pomarliby z głodu.

Aluzja do niezwyciężonej rzeszy ludzi stojących za tym człowiekiem wzbudziła ponure

oburzenie w piersi Profesora. Przestał uśmiechać się swoim enigmatycznym i drwiącym
uśmieszkiem. Siła oporu wielkich liczb, niemożliwość zaatakowania ogromnej, niewzruszonej
rzeszy ludzkiej była wiecznym widmem straszącym go w złowrogiej samotności. Usta mu drżały
jakiś czas, nim zdołał wykrztusić zdławionym głosem:

— Ja robię swoją robotę lepiej niż pan swoją.
— Dosyć już tego — przerwał nadinspektor Heat pośpiesznie, a Profesor tym razem roześmiał

się głośno. Śmiejąc się ciągle, ruszył przed siebie — ale nie śmiał się długo. Na ruchliwą, szeroką
arterię wyszedł z wąskiego zaułka żałosny człowieczek o smutnej twarzy. Szedł znużonym
krokiem włóczęgi, który ciągnie dalej i dalej, nie bacząc na deszcz ani słońce, posępnie obojętny
na wygląd nieba i ziemi. Nadinspektor Heat natomiast, popatrzywszy za nim przez chwilę,
wyszedł z zaułka z rzeczową energią człowieka, który wprawdzie też nie zwraca uwagi na
niesprzyjającą aurę, lecz wie, że ma powierzoną sobie misję na tej ziemi i moralne poparcie
podobnych mu ludzi. Wszyscy mieszkańcy tego olbrzymiego miasta, ludność całego kraju, i
nawet miliony rojące się po całej planecie są z nim razem… aż po złodziei i żebraków. Tak,
nawet złodzieje z pewnością stoją za nim w jego obecnej pracy. Świadomość powszechnego
poparcia dla jego ogólnej działalności dodała mu ducha do zmagań z konkretnym problemem.

Problem, który nadinspektor Heat miał teraz przed sobą, polegał na uporaniu się z komisarzem

jego wydziału, swoim bezpośrednim zwierzchnikiem. Jest to stały problem zaufanych i lojalnych
funkcjonariuszy; anarchizm nadawał mu specyficzne zabarwienie, ale nic więcej. Prawdę
mówiąc, nadinspektor Heat niewiele sobie robił z anarchizmu. Nie przywiązywał do niego
nadmiernej wagi i nigdy nie potrafił się zmusić do rozpatrywania go na serio. Anarchizm
wydawał mu się rodzajem zakłócania spokoju publicznego, pozbawionym ludzkiej wymówki
pijaństwa, które w każdym razie kojarzy się z dobrodusznością i poczciwą skłonnością do
świętowania. Jako przestępcy anarchiści stanowczo nie byli klasą — żadną klasą. I
przypomniawszy sobie Profesora, nadinspektor Heat, nie wstrzymując dziarskiego kroku,
mruknął przez zęby:

— Wariat.
Łapanie złodziei było zupełnie inną sprawą. Miało w sobie ową powagę wiążącą się z każdą

postacią otwartego współzawodnictwa, w którym najlepszy wygrywa zgodnie z całkowicie
zrozumiałymi regułami. W rozgrywce z anarchistami żadnych reguł nie było. A to nie
odpowiadało gustom nadinspektora. Wszystko to były głupstwa, ale te głupstwa podniecały
opinię publiczną, dotykały wysoko postawionych osób i zatrącały o stosunki międzynarodowe.
Zawzięta, bezlitosna pogarda usztywniła rysy nadinspektora Heata idącego w stronę komendy
głównej. Myślą przebiegał wszystkich anarchistów ze swojej trzody. Żaden z nich nie miał ani
połowy tej odwagi, jaką miał pierwszy lepszy ze znanych mu włamywaczy. Ani połowy… ani
dziesiątej części.

W komendzie głównej wpuszczono nadinspektora od razu do prywatnego gabinetu komisarza.

Zastał go z piórem w ręce, pochylonego nad dużym stołem zarzuconym papierami, jakby
oddawał cześć olbrzymiemu podwójnemu kałamarzowi z brązu i kryształu. Tuby do rozmów

podobne do węży przywiązane były za głowy do tylnego oparcia drewnianego fotela komisarza,
a ich rozwarte paszcze wyglądały, jakby gotowe były gryźć go w łokcie. W tej pozycji podniósł
tylko oczy o powiekach ciemniejszych od twarzy i mocno pomarszczonych. Nadeszły już
raporty: o każdym anarchiście wiadomo było dokładnie, co robił.

Powiedziawszy to spuścił wzrok, szybko podpisał dwie pojedyncze kartki papieru, po czym

dopiero odłożył pióro i odchylił się mocno do tyłu, kierując pytające spojrzenie na sławnego
podwładnego. Nadinspektor wytrzymał je dzielnie, pełen uszanowania, ale nieprzenikniony.

— Zapewne miał pan rację — rzekł komisarz — mówiąc mi zaraz na początku, że londyńscy

anarchiści nie mieli z tym nic wspólnego. Całkowicie doceniam sprawność, z jaką pilnują ich
pańscy ludzie. Z drugiej strony wobec publiczności oznacza to tylko przyznanie się, że nic nie
wiemy.

Komisarz mówił bez pośpiechu, jak gdyby ostrożnie. Jego myśl zdawała się zatrzymywać

chwilę na każdym słowie przed przejściem do następnego, jakby były kamieniami, po których
jego intelekt szuka sobie drogi przez potok omyłek.

— Chyba że przywiózł pan coś użytecznego z Greenwich — dodał.
Nadinspektor rozpoczął natychmiast jasne i rzeczowe sprawozdanie z przeprowadzonego

śledztwa. Jego zwierzchnik obrócił się z lekka w fotelu i założywszy nogę na nogę oparł się
bokiem na łokciu, dłonią przy— słaniając oczy. W jego nasłuchującej postawie był jakiś
kanciasty i smutny wdzięk. Błyski jakby wypolerowanego srebra zalśniły na bokach jego czarnej
jak heban głowy, kiedy pochylił ją z wolna przy końcu relacji.

Nadinspektor Heat czekał z taką miną, jakby przebiegał raz jeszcze myślą to, co przed chwilą

powiedział, chociaż naprawdę rozważał celowość dodania czegoś więcej. Komisarz przeciął jego
wahanie.

— Sądzi pan, że było dwóch ludzi? — spytał nie odsłaniając oczu.
Nadinspektor uważał to za więcej niż prawdopodobne. Jego zdaniem, ci dwaj rozstali się o

jakieś sto jardów od murów obserwatorium. Wyjaśnił także, w jaki sposób ten drugi mężczyzna
mógł się szybko wydostać z parku nie zwracając niczyjej uwagi. Sprzyjała mu mgła, chociaż nie
bardzo gęsta. Widocznie przyprowadził tamtego na miejsce, po czym zostawił go, żeby dokonał
dzieła w pojedynkę. Biorąc pod uwagę czas, w którym stara kobieta widziała obu wychodzących
ze stacji Maze Hill, i czas, w którym usłyszano wybuch, nadinspektor sądził, że w chwili kiedy
zamachowiec likwidował się tak doszczętnie, jego kolega mógł znajdować się już na stacji
Greenwich Park, gotów wsiąść do najbliższego pociągu w stronę śródmieścia.

— Doszczętnie, mówi pan? — spytał komisarz cicho spod ocieniającej go dłoni.
Nadinspektor w paru dobitnych słowach opisał wygląd szczątków.
— Ławnicy u koronera będą mieli używanie — dodał z ponurym humorem.
Komisarz odsłonił oczy.
— Nie będziemy im mieli nic do powiedzenia — zauważył ociężale.
Podniósł wzrok i przez chwilę obserwował wysoce dyplomatyczną minę swojego

nadinspektora. Z natury nie był skłonny do złudzeń. Wiedział, że każdy wydział jest zdany na
łaskę podwładnych funkcjonariuszy, którzy mają własne pojęcia o lojalności. Jego kariera
rozpoczęła się w pewnej tropikalnej kolonii. Lubił swoją tamtejszą pracę. Była to praca
policyjna. Odniósł wielkie sukcesy w tropieniu i rozbijaniu pewnych niegodziwych tajnych
stowarzyszeń wśród krajowców. Potem wziął długi urlop i dość pochopnie ożenił się. Ze
światowego punktu widzenia była to dobra partia, ale żona na podstawie zasłyszanych relacji
wyrobiła sobie złą opinię o kolonialnym klimacie. Miała natomiast wpływowe znajomości.
Zrobił doskonałą partię. Ale obecnej swojej roboty nie lubił. Czuł się zależny od zbyt wielu
podwładnych i zbyt wielu panów. Bliskość owego osobliwego emocjonalnego zjawiska zwanego

opinią publiczną ciążyła mu; zatrważało go ono swoją irracjonalnością. Niewątpliwie wskutek
nieznajomości rzeczy wyolbrzymiał sobie jego moc sprawiania dobra i zła — zwłaszcza zła; a
ostre wschodnie wiatry angielskiej wiosny (która dogadzała jego żonie) wzmagały jego ogólną
nieufność wobec ludzkich pobudek i sprawności ludzkich instytucji. Jałowość pracy biurowej
szczególnie mu dokuczała w owych dniach tak męczących dla jego wrażliwej wątroby.

Wstał, rozprostował się na całą wysokość i krokiem dziwnie ciężkim u tak szczupłego

mężczyzny podszedł do okna. Szyby ociekały deszczem, a krótka uliczka, na którą spoglądał z
góry, była mokra i pusta, jakby jakaś wielka powódź nagle wszystko z niej zmiotła. Dzień był
bardzo przykry, z początku przyduszony dokuczliwą mgłą, teraz tonący w zimnym deszczu.
Migotliwe zamazane płomyki latarni gazowych zdawały się rozpuszczać w wodnistej atmosferze.
A górnolotne pretensje ludzkości gnębionej poniżającymi niegodziwościami aury wydawały się
kolosalną i beznadziejną marnością zasługującą na pogardę, zdumienie i litość. „Okropność,
okropność! — pomyślał komisarz z twarzą przy szybie. — Mamy taką pogodę już dziesięć dni,
nie, dwa tygodnie… dwa tygodnie.” — Na pewien czas przestał zupełnie myśleć. Ten kompletny
bezwład mózgu trwał jakieś trzy sekundy. Potem zapytał niedbale:

— Polecił pan poszukiwać tego drugiego człowieka na linii kolejowej w obu kierunkach?
Nie wątpił, że zrobione zostało wszystko, co trzeba. Nadinspektor Heat znał oczywiście

gruntownie technikę polowania na ludzi. Zresztą to były normalne środki, które przedsięwziąłby
automatycznie nawet byle nowicjusz. Parę zapytań wśród bileterów i tragarzy na dwóch
niedużych stacjach kolejowych przyniesie dodatkowe szczegóły o wyglądzie tych dwóch
mężczyzn; przegląd odebranych pasażerom biletów wykaże od razu, skąd przyjechali tego ranka.
Elementarne poczynania, których na pewno nie zaniedbano. I rzeczywiście nadinspektor odrzekł,
że wszystko to zrobiono natychmiast po tym, jak owa stara kobieta zgłosiła się ze swoimi
zeznaniami. Wymienił też nazwę pewnej stacji.

— To stamtąd przyjechali, panie komisarzu — mówił dalej. — Kolejarz, który odbierał bilety

w Maze Hill, pamięta, że dwóch ludzi odpowiadających rysopisowi przeszło przez kołowrót.
Wydali mu się parą przyzwoitych rzemieślników wyższego gatunku — malarzy szyldów albo
dekoratorów wnętrz. Ten duży wysiadł z wagonu trzeciej klasy przy końcu pociągu i trzymał w
ręku błyszczącą blaszaną puszkę. Na peronie dał ją do niesienia młodemu blondynkowi, który
szedł za nim. Wszystko zgadza się dokładnie z tym, co ta stara kobieta opowiedziała sierżantowi
policji w Greenwich.

Komisarz, z twarzą wciąż zwróconą do okna, wyraził powątpiewanie, czy ci dwaj ludzie mieli

cokolwiek wspólnego z zamachem. Cała ta teoria opierała się na wypowiedziach starej
sprzątaczki, której omal nie przewrócił śpieszący się mężczyzna. Niezbyt mocny autorytet,
doprawdy, chyba że mówiła pod wpływem nagłego natchnienia, co było mało prawdopodobne.

— Niech pan powie szczerze, czy naprawdę mogła mówić w natchnieniu? — spytał z

poważną ironią, odwrócony plecami do pokoju i jakby urzeczony kontemplacją gigantycznych
kształtów miasta na wpół zatopionych w ciemności. Nie obejrzał się nawet wtedy, gdy usłyszał
słowo „opatrzność” wymamrotane przez głównego funkcjonariusza swojego wydziału, którego
nazwisko, drukowane czasem w gazetach, znane było szerokiemu ogółowi jako nazwisko
jednego z gorliwych i pracowitych opiekunów społeczeństwa. Nadinspektor Heat podniósł nieco
głos.

— Widziałem wyraźnie paseczki i ułamki błyszczącej blachy — powiedział. — To się

całkiem dobrze zgadza.

— I ci ludzie przyjechali z tej małej wiejskiej stacyjki — zastanowił się na głos komisarz.

Powiedziano mu, że taka nazwa widniała na dwóch spośród trzech biletów zwróconych przez
pasażerów tego pociągu w Maze Hill. Trzecią osobą, która wysiadła, był pewien handlarz z

Gravesend, dobrze znany tragarzom. Nadinspektor udzielił tej informacji zdecydowanym tonem i
z pewną dozą złego humoru, jak to czynią lojalni funkcjonariusze, świadomi swojej wierności i
znający wartość swoich gorliwych wysiłków. A komisarz jeszcze i teraz nie odwrócił wzroku od
ciemności na dworze, rozległej jak ocean.

— Dwóch zagranicznych anarchistów przyjeżdża z tej miejscowości — powiedział na pozór

do szyby okiennej. — Dość trudno to wytłumaczyć.

— Tak jest, panie komisarzu. Ale jeszcze trudniej byłoby to wytłumaczyć, gdyby ten

Michaelis nie przebywał w wiejskim domku w tamtych stronach.

Na dźwięk tego nazwiska, padającego nieoczekiwanie w tej irytującej sprawie, komisarz

raptownie odpędził od siebie niejasną myśl o codziennej partii wista w swoim klubie. Był to
najprzyjemniejszy zwyczaj w jego życiu, pozwalający mu popisywać się umiejętnościami,
przeważnie z powodzeniem, bez pomocy jakiegokolwiek podwładnego. Przychodził do klubu
grać od piątej do siódmej, przed powrotem do domu na wieczorny obiad, i przez te dwie godziny
zapominał o wszystkim, co było niemiłe w jego życiu, jakby gra była dobroczynnym lekiem
łagodzącym ból moralnego niezadowolenia. Jego partnerami byli: posępnie dowcipny redaktor
słynnego czasopisma, milczący, podstarzały adwokat o złośliwych oczkach i ogromnie marsowy,
prostoduszny stary pułkownik o nerwowych brązowych rękach. Byli to znajomi wyłącznie
klubowi. Nigdy nie spotykał się z nimi gdzie indziej niż przy stoliku karcianym. Wszyscy oni
jednak zdawali się odnosić do gry w duchu współcierpiętnictwa, jakby to był rzeczywiście lek na
ukryte bolączki życia. I codziennie, gdy słońce chyliło się ku niezliczonym dachom miasta,
zawodowe trudy komisarza umilała przyjemna, łagodna niecierpliwość, podobna do impulsu
głębokiej i pewnej przyjaźni. Teraz zaś to przyjemne uczucie opuściło go z czymś w rodzaju
fizycznego wstrząsu, a na jego miejsce pojawiło się szczególne zainteresowanie pracą nad
ochroną społeczeństwa — niestosowny gatunek zainteresowania, dający się najtrafniej ‘określić
jako nagła i czujna nieufność wobec broni, którą miał w ręku.

VI

Dama opiekująca się Michaelisem, warunkowo zwolnionym z więzienia apostołem

humanitarnych nadziei, była jedną z najbardziej wpływowych i znakomitych przyjaciółek żony
komisarza, którą nazywała „Annie” i wciąż jeszcze traktowała jako niezbyt mądrą i zupełnie
niedoświadczoną młodą dziewczynę. Zechciała jednak traktować po przyjacielsku i komisarza —
czego bynajmniej nie dałoby się powiedzieć o wszystkich wpływowych znajomych jego żony.
Wydana za mąż młodo i wspaniale w jakiejś zamierzchłej epoce przeszłości, przez pewien czas
przypatrywała się z bliska wielkim sprawom i nawet niektórym wielkim ludziom. Sama była
wielką damą. Stara teraz liczbą lat, miała ów wyjątkowy rodzaj temperamentu, który opiera się
czasowi traktując go z pogardliwym lekceważeniem, jakby był dość wulgarną konwencją, której
ulegają masowo ludzie pośledniejszego gatunku. Zresztą i wiele innych konwencji —
łatwiejszych do odrzucenia, niestety! — nie cieszyło się jej uznaniem — bądź dlatego, że ją
nudziły, bądź też dlatego; że przeszkadzały jej wzgardom i sympatiom. Nie znała uczucia
podziwu (o co żywił do niej utajoną pretensję jej wielce szlachetny małżonek) — po pierwsze,
jako zawsze mniej lub więcej skażonego miernotą, a po wtóre, jako będącego niejako
przyznaniem się do niższości. A ani jedno, ani drugie nie mieściło się wręcz w jej pojęciach.
Nieustraszona szczerość w wypowiadaniu sądów przychodziła jej łatwo, ponieważ sądziła
wyłącznie z punktu widzenia własnej pozycji społecznej. W swoich postępkach była równie
nieskrępowana; że zaś takt jej wypływał z autentycznej życzliwości dla ludzi, ciało zachowywało
niezwykły wigor, a poczucie wyższości łączyło się ze spokojem i serdecznością, więc trzy
pokolenia otaczały ją bezmiernym podziwem, a ostatnie zapewne, jakie dane jej było oglądać,
orzekło, że jest cudowną kobietą. Ona tymczasem, inteligentna, obdarzona rodzajem wzniosłej
prostoty, w głębi duszy ciekawa, ale nie, jak tyle kobiet, tylko towarzyskich ploteczek, zabawiała
się na stare lata ściąganiem w zasięg swojego wzroku — dzięki wielkiemu, historycznemu
niemal prestiżowi towarzyskiemu — wszystkiego, co legalnie czy nielegalnie, pozycją,
dowcipem, śmiałością, szczęściem lub nieszczęściem wznosiło się ponad przeciętny poziom
człowieczeństwa. Przyjmowała w swoim domu, słuchała, przenikała, rozumiała i oceniała dla
własnej satysfakcji członków królewskich rodów, artystów, naukowców, młodych mężów stanu,
a także szarlatanów wszelkiego wieku i stanu, którzy, nieistotni i nieważcy, skaczący na fali jak
korki, najlepiej pokazują kierunek powierzchniowych prądów. Sama mówiła, że lubi
obserwować, do czego świat zmierza. Ponieważ zaś miała praktyczny umysł, jej sąd o ludziach i
rzeczach, choć oparty na szczególnych uprzedzeniach, rzadko bywał całkowicie mylny, a prawie
nigdy przewrotny. Jej salon był prawdopodobnie jedynym miejscem na szerokim świecie, gdzie
komisarz policji mógł spotykać się z warunkowo zwolnionym więźniem na gruncie innym niż
zawodowy i urzędowy. Kto przyprowadził tam któregoś popołudnia Michaelisa, tego komisarz
dobrze nie pamiętał. Miał wrażenie, że musiał to być pewien poseł do parlamentu, znakomitego
rodu, ale o niekonwencjonalnych sympatiach, które stanowiły stały przedmiot dowcipów w
pismach humorystycznych. Znakomitości i nawet zwykłe sezonowe sławy wprowadzały
swobodnie jedna drugą do owej świątyni ciekawości starej kobiety, ciekawości, która nie miała w
sobie nic podłego. Nigdy nie było wiadomo, kogo się tam za— stanie na rozmowie z panią domu
w półodosobnieniu, za parawanikiem ze spłowiałego niebieskiego jedwabiu w złoconych
ramkach, tworzącym zaciszny kącik dla szezlonga i paru foteli w wielkim salonie, gdzie
rozbrzmiewał gwar głosów i grupki osób siedziały lub stały w świetle sześciu wysokich okien.

Michaelis stał się przedmiotem zwrotu w opinii publicznej, tej samej opinii, która przed laty

przyklasnęła niezwykłej surowości wyroku dożywotniego więzienia, który wydano na niego za
udział w dość szaleńczej próbie odbicia kilku więźniów z karetki policyjnej. Spiskowcy
planowali zastrzelenie koni i obezwładnienie konwojentów. Niestety, zastrzelony został także
jeden z policjantów. Pozostawił żonę i troje małych dzieci, i śmierć tego człowieka wywołała w
całym państwie, jak długie i szerokie — w państwie, w którego obronie i ku chwale którego giną
przecież ludzie codziennie, uważając to za swój obowiązek — wybuch wściekłego oburzenia i
zajadłej, nieubłaganej litości dla ofiary. Trzech prowodyrów powieszono. Michaelis, młody i
smukły, z zawodu ślusarz uczęszczający z zapałem do szkół wieczorowych, nie wiedział nawet,
że ktoś został zabity, ponieważ rolą wyznaczoną jemu i paru innym było sforsowanie drzwi z tyłu
karetki. Kiedy go aresztowano, miał w jednej kieszeni pęk wytrychów, w drugiej masywne dłuto,
a w ręku krótki łom: ani mniej, ani więcej niż włamywacz. Żaden włamywacz nie dostałby
jednak tak surowego wyroku. Śmierć policjanta zmartwiła go w głębi duszy, ale martwił się także
niepowodzeniem spisku. Obu tych uczuć nie ukrywał przed rodakami zasiadającymi na ławie
przysięgłych, i ten rodzaj skruchy wydał się tłumom zapełniającym salę sądową oburzająco
niedoskonały. Sędzia ogłaszając wyrok skomentował z przejęciem zdeprawowanie i cynizm
młodego więźnia.

To było przyczyną bezpodstawnego rozgłosu jego skazania; rozgłos jego zwolnieniu nadali z

nie lepszych przyczyn ludzie, którzy pragnęli wykorzystać uczuciowy aspekt jego uwięzienia czy
to dla własnych celów, czy też bez wyraźnego celu. Pozwolił im na to w niewinności serca i
prostocie ducha. Nic, co działo się z nim osobiście, nie miało znaczenia. Podobny był do owych
świątobliwych ludzi, którzy zatracają własną osobowość w kontemplacji swojej wiary. Jego idee
nie miały charakteru przekonań. Były niedostępne rozumowaniu. Stanowiły wraz ze wszystkimi
swoimi sprzecznościami i niejasnościami niezłomne, humanitarne credo, które wyznawał raczej,
niż głosił, z upartą łagodnością, z uśmiechem spokojnej pewności na ustach, spuszczając czyste,
niebieskie oczy, ponieważ widok ludzkich twarzy mącił jego rozwinięte w samotności
natchnienie. W tej to charakterystycznej postawie, budzącej litość groteskową i nieuleczalną
otyłością, którą musiał wlec ze sobą do końca życia jak galernik swoją kulę, komisarz policji
ujrzał zwolnionego warunkowo apostoła w uprzywilejowanym fotelu za owym parawanikiem.
Siedział u wezgłowia szezlonga starej damy i mówił głosem łagodnym i cichym, nieskrępowany
jak małe dziecko i mający w sobie coś z wdzięku dziecka — ujmującego wdzięku ufności. Ufny
w przyszłość, której tajemne drogi objawiły mu się w czterech murach znanego zakładu
penitencjarnego, nie miał powodu patrzeć na kogokolwiek podejrzliwie. Jeśli nawet nie zdołał
dać wielkiej i ciekawej damie zbyt jasnego wyobrażenia o tym, do czego świat zmierza, udało mu
się bez wysiłku zaimponować jej swoją pozbawioną goryczy wiarą, rzetelnością swojego
optymizmu.

Pewna prostota myślenia bywa wspólna spokojnym duszom po obu końcach drabiny

społecznej. Wielka da— ma była na swój sposób prostoduszna. Poglądy i wiara Michaelisa nie
miały w sobie nic, co by ją szokowało czy przerażało, ponieważ osądzała je z wyżyn swojej
pozycji. Można powiedzieć, że człowiekowi tego rodzaju łatwo było zdobyć jej współczucie.
Sama nie była kapitalistką–wyzyskiwaczką, stała niejako ponad grą warunków ekonomicznych.
Była też ogromnie skłonna do litości dla bardziej oczywistych form ludzkiej nędzy właśnie
dlatego, że sama nie znając ich zupełnie, musiała przekładać swoje wyobrażenie o nich w
kategorie cierpienia duchowego, aby móc pojąć ich okrucieństwo. Komisarz pamiętał doskonale
rozmowę tych dwojga. Przysłuchiwał się jej w milczeniu. Była na swój sposób równie
podniecająca, a nawet wzruszająca w swojej z góry wiadomej bezskuteczności, jak próby
duchowego porozumienia między mieszkańcami odległych planet. Ale to groteskowe wcielenie
humanitarnej pasji przemawiało jakoś do wyobraźni. Na koniec Michaelis wstał i ujmując

wyciągniętą rękę wielkiej damy, potrząsnął nią, przetrzymał ją chwilę przyjaźnie, bez żenady, w
swojej dużej, pulchnej dłoni, po czym odwrócił się plecami do na wpół odosobnionego zakątka
salonu — plecami ogromnymi i kwadratowymi, jakby rozdętymi pod krótką wełnianą marynarką.
Rozglądając się dookoła ze spokojną życzliwością, ruszył kaczym chodem ku odległym drzwiom
między grupkami innych gości. Szmer rozmów milkł na jego drodze. Uśmiechnął się niewinnie
do wysokiej, efektownej panny, której oczy przypadkowo spotkały się z jego oczami, i wyszedł
nieświadomy odprowadzających go spojrzeń. Pierwszy występ Michaelisa w świecie był
sukcesem — sukcesem uznania nie zmąconego ani jednym cichym głosem szyderstwa. Podjęto
na nowo przerwane rozmowy tym samym co poprzednio tonem, poważnym albo lekkim. Tylko
pewien do— brze zbudowany, długonogi czterdziestoletni mężczyzna o wyglądzie człowieka
czynu, rozmawiający pod oknem z dwiema paniami, powiedział głośno z niespodziewanym
przejęciem:

— Chyba ze dwieście pięćdziesiąt funtów, a wzrostu mniej niż pięć i pół stopy. Biedaczysko!

To straszne… straszne.

Pani domu patrząc z roztargnieniem na komisarza, który pozostał z nią sam po wewnętrznej

stronie parawanu, zdawała się porządkować swoje wrażenia pod nieruchomą maską zamyślenia,
w jaką przyoblekła swoją piękną, starą twarz. Mężczyźni o siwych wąsach i pełnych, zdrowych,
niewyraźnie uśmiechniętych obliczach przybliżyli się, okrążając parawan; podobnie dwie
dojrzałe matrony z minami wyrażającymi uprzejme zdecydowanie i wygolony osobnik o
zapadłych policzkach, trzymający w ręce szeroką czarną tasiemkę, na której dyndał monokl w
złotej oprawce, co nadawało mu wygląd staroświeckiego dandysa. Panowało przez chwilę
milczenie pełne uszanowania, ale i skrytych zastrzeżeń, aż wreszcie wielka dama wykrzyknęła
nie z urazą, lecz z oburzeniem, w którym brzmiała nuta protestu:

— I tego człowieka uważa się urzędowo za rewolucjonistę! Co za bzdura.
Spojrzała przenikliwie na komisarza, który powiedział cicho, przepraszającym tonem:
— Może za niegroźnego.
— Niegroźnego… no chyba! To po prostu człowiek wierzący. Ma usposobienie świętego —

oświadczyła wielka dama stanowczo. — I trzymali go w zamknięciu przez dwadzieścia lat.
Człowiek wzdryga się ze zgrozy wobec takiej głupoty. A teraz, kiedy go wypuścili, okazało się,
że wszyscy jego bliscy porozjeżdżali się gdzieś albo poumierali. Rodzice nie żyją; dziewczyna, z
którą się miał żenić, umarła podczas jego pobytu w więzieniu. Utracił zręczność konieczną do
jego zawodu. Sam mi to wszystko opowiedział z najmilszą cierpliwością; bo też — jak mówił —
miał dużo czasu, żeby wszystko sobie przemyśleć. Ładna rekompensata! Jeżeli tacy są
rewolucjoniści, niektórzy z nas mogliby śmiało klękać przed nimi — ciągnęła z lekka
żartobliwym tonem, podczas gdy banalne salonowe uśmiechy krzepły na twarzach światowców,
zwróconych do niej z konwencjonalnym uszanowaniem. — Biedak oczywiście nie jest już
zdolny sam sobie radzić. Ktoś będzie musiał zaopiekować się nim trochę.

— Powinno mu się zalecić jakąś kurację — doradził z powagą żołnierski głos mężczyzny o

wyglądzie człowieka czynu. Był w znakomitej formie jak na swój wiek, i nawet materiał jego
długiego surduta miał w sobie coś zdrowego i prężnego, jakby był żywą tkanką. — Przecież ten
człowiek jest właściwie kaleką — dodał z niekłamanym przejęciem.

Inne głosy, jakby rade temu zapoczątkowaniu, pośpieszyły z wyrazami współczucia. „Całkiem

przerażające.” „Potworne.” „Przykro patrzeć.” Chudy mężczyzna z monoklem na szerokiej
tasiemce wycedził słowo: „Groteskowe”, którego trafność doceniły osoby stojące w pobliżu.
Uśmiechnęły się do siebie.

Komisarz nie wypowiedział żadnej opinii ani wtenczas, ani potem, gdyż stanowisko nie

pozwalało mu wyrazić żadnego niezależnego poglądu na zwolnionego warunkowo skazańca. W

gruncie rzeczy jednak podzielał pogląd przyjaciółki i protektorki swojej żony, że Michaelis jest
humanitarnym sentymentalistą, trochę zwariowanym, ale na ogół niezdolnym do umyślnego
skrzywdzenia bodaj muchy. Kiedy więc nazwisko to wypłynęło nieoczekiwanie w tej irytującej
sprawie bombowej, uświadomił sobie całe niebezpieczeństwo grożące zwolnionemu warunkowo
apostołowi i natychmiast powrócił myślą do ugruntowanego już zadurzenia starej damy. Jej
arbitralna dobroć nie ścierpiałaby żadnego zamachu na wolność Michaelisa. Była zadurzona
głęboko, spokojnie, z przekonaniem. Nie tylko uznała go w duchu za nieszkodliwego, ale i
wypowiedziała ten pogląd, a to dla jej absolutystycznego umysłu równało się czemuś w rodzaju
niepodważalnego dowodu. Potworność tego człowieka, z jego czystymi oczami dziecka i
tłustym, anielskim uśmiechem, najwyraźniej ją zafascynowała. Prawie że uwierzyła w jego teorię
przyszłości, ponieważ nie była ona sprzeczna z jej uprzedzeniami. Nie lubiła plutokracji, nowego
elementu w składzie społeczeństwa, a uprzemysłowienie jako metoda rozwoju człowieczeństwa
wydawało jej się szczególnie odrażające w swojej mechaniczności i nieczułości. Humanitarne
nadzieje łagodnego Michaelisa dążyły nie do totalnego zniszczenia, lecz tylko do całkowitej
ruiny ekonomicznej systemu, a w tym doprawdy nie widziała żadnego moralnego zła. Usunęłoby
to całą tę gromadę „parweniuszów”, do których nie miała sympatii ani zaufania, nie dlatego, że
coś osiągnęli (nie uznawała tego), lecz z powodu ich głębokiego niezrozumienia świata, co było
podstawową przyczyną wulgarności ich postrzeżeń i jałowości ich serc. Wraz z unicestwieniem
wielkiego kapitału i oni zniknęliby także; ale powszechna ruina (byleby była powszechna, jak to
zostało objawione Michaelisowi) nie dotknęłaby wartości społecznych. Zniknięcie ostatniej
monety nie mogło zaszkodzić ludziom o wysokiej pozycji. Nie umiała sobie na przykład
wyobrazić, jak by to mogło zaszkodzić jej pozycji. Wyłożyła te odkrycia komisarzowi z całą
spokojną nieustraszonością starej kobiety, która uniknęła klęski zobojętnienia. On z zasady
wysłuchiwał takich rzeczy w milczeniu, ze względów taktycznych i z wrodzonej skłonności
dbając o to, by w milczeniu tym nie było nic obraźliwego. Żywił sympatię do wiekowej
uczennicy Michaelisa, złożone uczucie, na które wpływała trochę jej wysoka pozycja, jej
osobowość, ale przede wszystkim instynktowna wdzięczność za coś, co mu pochlebiało. Czuł się
w jej domu naprawdę lubiany. Była uosobieniem życzliwości. I była też mądra życiowo, jak
przystało na doświadczoną kobietę. Ułatwiała mu pożycie małżeńskie, które układałoby się o
wiele gorzej, gdyby wielkodusznie nie uznała w pełni jego praw jako męża Annie. Miała
doskonały wpływ na jego żonę, kobietę zżeraną przez różne drobne sobkostwa, drobne zawiści i
zazdrości. Niestety, zarówno jej życzliwość, jak i mądrość były irracjonalne, wybitnie kobiece i
trudno obliczalne. Przez wszystkie swoje długie lata pozostała stuprocentową kobietą, nie stając
się tym, czym stają się niektóre — rodzajem oślizłego, nieznośnego starucha w spódnicy. Toteż
komisarz myślał o niej właśnie jako o kobiecie — o szczególnie wybornym wcieleniu żywiołu
kobiecego, z którego rekrutują się czułe, pomysłowe i zapamiętałe opiekunki różnego rodzaju
mężczyzn, przemawiających pod wpływem jakiejś emocji, szczerej czy fałszywej: kaznodziejów,
jasnowidzów, proroków i reformatorów.

Oceniając w ten sposób znakomitą i dobrą przyjaciółkę żony i swoją, komisarz zatrwożył się o

los skazańca Michaelisa. Gdyby go raz aresztowano pod zarzutem jakiegoś choćby minimalnego
uczestnictwa w tym zamachu, nie uniknąłby powrotu do więzienia, co najmniej na odsiedzenie
reszty wyroku. A to by go zabiło; nigdy nie wyszedłby żywy. Komisarzowi przyszła myśl zgoła
nie licująca z jego urzędowym stanowiskiem, a zarazem nie przynosząca zaszczytu jego
humanitaryzmowi.

„Jeżeli tego człowieka znowu zamkną, ona mi tego nigdy nie daruje.”
Szczerość takiej potajemnie sformułowanej myśli nie mogła się obejść bez pewnej dozy

szyderczego samokrytycyzmu. Nikt zajmujący się pracą, której nie lubi, nie może zachować

wielu zbawczych złudzeń co do samego siebie. Niechęć, odarcie z glorii rozciągają się z zajęcia
na osobę. Tylko wówczas, gdy czynności, do których nas powołano, szczęśliwym trafem
zgadzają się z naszym usposobieniem, możemy zakosztować wygody całkowitego
samozakłamania. Komisarz nie lubił swojej pracy w kraju. Robota policyjna, którą wykonywał w
odległej części globu, miała w sobie zbawczy charakter jakiejś nieregularnej wojny, a
przynajmniej coś z ryzyka i podniecenia polowań. Jego istotne zdolności, głównie
administracyjne, łączyły się z zamiłowaniem do przygód. Przykuty do biurka w zbiorowisku
czterech milionów ludzi, uważał się za ofiarę ironii losu — tej samej zapewne, która
doprowadziła go do małżeństwa z kobietą wyjątkowo wrażliwą na klimat kolonialny, nie licząc
innych ograniczeń świadczących o delikatności jej natury i gustów. Chociaż drwiąco osądził
swoją trwogę, nie odpędził od siebie owej niestosownej myśli. Przeciwnie, powtórzył ją w duchu
dosadniej i w sposób bardziej sprecyzowany.

„Do diabła! Jeżeli ten przeklęty Heat postawi na swoim, chłop zemrze w więzieniu pod

zwałami tłuszczu, a ona mi nigdy nie daruje.”

Jego czarna, wąska postać, z białym paskiem kołnierzyka poniżej srebrzystych błysków na

krótko przystrzyżonych włosach z tyłu głowy, trwała w bezruchu. Milczenie przeciągnęło się tak
długo, że nadinspektor odważył się chrząknąć. Odgłos wywołał efekt. Gorliwy i inteligentny
funkcjonariusz usłyszał pytanie zwierzchnika, wciąż odwróconego do niego plecami:

— Pan łączy Michaelisa z tą sprawą? Nadinspektor Heat odpowiedział bardzo stanowczo, ale

ostrożnie:

— Mamy wystarczające podstawy, panie komisarzu. A zresztą taki człowiek nie powinien w

ogóle być na wolności.

— Będzie pan potrzebował jakichś niezbitych dowodów — zabrzmiała cicha uwaga.
Nadinspektor uniósł brwi spoglądając na czarne, wąskie plecy, uparcie prezentowane jego

gorliwości i inteligencji.

— Zebranie wystarczających dowodów przeciwko niemu nie będzie trudne — powiedział z

cnotliwym samozadowoleniem. — Co do tego może mi pan zaufać — dodał całkiem
niepotrzebnie, z przepełnionego serca. Zdawało mu się bowiem, że znakomicie będzie mieć tego
człowieka w ręku, by móc go rzucić do nóg społeczeństwu, gdyby uznało za stosowne zawrzeć
szczególnym oburzeniem w tej sprawie. W tej chwili nie można było jeszcze wiedzieć, czy
zawrze, czy nie. W końcu zależało to oczywiście od prasy codziennej. Ale tak czy inaczej,
nadinspektor Heat, zawodowy dostawca więzień i człowiek legalistycznych instynktów, wierzył
konsekwentnie, że uwięzienie jest właściwym losem każdego zdeklarowanego wroga prawa. Pod
wpływem tego przekonania popełnił nietakt. Pozwolił sobie na zarozumiały śmieszek i
powtórzył:

— Może mi pan zaufać.
Tego było za wiele dla wymuszonego spokoju, pod którym komisarz od przeszło półtora roku

ukrywał swoją złość na system i na pracowników swojego biura. Niby kwadratowy kołek
wbijany siłą w okrągły otwór, odczuwał jako codzienną zniewagę ową z dawna ustaloną, gładką
okrągłość, w którą człowiek mniej kanciasty wpasowałby się z rozkoszną uległością,
wzruszywszy raz czy dwa ramionami. Najprzykrzejsza była dla niego właśnie konieczność
opierania się w tylu sprawach na zaufaniu. Słysząc śmieszek nadinspektora Heata obrócił się
błyskawicznie na pięcie, jakby szok elektryczny oderwał go od szyby. Przyłapał na twarzy
nadinspektora nie tylko stosowne do okoliczności samozadowolenie czające się pod wąsem, ale
ślad eksperymentalnej badawczości w okrągłych oczach, które niewątpliwie utkwione były
dotychczas w jego plecach, a teraz napotkały jego wzrok o sekundę wcześniej, nim intensywność
ich spojrzenia zdążyła się zmienić w wyraz zwykłego zaskoczenia.

Komisarz policji rzeczywiście miał pewne kwalifikacje na swoje stanowisko. Obudziło się w

nim nagle podejrzenie. Gwoli sprawiedliwości trzeba powiedzieć, że nietrudno w nim było
zbudzić podejrzliwość wobec metod policji (o ile ta policja nie była paramilitarną siłą, którą sam
zorganizował). Jeśli kiedy zadrzemała ze zwykłego znużenia, to tylko lekko, a jego ocena
gorliwości i zdolności nadinspektora Heata, sama w sobie umiarkowana, wykluczała wszelką
myśl o moralnym zaufaniu. „On coś knuje” — wykrzyknął w duchu, i od razu wpadł w gniew.
Długimi krokami przeszedł do biurka i gwałtownie usiadł. „Oto siedzę tu zawalony papierami —
pomyślał z nierozumną urazą — i niby mam trzymać wszystkie nici w ręku, a przecież trzymam
tylko to, co mi wetkną w ręce, nic więcej. A oni mogą umocowywać drugie końce nitek, gdzie im
się podoba.”

Podniósł głowę i zwrócił ku podwładnemu długą, chudą twarz o wyostrzonych rysach

energicznego Don Kichota.

— I cóż pan takiego ma w zanadrzu?
Tamten wlepił w niego oczy. Patrzyły bez mrugania, okrągłe, całkiem nieruchome, tak, jak

zwykły patrzeć na różnych przestępców, którzy po odpowiednim ostrzeżeniu składali swoje
zeznania tonem skrzywdzonej niewinności, fałszywej prostoty albo posępnej rezygnacji. Ale
poza tą zawodową i kamienną nieruchomością spojrzenia kryło się też pewne zdziwienie, gdyż
nadinspektor Heat, prawa ręka wydziału, nie przywykł, by zwracano się do niego takim tonem,
zgrabnie łączącym w sobie wzgardę ze zniecierpliwieniem. Zaczął od grania na zwłokę, jak
człowiek zaskoczony nowym i niespodziewanym przeżyciem.

— Co mam przeciwko temu Michaelisowi, chce pan powiedzieć?
Komisarz obserwował tę głowę, okrągłą jak kula armatnia, spiczaste końce tych wąsów

wikinga, opadające poniżej masywnej szczęki, całą pełną i bladą fizjonomię, której zdecydowany
wyraz mąciła nadmierna mięsistość. Obserwował zmarszczki chytrości rozchodzące się
promieniście z zewnętrznych kącików oczu — i z tej rzeczowej kontemplacji cennego i
zaufanego funkcjonariusza wysnuł przeświadczenie tak nagłe, że poruszyło go jak natchnienie.

— Mam powody sądzić — powiedział odmierzonym głosem — że wchodząc do tego

gabinetu, nie o Michaelisie pan myślał; nie głównie o nim… a może wcale nie o nim.

— Ma pan powody sądzić, panie komisarzu? — wymamrotał nadinspektor z wszelkimi

pozorami zdziwienia, które w pewnej mierze było nawet autentyczne. Odkrył w całej tej sprawie
jakąś delikatną, niezbyt zrozumiałą stronę, zmuszającą odkrywcę do pewnej dozy nieszczerości
— tej nieszczerości, która pod mianem zręczności, roztropności czy dyskrecji pojawia się w
takim czy innym momencie w większości ludzkich spraw. Czuł się w tej chwili tak, jak mógłby
się czuć artysta—linoskoczek, gdyby nagle, w środku występu, dyrektor cyrku wybiegł z
przystającego mu dyrektorskiego odosobnienia i zaczął targać za linę. Oburzenie, poczucie
moralnej niepewności na widok tak zdradzieckiego postępowania, połączone z bezpośrednią
obawą przed złamaniem karku, zdenerwowałoby go mocno. Czułby też zabarwioną zgorszeniem
troskę o swoją sztukę, bo człowiek musi identyfikować się z czymś bardziej namacalnym niż
własna osobowość i czerpać skądś dumę — ze swojej pozycji społecznej, z wartości pracy, którą
zmuszony jest wykonywać, albo po prostu z wyższości, jaką mu daje nieróbstwo, o ile szczęśliwy
los mu na nie pozwala.

— Tak, mam — powiedział komisarz. — Nie chcę przez to powiedzieć, że pan w ogóle nie

myślał o Michaelisie. Ale faktowi, o którym pan wspomniał, nadaje pan wielkie znaczenie w
sposób, który nie wydaje mi się całkiem szczery, inspektorze. Jeżeli to jest rzeczywiście
obiecujący trop, dlaczego nie poszedł nim pan od razu, osobiście albo wysyłając jednego ze
swoich ludzi do tej wsi?

— Czy uważa pan, panie komisarzu, że uchybiłem w tym wypadku swoim obowiązkom? —

spytał nadinspektor głosem, któremu usiłował nadać brzmienie zwykłej refleksji. Zmuszony
niespodzianie skoncentrować władze umysłowe na zadaniu zachowania równowagi, chwycił się
tej kwestii, czym naraził się na upomnienie, bo komisarz, marszcząc z lekka brwi, powiedział, że
jest to wysoce niestosowne pytanie.

— Ale skoro już je pan postawił — ciągnął zimno — odpowiem panu, że tak nie uważam.
Umilkł, ale proste spojrzenie jego zapadniętych oczu było pełnym ekwiwalentem nie

dopowiedzianego zakończenia: „i pan o tym dobrze wie”. Szef tak zwanego Wydziału
Przestępstw Specjalnych, nie mogąc z racji swego stanowiska wychodzić osobiście na
poszukiwanie tajemnic zamkniętych w piersiach winowajców, skłonny był używać swoich
niepospolitych talentów do wykrywania prawd rzucających cień na własnych podwładnych. Ten
szczególny instynkt trudno nazwać słabością. Był naturalny; komisarz urodził się detektywem.
Instynktem tym pokierował się nieświadomie przy wyborze kariery, a jeśli zawiódł go
kiedykolwiek w życiu, to chyba w jednym jedynym, wyjątkowym przypadku jego małżeństwa —
co też było naturalne. Ponieważ nie mógł działać swobodnie na zewnątrz, sycił się materiałem
ludzkim, jaki mu się nastręczał w jego urzędowym odosobnieniu. Nigdy nie możemy przestać
być sobą.

Oparty łokciem o biurko, z nogami założonymi jedna na drugą i policzkiem wtulonym w

chudą dłoń, komisarz kierujący Wydziałem Przestępstw Specjalnych wnikał w sprawę z
rosnącym zainteresowaniem. Nadinspektor był, jeśli nie bezwzględnie godnym przedmiotem jego
penetracji, to w każdym razie najgodniejszym z tych, jakich miał pod ręką. Nieufność w stosunku
do ustalonych reputacji była ściśle w zgodzie z detektywistycznymi zdolnościami komisarza.
Przypomniał mu się pewien stary, tłusty i bogaty wódz krajowców w owej dalekiej kolonii.
Kolejni gubernatorzy tradycyjnie ufali mu i stawiali go wysoko jako niezłomnego przyjaciela i
poplecznika ładu i praw ustanowionych przez białych. Tymczasem obserwowany sceptycznie,
okazał się dobrym przyjacielem przede wszystkim samego siebie, i nikogo więcej. Nie całkiem
zdrajcą, ale jednak człowiekiem, którego wierność ograniczona była licznymi niebezpiecznymi
zastrzeżeniami, podyktowanymi względem na własną korzyść, wygodę i bezpieczeństwo. Był to
typ nieco naiwny w swojej dwulicowości, ale niemniej niebezpieczny. Zdemaskowanie go
kosztowało niemało trudu. Fizycznie też był potężny, i wygląd nadinspektora Heata (pomijając
oczywiście różnicę koloru skóry) przypomniał go komisarzowi. Podobieństwo nie tkwiło ściśle w
oczach czy też ustach. Było to coś dziwnego. Ale czyż Alfred Wallace nie opowiada w swojej
słynnej książce o Archipelagu Malajskim, jak to wśród mieszkańców wyspy Aru odkrył w
pewnym starym, nagim dzikusie o skórze czarnej jak sadza osobliwe podobieństwo do
kochanego przyjaciela w kraju?

Po raz pierwszy, odkąd objął stanowisko, komisarz czuł, że naprawdę zapracuje na swoją

pensję. A to było przyjemne uczucie. „Wywrócę go podszewką do góry” — pomyślał komisarz
spoglądając z zastanowieniem na nadinspektora Heata.

— Nie, nie to miałem na myśli — podjął na nowo. — Nie ulega wątpliwości, że zna się pan na

swoim fachu — żadnej wątpliwości. I właśnie dlatego… — Urwał, po czym zmieniając ton: —
Co konkretnego może pan zarzucić Michaelisowi? To znaczy oprócz faktu, że ci dwaj podejrzani
mężczyźni — skoro jest pan pewien, że było ich dwóch — przyjechali ostatnio ze stacji
znajdującej się o trzy mile od wsi, w której Michaelis obecnie mieszka.

— Już to samo wystarcza nam jako podstawa, kiedy chodzi o takiego człowieka — rzekł

nadinspektor, któremu wracał już spokój. Nieznaczny aprobujący ruch głowy komisarza w dużej
mierze złagodził urazę i zdziwienie renomowanego funkcjonariusza. Bowiem nadinspektor Heat
był dobrodusznym człowiekiem, doskonałym mężem, oddanym ojcem, a zaufanie, jakim się
cieszył w wydziale i w społeczeństwie, oddziałując korzystnie na życzliwą ludziom naturę,

skłaniało go do przyjaznych uczuć dla kolejnych komisarzy, których widział w tymże gabinecie.
Za jego czasów było ich trzech. Pierwszy, jegomość o czerwonej twarzy i bia— łych brwiach,
odznaczający się żołnierską szorstkością i wybuchowym temperamentem, dawał się prowadzić
na jedwabnej nitce. Odszedł osiągnąwszy wiek emerytalny. Drugi, stuprocentowy dżentelmen,
znający doskonale miejsce swoje i innych, ustąpił, aby objąć wyższe stanowisko poza Anglią,
otrzymawszy order za zasługi (w istocie rzeczy) nadinspektora Heata. Praca z nim napawała
dumą i zadowoleniem. Ten trzeci, od początku trochę fuks, po osiemnastu miesiącach wciąż był
dla wydziału czymś w rodzaju fuksa. Nadinspektor Heat na ogół uważał go za w gruncie rzeczy
nieszkodliwego — dziwaka, ale nieszkodliwego. Mówił teraz, a nadinspektor słuchał,
zewnętrznie z uszanowaniem (co nic nie znaczy, ponieważ jest to obowiązek służbowy), a
wewnętrznie z dobrotliwym pobłażaniem.

— Michaelis zameldował się przed wyjazdem z Londynu na wieś?
— Tak jest, proszę pana. Zameldował się.
— I cóż on może tam robić? — ciągnął komisarz, który był w tej materii doskonale

poinformowany. Z trudem mieszcząc się w starym drewnianym fotelu, przy dębowym,
nadjedzonym przez korniki stole w pokoju na piętrze czteroizbowego domku krytego omszałą
dachówką, Michaelis dniem i nocą pisał drżącym, ukośnym pismem ową Autobiografię więźnia,
która miała być jakby Księgą Objawienia w historii ludzkości. Warunki ograniczonej przestrzeni,
odosobnienia i samotności w małym czteroizbowym domku sprzyjały jego natchnieniu. Było to
podobne do pobytu w więzieniu, tylko że tu nikt go nie odrywał od pracy w nienawistnym celu
odbycia spaceru zgodnie z tyrańskimi przepisami jego dawnego więziennego domu. Nie
wiedział, czy słońce świeci jeszcze nad ziemią czy nie. Pot literackiego mozołu ściekał mu z
czoła. Ponaglał go cudowny entuzjazm. Było to wyzwolenie jego życia wewnętrznego,
wypuszczenie jego duszy na szeroki świat. I zapał jego niewinnej próżności (wzbudzonej ofertą
pięciuset funtów otrzymaną od pewnego wydawcy) wydawał się czymś predestynowanym i
świętym.

— Byłoby oczywiście nader pożądane mieć o tym dokładne informacje — nalegał komisarz

nieszczerze.

Nadinspektor Heat, ponownie rozdrażniony tym przejawem nadmiernej skrupulatności,

powiedział, że miejscowa policja została od razu zawiadomiona o przybyciu Michaelisa i że
szczegółowy raport można od niej uzyskać w ciągu paru godzin. Telegram do komendanta…

Kiedy tak mówił, dość powoli, jego umysł już ważył konsekwencje. Zewnętrzną tego oznaką

było nieznaczne zmarszczenie brwi. Ale przerwało mu pytanie.

— Wysłał pan już ten telegram?
— Nie, panie komisarzu — odparł, jak gdyby zdziwiony.
Komisarz nagle rozprostował nogi. Energiczność tego ruchu kontrastowała z niedbałym

tonem, jakim rzucił nowe pytanie.

— Czy sądzi pan na przykład, że Michaelis miał coś wspólnego z przygotowaniem tej bomby?
Nadinspektor przybrał ton namysłu.
— Tego bym nie twierdził. Obecnie nie ma potrzeby czegokolwiek twierdzić. Przestaje z

ludźmi, których uważamy za niebezpiecznych. Zrobiono go delegatem Komitetu Czerwonych w
mniej niż rok po warunkowym wypuszczeniu go z więzienia. Rodzaj gestu uznania,
przypuszczam.

I nadinspektor roześmiał się trochę gniewnie, trochę pogardliwie. Wobec takiego człowieka

skrupuły były nie na miejscu, a nawet zgoła bezprawne. Sława, której przysporzyli Michaelisowi
po jego zwolnieniu przed dwoma laty niektórzy dziennikarze spragnieni dodatkowych nakładów,
wciąż jeszcze zatruwała goryczą serce nadinspektora. Aresztowanie tego człowieka pod

najlżejszym podejrzeniem było — jego zdaniem — całkowicie legalne. Legalne i celowe na
pierwszy rzut oka. Jego dwaj poprzedni zwierzchnicy pojęliby to od razu, ale ten, nie mówiąc ani
tak, ani nie, siedział jakby pogrążony w marzeniach. Aresztowanie Michaelisa, poza tym, że było
legalne i celowe, rozwiązywało w dodatku pewien osobisty kłopot, który dręczył nieco
nadinspektora Heata. Kłopot ten rzutował na jego reputację, samopoczucie, a nawet na sprawne
wykonywanie obowiązków. Chociaż bowiem Michaelis wiedział niewątpliwie coś niecoś o
zamachu to nadinspektor był prawie pewien, że nie wiedział zbyt wiele. Tym lepiej zresztą.
Wiedział znacznie mniej — nadinspektor był o tym przekonany — niż niektórzy inni osobnicy,
których miał na uwadze, ale których aresztowanie wydawało mu się niecelowe. Byłoby poza tym
sprawą bardziej skomplikowaną, ze względu na reguły gry. Reguły gry nie chroniły tak bardzo
Michaelisa, ponieważ był eks–skazańcem. Głupotą więc byłoby nie wykorzystać możliwości
prawnych, a ci sami dziennikarze, którzy przedtem chwalili go z namiętnym wylaniem, będą
teraz gotowi ganić go z namiętnym oburzeniem.

Perspektywa ta, w której realność wierzył, pociągała nadinspektora Heata jako jego osobisty

tryumf. A prócz tego, w głębi jego nieskazitelnego serca przeciętnego ojca rodziny miała coś do
powiedzenia nieświadoma prawie, ale mimo to silna niechęć do zetknięcia się z desperacką
zajadłością Profesora. Niechęć tę wzmogło przypadkowe spotkanie w zaułku. Nie pozostawiło
ono w nadinspektorze owego miłego poczucia wyższości, jakie pracownicy policji czerpią ze
swoich nieoficjalnych, intymnych stosunków z przestępcami, które sycą ich próżność i schlebiają
pospolitej żądzy panowania nad bliźnimi tak godnie, jak ona na to zasługuje.

Anarchisty doskonałego nadinspektor Heat nie uważał za bliźniego. To był ktoś niemożliwy

— wściekły pies, z którym nie należy się stykać. Nie żeby nadinspektor go się bał; przeciwnie,
zamierzał kiedyś dostać go w ręce. Ale jeszcze nie teraz: chciał go przyłapać we właściwym
czasie, w sposób należyty i skuteczny, zgodny z regułami gry. Obecna chwila nie nadawała się
do próby tego wyczynu, nie nadawała się z wielu powodów, zarówno osobistych jak służbowych.
Ponieważ nadinspektor był o tym mocno przekonany, wydawało mu się słuszne i właściwe
zepchnąć tę sprawę z jej niejasnego i niewygodnego toru, prowadzącego Bóg wie gdzie, na
spokojną (i legalną) bocznicę imieniem Michaelis. Powtórzył więc, jak gdyby jeszcze raz
sumiennie rozważył podsunięte przypuszczenie:

— Bomby… Nie, tego bym nie powiedział. Może nigdy nie dowiemy się, jak z tym było. Ale

jasne, że jest z tym związany w jakiś sposób, który możemy wykryć bez wielkiego kłopotu.

Jego oblicze miało ów wyraz poważnej, przytłaczającej obojętności, niegdyś dobrze znany i

napędzający wiele strachu lepszego gatunku złodziejom. Nadinspektor Heat, choć należał do
gatunku ludzkiego, nie był zwierzęciem uśmiechającym się. Czuł jednak wewnętrzne
zadowolenie z biernie chłonnej postawy komisarza, który odezwał się cicho i łagodnie:

— I naprawdę sądzi pan, że śledztwo powinno pójść w tym kierunku?
— Tak jest.
— Jest pan o tym zupełnie przekonany?
— Tak jest. To jest właściwa linia postępowania, którą powinniśmy przyjąć.
Komisarz usunął rękę spod wspierającej się na niej głowy tak raptownie, że zważywszy jego

ociężałą pozę, zdawało się to grozić runięciem całej jego postaci. Ale wręcz przeciwnie,
wyprostował się w fotelu, niezmiernie czujny, za wielkim biurkiem, na które jego ręka spadła
głośnym uderzeniem.

— Chcę jednak wiedzieć, co nie dopuszczało jej do pana głowy aż do tej chwili.
— Co nie dopuszczało jej do mojej głowy? — powtórzył nadinspektor powoli.
— Tak. Do chwili, kiedy wezwałem pana do tego pokoju… pan wie.
Nadinspektor miał uczucie, jakby powietrze między jego skórą a ubraniem zrobiło się

nieprzyjemnie gorące. Doznał wrażenia, że przeżywa coś niewiarygodnego i bez precedensu.

— Oczywiście — powiedział z przesadnym namysłem, rozciągając powolność swojej

wypowiedzi do granic możliwości — jeżeli istnieje jakiś nie znany mi powód, żeby nie
zajmować się skazańcem Michaelisem, to może lepiej, że nie nasłałem na niego miejscowej
policji.

Wypowiedzenie tego trwało tak długo, że niesłabnąca uwaga komisarza zdawała się

niezwykłym wyczynem wytrwałości. Jego replika nie dała na siebie czekać.

— Nie wiem o żadnym powodzie. Niech pan posłucha, inspektorze, takie podchodzenie mnie

jest wysoce niestosowne z pańskiej strony… wysoce niestosowne. A także niesprawiedliwe, wie
pan. Nie powinien mnie pan zmuszać, żebym sam sobie nad tym wszystkim łamał głowę.
Doprawdy, jestem zdziwiony.

Umilkł na chwilę, po czym dodał gładko:
— Nie potrzebuję chyba mówić panu, że ta rozmowa jest całkiem nieoficjalna.
Słowa te ani trochę nie ułagodziły nadinspektora. Oburzenie zdradzonego linoskoczka wrzało

w nim z całą siłą. Dumę zaufanego funkcjonariusza zraniło zapewnienie, że linę szarpie się nie
po to, żeby skręcił sobie kark. Takie zapewnienie było bezczelnością. Jakby się kto bał!
Komisarze przychodzą i odchodzą, ale wartościowy nadinspektor nie jest biurową efemerydą.
Nie bał się złamania karku. Zepsucie mu popisu wystarczało aż nadto, by usprawiedliwić żar
uczciwego oburzenia. A ponieważ myśl nie szanuje osób, myśl nadinspektora Heata przybrała
kształt groźby i proroctwa. „Ty, mój drogi — rzekł w duchu, trzymając okrągłe i ruchliwe oczy
utkwione w twarzy komisarza — ty, mój drogi, nie znasz swojego miejsca i założę się, że nie
zagrzejesz go długo.”

Jakby w prowokującej odpowiedzi na tę myśl, coś niby cień uprzejmego uśmiechu przebiegło

po ustach komisarza. Jego ton był swobodny i rzeczowy, gdy raz jeszcze szarpnął napiętą linę.

— Przejdźmy teraz do tego, co pan wykrył na miejscu zamachu, inspektorze.
„Głupi nie utrzyma się długo na posadzie” — brzmiał dalszy tok proroczych myśli w głowie

nadinspektora Heata. Natychmiast potem przyszła jednak refleksja, że wysoki urzędnik, nawet
kiedy go „wyleją” (taki dokładnie obraz powstał w jego wyobraźni), zdąży jeszcze wylatując
przez drzwi wymierzyć paskudnego kopniaka w goleń podwładnego. Nie łagodząc zbytnio
bazyliszkowego spojrzenia, powiedział z kamiennym wyrazem twarzy:

— Właśnie dochodzę do tej części mojego śledztwa.
— To dobrze. No i cóż pan z niego wyniósł? Nadinspektor, który zdecydował się zeskoczyć ż

liny, wylądował na ziemi z ponurą szczerością.

— Wyniosłem adres — powiedział, wyciągając bez pośpiechu z kieszeni nadpalony strzępek

granatowego sukna. — To pochodzi z płaszcza, który miał na sobie ten rozszarpany na kawałki
człowiek. Oczywiście, płaszcz mógł być nie jego, mógł nawet być kradziony. Ale takie
przypuszczenie jest całkiem nieprawdopodobne, jeśli spojrzeć na to.

Nadinspektor zbliżył się do biurka i wygładził starannie strzępek granatowego sukna. Zabrał

go z odrażającego stosu w kostnicy, bo czasami można znaleźć pod kołnierzem nazwisko krawca.
Nieczęsto się to na coś przydaje, ale jednak… Na wpół tylko spodziewał się znaleźć coś
użytecznego, a już z pewnością nie oczekiwał, że znajdzie — wcale nie pod kołnierzem, ale
przyszyty starannie do wewnętrznej strony klapki — kwadratowy kawałek perkalu z adresem
wypisanym na nim tuszem do znaczenia bielizny.

Nadinspektor usunął gładzącą rękę.
— Zabrałem to tak, żeby nikt nie zauważył — powiedział. — Pomyślałem, że tak będzie

najlepiej. Można to zawsze będzie przedstawić w razie potrzeby.

Komisarz uniósł się trochę z fotela i przesunął sukno na swoją stronę biurka. Siedział patrząc

na nie w milczeniu. Tylko numer 32 i nazwa Brett Street wypisane były tuszem na kawałku
perkalu nieco większym od zwykłego arkusika bibułki papierosowej. Komisarz był szczerze
zdziwiony.

— Nie mogę pojąć, dlaczego on chodził opatrzony taką etykietą — powiedział podnosząc

oczy na nadinspektora Heata. — To bardzo niezwykła rzecz.

— Spotkałem raz w palarni hotelowej starego pana, który miał swoje nazwisko i adres naszyte

na wszystkich płaszczach na wypadek nagłego zasłabnięcia — powiedział nadinspektor. —
Twierdził, że ma osiemdziesiąt cztery lata, ale nie wyglądał na swój wiek.

Mówił mi, że boi się też stracić nagle pamięć, jak ci ludzie, o których czytywał w gazetach.
Pytanie komisarza, który chciał się dowiedzieć, co jest pod numerem 32 na Brett Street,

przerwało raptownie te wspomnienia. Nadinspektor, kiedy nieuczciwymi sztuczkami
sprowadzono go na ziemię, zdecydował się kroczyć drogą absolutnej szczerości. Wierzył co
prawda święcie, że niedobrze jest, gdy wydział wie zbyt wiele, ale lojalność pozwalała mu co
najwyżej dla dobra służby przemilczać roztropnie pewne wiadomości. Jeżeli komisarz chce źle
pokierować sprawą, nic, oczywiście, nie zdoła go od tego powstrzymać. On jednak ze swej
strony nie widział teraz powodu do nadmiernej skwapliwości. Odpowiedział więc zwięźle:

— Sklep, proszę pana.
Komisarz, patrząc spod spuszczonych powiek na strzęp granatowego sukna, czekał na dalsze

informacje. Ponieważ ich nie otrzymał, zabrał się do zdobywania ich za pomocą szeregu pytań,
zadawanych z łagodną cierpliwością. W ten sposób uzyskał pojęcie o tym, czym pan Verloc
handluje, o jego wyglądzie zewnętrznym, i w końcu usłyszał jego nazwisko. W chwili przerwy
komisarz podniósł wzrok i spostrzegł pewne ożywienie na twarzy nadinspektora. Patrzyli na
siebie w milczeniu.

— Oczywiście — rzekł nadinspektor — wydział nie ma tego człowieka w swojej kartotece.
— Czy który z moich poprzedników wiedział cokolwiek o tym, co mi pan teraz mówi? —

spytał komisarz opierając się łokciami o stół i wznosząc przed twarzą złożone dłonie, jakby miał
zamiar się pomodlić, tylko że jego oczy nie miały pobożnego wyrazu.

— Nie, panie komisarzu, oczywiście, że nie. Po cóż by mieli o tym wiedzieć? Pokazanie

takiego człowieka publicznie nie miałoby nigdy celu. Wystarczyło, że ja wiem, kim on jest, i że
mogę posługiwać się nim w sposób, który da się publicznie wykorzystać.

— I uważa pan, że taka prywatna wiedza da się pogodzić z urzędowym stanowiskiem, jakie

pan zajmuje?

— Najzupełniej, proszę pana. Uważam, że to całkiem właściwe. Pozwolę sobie powiedzieć

panu, że’ to właśnie czyni mnie tym, czym jestem… a cieszę się opinią człowieka, który zna się
na swoim fachu. To moja prywatna sprawa. Pewien mój osobisty przyjaciel z policji francuskiej
napomknął mi, że ten typ jest szpiegiem obcej ambasady. Prywatna znajomość, prywatne
informacje, prywatne wykorzystanie ich — tak się na to zapatruję.

Komisarz, zauważywszy w duchu, że stan wewnętrzny sławnego nadinspektora wpływa na

zarys jego dolnej szczęki, jak gdyby żywe poczucie wybitnej wartości zawodowej mieszkało w
tej właśnie części jego anatomii, zbył na razie sprawę spokojnym: „Rozumiem.” Po czym dodał,
opierając podbródek na złożonych dłoniach:

— No więc… mówiąc prywatnie, skoro się panu tak podoba… od jak dawna utrzymuje pan

prywatne kontakty z tym szpiegiem obcej ambasady?

Na to pytanie prywatna odpowiedź nadinspektora, tak prywatna, że nigdy nie przyoblekła się

w słyszalne słowa, brzmiała:

— Od czasów, kiedy nikomu się jeszcze nawet nie śniło wyznaczać cię na stanowisko tutaj.
Wypowiedź niejako publiczna była znacznie bardziej dokładna.

— Zobaczyłem go pierwszy raz w życiu więcej niż siedem lat temu, kiedy to dwie cesarskie

wysokości i cesarski kanclerz bawili tu z wizytą. Byłem odpowiedzialny za wszystkie środki
zapewniające im bezpieczeństwo. Ambasadorem był wtedy baron Stott–Wartenheim. To był
bardzo lękliwy starszy pan. Pewnego wieczoru, trzy dni przed bankietem w Guildhall,
zawiadomił mnie, że chce ze mną chwilę porozmawiać. Byłem na parterze, a przed drzwiami
stały karety, które miały przewieźć ich cesarskie mości i kanclerza do Opery. Poszedłem
natychmiast na górę. Baron chodził tam i z powrotem po sypialni i splatał kurczowo ręce,
zdenerwowany, aż litość brała patrzeć. Zapewnił mnie, że ma pełne zaufanie do naszej policji i
moich zdolności, ale że ma u siebie człowieka świeżo przybyłego z Paryża, którego informacjom
można wierzyć bez zastrzeżeń. Chciał, żebym wysłuchał, co ten człowiek ma do powiedzenia.
Zaprowadził mnie zaraz do sąsiedniej ubieralni, gdzie zobaczyłem tęgiego jegomościa w grubym
płaszczu siedzącego samotnie na krześle i trzymającego w jednej ręce kapelusz i laskę. Baron
zwrócił się do niego po francusku: „Mów, przyjacielu.” Oświetlenie w tym pokoju było niezbyt
dobre. Rozmawiałem z nim może pięć minut. Udzielił mi wiadomości rzeczywiście bardzo
niepokojących. Potem zdenerwowany baron wziął mnie na bok, żeby go przede mną wychwalać;
zanim się znów odwróciłem, jegomość zniknął jak duch. Widocznie wstał i wyśliznął się jakimiś
tylnymi schodami. Biec za nim nie było czasu, bo musiałem śpieszyć na dół za ambasadorem
reprezentacyjnymi schodami i dopilnować bezpiecznego odjazdu całego towarzystwa do Opery.
Jednak tego samego wieczoru zacząłem działać w myśl otrzymanych informacji. Czy były one
całkiem zgodne z prawdą, nie wiem, ale wyglądały rzeczywiście poważnie. Bardzo
prawdopodobne, że uratowało to nas od paskudnych kłopotów w dniu cesarskich odwiedzin w
City.

— Jakiś czas później, może w miesiąc po moim awansie na nadinspektora, zwrócił moją

uwagę duży, tęgi człowiek wychodzący w pośpiechu ze sklepu jubilerskiego na Strand. Zdawało
mi się, że go już gdzieś widziałem. Poszedłem za nim, bo było mi to po drodze do Charing Cross,
i tam, widząc jednego z naszych wywiadowców po drugiej stronie ulicy, kiwnąłem na niego,
żeby przeszedł na moją stronę, pokazałem mu tego jegomościa i poleciłem mu śledzić go przez
jakie dwa dni, a potem złożyć mi meldunek. Już następnego popołudnia mój człowiek zjawił się i
opowiedział mi, że tamten tegoż dnia o 11.30 wziął ślub w Urzędzie Stanu Cywilnego z córką
swojej gospodyni i pojechał z nią na tydzień do Margate. Nasz człowiek widział, jak ładowano
bagaż na dorożkę. Na jednej z waliz były stare paryskie nalepki. Jakoś nie mogłem wybić sobie
tego typa z głowy, więc kiedy tylko najbliższym razem musiałem pojechać służbowo do Paryża,
porozmawiałem o nim z tym moim przyjacielem z paryskiej policji. Przyjaciel powiedział: „Z
tego, co mi mówisz, domyślam się, że to musi być pewien dość dobrze znany sympatyk i
emisariusz Rewolucyjnego Komitetu Czerwonych. Podaje się za Anglika z urodzenia.
Domyślamy się, że od dobrych paru lat jest tajnym agentem jednej z zagranicznych ambasad w
Londynie.” To całkowicie obudziło moją pamięć. To on był tym znikającym jegomościem,
którego widziałem siedzącego na krześle w łazience barona Stott–Wartenheima. Powiedziałem
przyjacielowi, że ma zupełną rację. Wiem na pewno, że ten człowiek jest tajnym agentem.
Później mój przyjaciel zadał sobie trud wyszperania dla mnie kompletnych danych o jego
przeszłości. Sądziłem, że dobrze będzie wszystko o nim wiedzieć; ale nie przypuszczam, by pan
chciał teraz wysłuchiwać jego historii. Komisarz potrząsnął głową wspartą na rękach. — Jedyną
sprawą, która ma teraz znaczenie, jest historia pańskich stosunków z tą użyteczną osobistością —
powiedział zamykając powoli znużone, głęboko osadzone oczy, a potem otwierając je szybko z
ogromnie odświeżonym spojrzeniem.

— Nie ma w nich nic oficjalnego — rzekł nadinspektor z goryczą. — Któregoś wieczoru

poszedłem do jego sklepu, powiedziałem mu, kim jestem, i przypomniałem mu nasze pierwsze

spotkanie. Nawet nie mrugnął okiem. Oświadczył, że teraz się ożenił i ustatkował, i pragnie tylko
tego, żeby mu nie przeszkadzano w jego handelku. Zdecydowałem się obiecać mu, że byle nie
robił nic jawnie skandalicznego, policja zostawi go w spokoju. Było to dla niego sporo warte, bo
wystarczyłoby jedno nasze słowo, żeby celnicy w Dover otworzyli niektóre z tych pak, jakie
otrzymuje z Paryża i Brukseli, czego następstwem byłaby z pewnością konfiskata, a może w
końcu i sprawa sądowa.

— To bardzo ryzykowny handel — powiedział komisarz półgłosem. — Dlaczego on na to

poszedł?

Nadinspektor beznamiętnie uniósł wzgardliwe brwi.
— Pewnie ma kontakty — znajomych na kontynencie — wśród ludzi handlujących takimi

towarami. W sam raz towarzystwo dla niego. To zresztą leń… jak oni wszyscy.

— Co otrzymuje pan od niego w zamian za swoją opiekę?
Nadinspektor nie miał ochoty rozwodzić się nad wartością usług pana Verloca.
— Nie przydałby się na wiele nikomu prócz mnie. Trzeba dużo wiedzieć z góry, żeby umieć

wykorzystać takiego człowieka. Ja potrafię zrozumieć ten rodzaj napomknień, jakie on może dać.
A kiedy potrzebuję napomknienia, przeważnie potrafi mi go dostarczyć.

Nadinspektor pogrążył się nagle w dyskretnym zamyśleniu, a komisarz powściągnął uśmiech

na przelotną myśl, że nadinspektor Heat zawdzięcza być może swoją reputację w znacznej
mierze tajnemu agentowi Verlocowi.

— Jeżeli chodzi o ogólniejszą użyteczność, wszyscy nasi ludzie z sekcji przestępstw

specjalnych dyżurujący na stacjach Charing Cross i Victoria mają rozkaz zwracania bacznej
uwagi na każdego, kogo z nim zobaczą. Często wychodzi na spotkanie nowo przybyłych, i potem
wie, co z nimi się dzieje. Widocznie wyznaczono go do takiej funkcji. Kiedy pilnie potrzebuję
czyjegoś adresu, zawsze mogę dostać go od niego. Umiem oczywiście odpowiednio układać
nasze stosunki. Przez dwa ostatnie lata nie rozmawiałem z nim nawet trzy razy. Posyłam mu
niepodpisany bilecik, i on odpowiada mi w ten sam sposób na mój prywatny adres.

Komisarz od czasu do czasu niemal niedostrzegalnie kiwał głową. Nadinspektor dodał, że nie

przypuszcza, by wybitni członkowie Międzynarodowej Rady Rewolucyjnej zwierzali wiele
tajemnic panu Verlocowi, ale że z pewnością ogólnie mu ufają.

— Ilekroć miałem powody sądzić, że coś wisi w powietrzu — dokończył — zawsze

przekonywałem się, że potrafi mi powiedzieć coś przydatnego.

— Tym razem pana zawiódł — zauważył komisarz znacząco.
— Nie miałem też znikąd sygnału, że się na coś zanosi — zareplikował nadinspektor. — Nie

pytałem go o nic, więc nie mógł mi nic powiedzieć. Nie jest jednym z naszych ludzi. To nie tak,
jak gdyby był na naszym żołdzie.

— Nie — mruknął komisarz. — Jest szpiegiem na żołdzie obcego rządu. Nigdy nie

moglibyśmy się do niego przyznać.

— Muszę pracować po swojemu — oświadczył nadinspektor. — Gdyby było trzeba,

współpracowałbym z samym diabłem, biorąc na siebie konsekwencje. Są rzeczy nie nadające się
do tego, żeby każdy o nich wiedział.

— Pańskie wyobrażenie o tajności zdaje się polegać na ukrywaniu prawdy przed szefem

pańskiego wydziału. To może lekka przesada, nie? On mieszka nad swoim sklepem?

— Kto… Verloc? Ach, tak. Mieszka nad sklepem. Matka żony mieszka, zdaje się, razem z

nimi.

— Dom jest pod obserwacją?
— O, nie, skądże. To by nie było dobrze. Niektórzy ludzie, co tam przychodzą, są pod

obserwacją. Moim zdaniem on nic nie wie o tej sprawie.

— A jak pan tłumaczy to? — komisarz skinął w stronę strzępu sukna leżącego przed nim na

biurku.

— Nie tłumaczę tego wcale. To po prostu niewytłumaczalne. Nic z tego, co wiem, nie

pozwala tego wyjaśnić. — Nadinspektor poczynił te wyznania ze szczerością człowieka, którego
reputacja zbudowana jest na opoce. — W każdym razie nie w tej chwili. Sądzę, że tym, który
miał z tą sprawą najwięcej wspólnego, okaże się Michaelis.

— Tak pan sądzi?
— Tak, bo za wszystkich innych mogę odpowiadać.
— A co z tym drugim mężczyzną, który miał jakoby uciec z parku?
— O tej porze jest już pewnie daleko — zaopiniował nadinspektor.
Komisarz spojrzał na niego badawczo i nagle wstał, jakby się zdecydował na jakąś linię

działania. W istocie rzeczy w tej właśnie chwili uległ pewnej fascynującej pokusie. Nadinspektor
został odprawiony z poleceniem spotkania się ze swym zwierzchnikiem wczesnym rankiem
następnego dnia w celu dalszej narady nad sprawą. Wysłuchał tego z kamienną twarzą i
odmierzonym krokiem wyszedł z pokoju.

Jakiekolwiek mogły być plany komisarza, nie miały nic wspólnego z ową pracą za biurkiem,

która była plagą jego życia ze względu na swoją ograniczoność i pozorny brak związku z
rzeczywistością. Na pewno nie miały, gdyż inaczej ochoczy wygląd, jakiego nabrała twarz i cała
postać komisarza, byłby niezrozumiały. Skoro tylko został sam, impulsywnie rozejrzał się za
kapeluszem i włożył go na głowę. Zrobiwszy to, usiadł na nowo, by jeszcze raz rozważyć całą
sprawę. Ale ponieważ był już zdecydowany, nie trwało to długo. I zanim nadinspektor Heat
zdążył ujść wiele kroków w drodze do domu, on także wyszedł z budynku.

VII

Komisarz poszedł krótką i wąską ulicą podobną do mokrego, błotnistego okopu, po czym,

znalazłszy się po drugiej stronie bardzo szerokiej arterii, wszedł do pewnego publicznego
gmachu, gdzie postarał się o rozmowę z młodym sekretarzem osobistym (niepłatnym) pewnego
wielkiego męża.

Ten młody blondynek o gładkiej twarzy, któremu symetrycznie ułożone włosy nadawały

wygląd dużego i schludnego sztubaka, zareagował na prośbę komisarza powątpiewającym
spojrzeniem i powiedział przyciszonym głosem:

— Czy zechce pana przyjąć? Nie wiem. Przed godziną przyszedł tu pieszo z Izby, żeby

rozmówić się ze stałym podsekretarzem stanu, i teraz gotów jest iść już tam z powrotem. Mógł
go wezwać do siebie, ale przypuszczam, że robi tak umyślnie, żeby mieć trochę ruchu. To jedyny
ruch, na jaki może znaleźć czas, póki trwa sesja. Ja się nie skarżę; dosyć lubię te spacerki.
Trzyma się mojego ramienia i nie otwiera ust. Ale wie pan, jest bardzo zmęczony i… no… akurat
w tej chwili w nie najsłodszym humorze.

— Przychodzę w związku z tą sprawą w Greenwich.
— Aha! Wie pan, on jest na was o to bardzo cięty. Ale pójdę zobaczyć, jeżeli pan nalega.
— Niech pan to zrobi, zacny młodzieńcze — powiedział komisarz.
Niepłatny sekretarz uczuł podziw dla takiej odwagi. Układając twarz w niewinny wyraz

otworzył pewne drzwi i wszedł w nie z dufnością grzecznego i uprzywilejowanego dziecka.
Niebawem wrócił i skinął głową komisarzowi, a ten przeszedłszy prze te same drzwi, które
sekretarz zostawił dla niego otwarte, znalazł się w dużym pokoju sam na sam z wielką
osobistością.

Ogromny tuszą i wzrostem, o długiej, białej twarzy, która, poszerzona u dołu dużym

podwójnym podbródkiem, miała kształt jaja obrzeżonego rzadkimi siwawymi faworytami —
wielki mąż sprawiał wrażenie człowieka rozdętego. Wrażenie to potęgowały jeszcze niefortunne
z krawieckiego punktu widzenia, poprzeczne fałdy pośrodku czarnego, zapiętego na guziki
surduta, którego szwy zdawały się napięte do granic wytrzymałości. Z głowy osadzonej prosto na
grubym karku patrzyły spod wyniośle opuszczonych powiek otorbione oczy, a między nimi
haczykowaty, agresywny nos sterczał szlachetnie z ogromnej, bladej twarzy. Lśniący jedwabny
cylinder i znoszone rękawiczki, leżące w pogotowiu na końcu długiego stołu, były też jakby
rozdęte, olbrzymie.

Stał na dywaniku przed kominkiem w potężnych, obszernych butach i nie wypowiedział ani

słowa powitania.

— Chciałbym wiedzieć, czy to oznacza początek jeszcze jednej kampanii dynamitowej —

spytał od razu głębokim, aksamitnym głosem. — Proszę nie wdawać się w szczegóły. Nie mam
na to czasu.

Postać komisarza w zestawieniu z tą ogromną i nieociosaną figurą miała w sobie wątłą

smukłość trzciny przemawiającej do dębu. W istocie nieprzerwany rodowód tego męża
przewyższał liczbą stuleci wiek najstarszego dębu w kraju.

— Nie. O ile można cokolwiek twierdzić kategorycznie, mogę pana zapewnić, że nie.
— Tak. Ale wasze pojęcie o zapewnieniach, tam — rzekł wielki człowiek machając

pogardliwie ręką w kierunku okna wychodzącego na szeroką arterię — zdaje się zmierzać
głównie do tego, żeby sekretarz stanu wychodził na dudka. Mniej niż miesiąc temu w tymże
samym gabinecie oświadczono mi kategorycznie, że nie zachodzi nawet możliwość czegoś

podobnego.

Komisarz spokojnie spojrzał w kierunku okna.
— Pozwoli mi pan zauważyć, sir Ethelred, że dotychczas nie miałem sposobności udzielania

panu jakichkolwiek zapewnień.

Wyniosłe spojrzenie spod opuszczonych powiek utkwiło teraz w twarzy komisarza.
— To prawda — przyznał głęboki aksamitny głos. — Wezwałem Heata. Pan jest jeszcze

trochę nowicjuszem na swoim nowym miejscu. I jakże sobie pan tam radzi?

— Wydaje mi się, że z każdym dniem czegoś się uczę.
— Oczywiście, oczywiście. Mam nadzieję, że da pan sobie dobrze radę.
— Dziękuję, sir Ethelred. Dowiedziałem się czegoś i dzisiaj, a nawet nie dalej niż godzinę

temu. Jest w tej sprawie coś, czego nie obserwuje się w zwykłym zamachu anarchistycznym,
choćby najwnikliwiej rozpatrywanym. Dlatego tu jestem.

Wielki człowiek wziął się pod boki, opierając o biodra wierzchy potężnych dłoni.
— Dobrze. Niech pan mówi dalej. Tylko proszę bez szczegółów. Szczegółów niech mi pan

oszczędzi.

— Nie będę panu nimi zawracał głowy, sir Ethelred — zaczął komisarz ze spokojną i nie

zmąconą pewnością siebie. Podczas gdy mówił, wskazówki zegara za plecami wielkiego
człowieka — ciężkiej, lśniącej machiny z tego samego ciemnego marmuru co półka nad
kominkiem, ozdobionej masywnymi wolutami i tykającej widmowo, ledwo dosłyszalnie —
przemierzyły przestrzeń siedmiu minut. Mówił, rozmyślnie i konsekwentnie stosując nawiasy, w
których każdy drobny fakcik — to znaczy każdy szczegół — mieścił się z cudowną łatwością.
Nic — ani ciche słowo, ani najmniejszy ruch — nie świadczyło o tym, by chciano mu przerwać.
Wielki mąż stał niby posąg któregoś ze swych książęcych przodków, odarty ze zbroi krzyżowca i
wtłoczony w źle dopasowany surdut. Komisarz czuł się tak, jakby mu wolno było mówić przez
godzinę. Nie stracił jednak głowy i po upływie wymienionego wyżej czasu zakończył nagłą
konkluzją, która będąc powtórzeniem wstępnego stwierdzenia mile zdziwiła sir Ethelreda swoją
szybkością i dobitnością.

— To, co dostrzegamy pod powierzchnią tej sprawy, skądinąd niezbyt poważnej, jest

niezwykłe, przynajmniej w tej konkretnej postaci, i wymaga specjalnego potraktowania.

Głos sir Ethelreda stał się jeszcze głębszy, pełen przekonania.
— No chyba! Skoro ma w to być wmieszany ambasador obcego mocarstwa!
— Ach! Ambasador! — sprzeciwił się tamten, wyprostowany i smukły, pozwalając sobie na

ledwo półuśmiech. — Byłoby głupotą z mojej strony sugerować coś podobnego. Jest to zresztą
absolutnie zbędne, bo jeżeli moje przypuszczenia są słuszne, to kwestia, czy w grę wchodzi
ambasador czy portier, jest tylko szczegółem.

Sir Ethelred otworzył szeroko usta, niby jamę, w którą haczykowaty nos pilnie starał się

zajrzeć; wyszedł z nich przytłumiony, dudniący dźwięk jakby dalekich organów grających w
rejestrze wzgardliwego oburzenia.

— Nie! Ci ludzie są naprawdę niemożliwi. Co oni sobie myślą, importując tu swoje metody

krymskich Tatarów? Turek miałby więcej przyzwoitości.

— Zapomina pan, sir Ethelred, że ściśle mówiąc nie wiemy nic pewnego… jak dotąd.
— Nie! Ale jak by to określić? Krótko.
— Bezczelne zuchwalstwo sprowadzające się do szczególnego rodzaju dziecinady.
— Nie możemy tolerować głupoty paskudnych małych dzieci — rzekła wielka i rozdęta

osobistość, rozdymając się jak gdyby jeszcze trochę więcej. Wyniosłe spojrzenie spod obwisłych
powiek uderzyło miażdżąco w dywan u stóp komisarza. Będą musieli dostać porządnie po łapach
za tę sprawę. Trzeba, żebyśmy mogli… Jaki jest pański ogólny pogląd, w krótkich słowach? Nie

ma potrzeby wdawać się w szczegóły.

— Nie, sir Ethelred. W zasadzie ustaliłbym, że tajnych agentów nie powinno się tolerować,

ponieważ ich istnienie na ogół potęguje realne niebezpieczeństwo tego zła, przeciw któremu ich
się używa. Że szpieg fabrykuje swoje informacje, to rzecz powszechnie wiadoma. Ale w sferze
akcji politycznej i rewolucyjnej, która opiera się częściowo na aktach przemocy, zawodowy
szpieg łatwo może fabrykować same fakty i siać w ten sposób podwójne zło: współzawodnictwa
po jednej stronie, a paniki, pochopnego ustawodawstwa i niepohamowanej nienawiści po drugiej.
Jednakże świat nasz jest światem niedoskonałym…

Osobistość stojąca nieruchomo na dywanie przed kominkiem, ze sterczącymi na boki

potężnymi łokciami, rzekła pośpiesznie swoim głębokim głosem:

— Proszę mówić jasno.
— Tak jest, sir Ethelred… Światem niedoskonałym. Toteż gdy tylko zorientowałem się w

charakterze tej sprawy, pomyślałem, że trzeba ją rozegrać w sposób szczególnie tajny i
poważyłem się przyjść tutaj.

— Słusznie — pochwaliła wielka osobistość, spozierając z samozadowoleniem po swoich

podbródkach. — Cieszę się, że jest w waszym sklepiku ktoś, kto uważa, że sekretarzowi stanu
można od czasu do czasu zaufać.

Komisarz uśmiechnął się, ubawiony.
— W istocie rzeczy pomyślałem sobie, że byłoby może lepiej, gdyby na tym etapie zajął się

tym nie Heat, tylko…

— Co! Heat? Osioł… tak? — wykrzyknął wielki mąż z wyraźną wrogością.
— Bynajmniej. Proszę, sir Ethelred, niech pan nie interpretuje moich uwag w tak krzywdzący

go sposób.

— Więc co? Za wielki spryciarz?
— I to nie… przynajmniej nie z reguły. Wszystkie podstawy do moich przypuszczeń mam od

niego. Jedyną rzeczą, którą wykryłem sam, jest to, że korzystał z usług tego człowieka prywatnie.
Któż mógłby go winić? To stary wyga policyjny. Powiedział mi wręcz, że aby móc pracować,
musi mieć narzędzia. Przyszło mi jednak na myśl, że to narzędzie powinno być przekazane
Wydziałowi Przestępstw Specjalnych jako całości, zamiast pozostawać prywatną własnością
nadinspektora Heata. Moja koncepcja obowiązków naszego wydziału obejmuje zlikwidowanie
tajnego agenta. Ale nadinspektor Heat jest starym wygą wydziałowym. Oskarżyłby mnie o
moralne znieprawianie wydziału i zamach na jego sprawność. Określiłby to z goryczą jako
roztaczanie opieki nad zbrodniczymi rewolucjonistami. Dla niego oznaczałoby to właśnie to.

— Tak. Ale co pan ma na myśli?
— Mam na myśli, po pierwsze, że słaba to pociecha móc oświadczyć, że jakikolwiek dany akt

gwałtu — uszkodzenie budynku czy zniszczenie życia ludzkiego — nie jest wcale dziełem
anarchizmu, tylko czegoś zupełnie innego… jakiegoś szczególnego, inspirowanego łajdactwa.
Myślę, że bywa tak znacznie częściej, niż przypuszczamy. Po drugie, jasne jest, że istnienie tych
ludzi opłacanych przez obce rządy podważa sprawność naszego nadzoru. Taki szpieg może sobie
pozwolić na większe zuchwalstwo niż najzuchwalszy spiskowiec. Jego zajęcie jest wolne od
wszelkich ograniczeń. Nie ma tej wiary, jaka potrzebna jest do kompletnej negacji, ani tego
poczucia prawa, jakie tkwi w czynach bezprawnych. Po trzecie, istnienie tych szpiegów wśród
grup rewolucyjnych, które — jak nam się to wyrzuca — znajdują tu azyl, uniemożliwia wszelką
pewność. Otrzymał pan jakiś czas temu od nadinspektora Heata uspokajające zapewnienie. Nie
było ono bynajmniej bezpodstawne — a jednak wydarza się ten epizod. Nazywam go epizodem,
bo sprawa ta, ośmielam się twierdzić, jest epizodyczna. Nie stanowi części jakiegoś ogólnego
planu, choćby szaleńczego. Właśnie te osobliwości, które dziwią i wprawiają w zakłopotanie

nadinspektora Heata, w moich oczach ustalają jej charakter. W szczegóły nie wchodzę, sir
Ethelred.

Osobistość na dywanie przed kominkiem słuchała cały czas z głęboką uwagą.
— To dobrze. Proszę mówić tak zwięźle, jak tylko pan może.
Komisarz pełnym powagi i uszanowania gestem dał do zrozumienia, że bardzo się stara

mówić zwięźle.

— Jest w przeprowadzeniu tej sprawy jakaś szczególna głupota i niedołęstwo, które sprawiają,

że mam wielką nadzieję dotrzeć do jej sedna i znaleźć tam coś innego niż indywidualny wybryk
fanatyzmu. Bo to jest niewątpliwie rzecz zaplanowana. Wygląda na to, że faktyczny sprawca
został przyprowadzony za rękę na miejsce, a potem śpiesznie pozostawiony własnym siłom.
Można się więc domyślać, że importowano go zza granicy po to, żeby dokonał tego zamachu.
Jednocześnie narzuca się wniosek, że nie znał na tyle angielskiego, aby zapytać o drogę, chyba
żeby przyjąć fantastyczną teorię, że był głuchoniemy. Zastanawiam się zresztą… Ale to czcze
domysły. Zabił się przypadkiem, to jasne. Nie jest to przypadek niezwykły. Pozostaje jednak
jeden niezwykły drobny fakt: ten adres na jego odzieży, odkryty także zupełnym przypadkiem.
Fakt niewiarygodny, tak niewiarygodny, że jego wyjaśnienie z pewnością dotknie sedna całej
sprawy. Zamiast polecać Heatowi dalsze prowadzenie śledztwa, mam zamiar poszukać tego
wyjaśnienia osobiście — sam jeden — tam, gdzie można je uzyskać. To znaczy w pewnym
sklepie na Brett Street i z ust pewnego tajnego agenta, który niegdyś był konfidentem i zaufanym
szpiegiem nieboszczyka barona Stott–Wartenheima, ambasadora wielkiego mocarstwa przy
Court of St. James.

Komisarz umilkł na chwilę, po czym dodał:
— Ci ludzie są istną plagą.
Aby podnieść wzrok spod obwisłych powiek na twarz mówcy, osobistość na dywanie przed

kominkiem powoli odchyliła głowę bardziej do tyłu, co nadało jej wygląd niesłychanie wyniosły.

— Czemu nie pozostawić tego Heatowi?
— Bo on jest starym wygą wydziałowym. Tacy mają specyficzną moralność. Moja linia

śledztwa wydałaby mu się strasznym odstępstwem od obowiązku. Dla niego oczywistym
obowiązkiem jest obarczenie winą jak największej liczby wybitnych anarchistów na podstawie
jakichś nikłych poszlak, które pozbierał w trakcie dochodzenia na miejscu, podczas gdy ja —
powiedziałbym — dążę do wykazania ich niewinności. Staram się mówić tak jasno, jak tylko
mogę, przedstawiając panu tę ciemną sprawę bez wdawania się w szczegóły.

— Naprawdę tak by pomyślał? — wymamrotała dumna głowa sir Ethelreda ze swoich

wyniosłych wyżyn.

— Obawiam się, że tak… i to z oburzeniem i wstrętem, o jakim ani pan, ani ja nie mamy

wyobrażenia. To doskonały funkcjonariusz. Nie trzeba wystawiać jego lojalności na zbyt ciężką
próbę. To zawsze błąd. Poza tym chcę mieć wolną rękę… tak wolnej nie byłoby dobrze dawać
nadinspektorowi Heatowi. Nie mam najmniejszej chęci oszczędzać tego Verloca. Wyobrażam
sobie, że będzie niezmiernie zaskoczony widząc, iż jego związek z tą sprawą, jakikolwiek on jest,
tak szybko wyszedł na jaw. Nastraszyć go nie będzie zbyt trudno. Ale nasz prawdziwy cel leży
gdzieś poza nim. Proszę pana o upoważnienie mnie do udzielenia mu takich gwarancji osobistego
bezpieczeństwa, jakie uznam za właściwe.

— Oczywiście — rzekła osobistość z dywanu przed kominkiem. — Niech pan się dowie

wszystkiego, co pan potrafi, i niech pan to zrobi po swojemu.

— Muszę się do tego zabrać bezzwłocznie, jeszcze dziś wieczór — powiedział komisarz.
Sir Ethelred wsunął jedną rękę pod poły surduta i odchylając głowę do tyłu, patrzył na niego

uporczywie.

— Będziemy mieli późnym wieczorem posiedzenie — powiedział. — Niech pan przyjdzie do

Izby ze swoimi odkryciami, jeśli do tej pory nie porozchodzimy się do domów. Uprzedzę
Toodlesa, żeby na pana czekał. Zaprowadzi pana do mojego gabinetu.

Liczna rodzina i szerokie kręgi znajomych młodego sekretarza osobistego żywiły dla niego

nadzieje wielkiej i świetnej przyszłości. Tymczasem sfery towarzyskie, których był ozdobą w
wolnych godzinach, rozpieszczały go, darząc wymienionym przezwiskiem. A sir Ethelred,
słysząc je codziennie (przeważnie przy śniadaniu) z ust żony i córek, nadał mu dostojeństwo
posługując się nim bez uśmiechu.

Komisarz zdziwił się i uradował niezmiernie.
— Z całą pewnością przyniosę swoje odkrycia do Izby, jeśli jest szansa, że będzie pan miał

czas, aby…

— Czasu mieć nie będę — przerwał wielki mąż — ale przyjmę pana. Teraz też nie mam

czasu… Pójdzie pan sam?

— Tak, sir Ethelred. Myślę, że tak będzie najlepiej. Wielki mąż odchylił głowę tak daleko do

tyłu, że aby popatrzeć na komisarza, musiał prawie zamknąć oczy.

— Hm. Ha! A jak pan zamierza… Czy pójdzie pan w jakimś przebraniu?
— Nie aż w przebraniu! Ale ubiorę się inaczej, oczywiście.
— Oczywiście — powtórzył wielki człowiek z czymś w rodzaju wyniosłego roztargnienia.

Powoli obrócił dużą głowę i przez ramię, ukosem, spojrzał na ciężki marmurowy czasomierz
tykający tak chytrze i cicho. Złocone wskazówki skorzystały z okazji, by przekraść się za jego
plecami przez całe dwadzieścia pięć minut.

Komisarz, który nie mógł ich widzieć, trochę się zaniepokoił tą pauzą w rozmowie. Ale wielki

mąż zwrócił ku niemu twarz spokojną, bez konsternacji.

— Bardzo dobrze — powiedział, jakby rozmyślnie nic sobie nie robiąc z urzędowego zegara.

— Ale co pana pchnęło w tym kierunku?

— Zawsze byłem zdania… — zaczął komisarz.
— Ach, tak! Pańskie zdanie. To oczywiste. Ale bezpośrednia pobudka?
— Cóż mam powiedzieć? Antagonizm nowego człowieka wobec starych metod. Chęć

dowiedzenia się czegoś z pierwszej ręki. Pewne zniecierpliwienie. To moja dawna robota, ale
uprząż inna. Uwiera mnie trochę w paru wrażliwych miejscach.

— Mam nadzieję, że się tam panu powiedzie — rzekł wielki człowiek życzliwie, wyciągając

dłoń miękką w dotknięciu, ale szeroką i mocną niby ręka jakiegoś uszlachetnionego farmera.
Komisarz uścisnął ją i wyszedł.

W sąsiednim pokoju Toodles, który czekał przysiadłszy na krawędzi stołu, podniósł się i

podszedł do niego, powściągając wrodzoną żywość ruchów.

— No i co? Dobrze poszło? — spytał niedbale z ważną miną.
— Doskonale. Zarobił pan sobie na moją dozgonną wdzięczność — odparł komisarz, którego

długa twarz sprawiała wrażenie drewnianej w porównaniu z osobliwą powagą tamtego, jakby
wiecznie gotową rozpłynąć się w kaskady śmieszków.

— Nie ma o czym mówić. Ale na serio, nie wyobraża pan sobie, jaki on jest rozdrażniony

tymi atakami na jego projekt ustawy o upaństwowieniu łowisk rybnych. Oni ją nazywają
zaczątkiem rewolucji społecznej. Oczywiście, to jest rewolucyjny akt prawny. Ale ci ludzie są
pozbawieni przyzwoitości. Te ataki osobiste…

— Czytam gazety — zauważył komisarz.
— Ohydne, prawda? I nie ma pan pojęcia, przez jakie mnóstwo roboty musi codziennie

przebrnąć. Wykonuje ją całą sam. Widać nie może nikomu zaufać w sprawie tych łowisk.

— A jednak poświęcił całe pół godziny na rozważanie mojej bardzo drobnej szprotki —

wtrącił komisarz.

— Drobnej! Naprawdę? Cieszę się, że to słyszę. Ale w takim razie szkoda, że się pan nie

wstrzymał od przyjścia. Ta walka strasznie go męczy. Wyczerpuje się człowiek. Czuję to po
sposobie, w jaki opiera się na moim ramieniu, kiedy idziemy ulicą. I niech mi pan powie, czy on
jest bezpieczny na ulicach? Mullins skrzyknął tu swoich ludzi dziś po południu. Do każdej latarni
przyklejony jest posterunkowy, a co drugi przechodzień, którego napotykamy idąc stąd do
Pałacu, jest oczywistym tajniakiem. Niedługo odbije się to na jego nerwach. Niech mi pan powie,
ci cudzoziemscy łajdacy nie rzucą chyba czymś w niego… co? To byłaby klęska narodowa. Kraj
nie może obejść się bez niego.

— Nie mówiąc już o panu. On się wspiera na pańskim ramieniu — podsunął komisarz

rzeczowo. — Zginęlibyście obaj.

— Byłby to łatwy sposób przejścia do historii dla młodego człowieka, co? Nie tak wielu

ministrów brytyjskich padło ofiarą zamachów, żeby uważać to za mało ważny incydent. Ale
mówiąc poważnie…

— Obawiam się, że jeśli pan chce przejść do historii, musi pan coś zdziałać w tym celu.

Mówiąc poważnie, żadnemu z was absolutnie nic nie grozi poza przepracowaniem.

Sympatyczny Toodles z radością powitał tę okazję do śmieszku.
— Mnie te łowiska rybne nie zabiją. Jestem przyzwyczajony późno kłaść się spać —

oświadczył z naiwną niefrasobliwością. Zaraz jednak, poczuwszy skruchę, zaczął przybierać
minę zasępionego męża stanu, tak, jak się naciąga rękawiczkę. — Jego potężny intelekt
wytrzyma każdą ilość pracy. To o nerwy jego się boję. Ta reakcyjna banda, z tym agresywnym
bydlakiem Cheesemanem na czele, co wieczór obrzuca go obelgami.

— Skoro koniecznie chce zapoczątkować rewolucję! — rzekł półgłosem komisarz.
— Nadeszła pora, a on jest jedynym człowiekiem dość wielkim na takie dzieło — zaoponował

rewolucjonista Toodles, zapalając się pod spokojnym, refleksyjnym wejrzeniem komisarza.
Gdzieś na korytarzu zadźwięczał natarczywie daleki dzwonek; słysząc go, młody człowiek z
gorliwą czujnością nastawił uszu. — Już jest gotów do wyjścia — wykrzyknął cicho, porwał
kapelusz i znikł z pokoju.

Komisarz wyszedł innymi drzwiami, mniej elastycznym krokiem. Znów przeszedł na drugą

stronę szerokiej arterii, przemierzył wąską ulicę i śpiesznie wstąpił raz jeszcze w mury własnego
wydziału. To przyśpieszone tempo utrzymał aż do drzwi swojego prywatnego gabinetu. Jeszcze
zanim je dobrze zamknął, skierował oczy na biurko. Przez chwilę stał nieruchomo, potem
podszedł, rozejrzał się dookoła po podłodze, usiadł w fotelu, zadzwonił i czekał.

— Nadinspektor Heat wyszedł już?
— Tak jest, sir. Wyszedł pół godziny temu. Kiwnął głową.
— To wystarczy. — I siedząc bez ruchu, w kapeluszu zepchniętym z czoła, pomyślał, że to w

sam raz podobne do Heata, ta przeklęta bezczelność, z jaką zabrał po cichu jedyny dowód
rzeczowy. Pomyślał to jednak bez wrogości. Starzy i cenieni słudzy zwykli pozwalać sobie na
wiele. Ten kawałek płaszcza z naszytym adresem na pewno nie jest rzeczą, którą można zostawić
byle gdzie. Zaniechawszy myśli o tym objawie nieufności ze strony nadinspektora Heata, napisał
i wyekspediował bilecik do żony z prośbą, aby przeprosiła W jego imieniu wielką damę,
opiekunkę Michaelisa, u której mieli być na kolacji tego wieczoru.

Krótka kurtka i niski, okrągły kapelusz, które przywdział za firanką w alkowie zawierającej

umywalnię, szereg drewnianych kołków i półkę, znakomicie uwydatniały pociągłość jego
poważnej, śniadej twarzy. Wrócił do jasno oświetlonego gabinetu wyglądając jak wizja jakiegoś
chłodnego, rozważnego Don Kichota o zapadłych oczach mrocznego entuzjasty i bardzo
celowych ruchach. Opuścił widownię swoich codziennych trudów szybko jak nie rzucający się w

oczy cień. Jego zejście na ulicę było podobne do wstąpienia w zaszlamione akwarium, z którego
wypuszczono wodę. Otoczyła go ciemna, posępna wilgoć. Mury domów były mokre, zabłocona
jezdnia błyszczała jak nafosforyzowana, a kiedy wyszedł na Strand z wąskiej uliczki koło stacji
Charing Cross, geniusz miejsca wchłonął go w siebie. Mógł być jeszcze jednym z owych
dziwnych cudzoziemskich typów, jakich widuje się tam wieczorami, przemykających po
ciemnych zaułkach.

Zatrzymał się na samym skraju chodnika i czekał. Wśród chaosu ruchomych świateł i cieni

wypełniających jezdnię jego wyćwiczone oczy dostrzegły nadjeżdżającą żółwim krokiem
dwukołową dorożkę. Nie zatrzymał jej żadnym gestem, lecz kiedy niski stopień sunący wzdłuż
krawężnika znalazł się przy jego stopach, wskoczył zręcznie do środka tuż przed wielkim,
obracającym się kołem i przemówił przez małe zasuwane okienko niemal zanim woźnica,
patrzący leniwie przed siebie z wysokiego kozła, zorientował się, że ma pasażera.

Jazda nie była długa. Na dany znak zakończyła się raptownie w nieokreślonym miejscu,

między dwiema latarniami ulicznymi przed dużym sklepem z materiałami włókienniczymi —
długim szeregiem witryn już zasłoniętych na noc arkuszami falistej blachy. Podawszy monetę
przez zasuwane okienko, pasażer wyśliznął się i znikł, pozostawiając w umyśle woźnicy
wrażenie dziwacznej, niesamowitej widmowości. Ale rozmiar monety był w dotyku
zadowalający, a że dorożkarz nie miał literackiego wykształcenia, więc nie trapiła go obawa, że
znajdzie ją niebawem w kieszeni zamienioną w zeschły liść. Wywyższony z racji swojego
zawodu ponad świat pasażerów, odnosił się do ich poczynań z niewielkim zainteresowaniem.
Ostre szarpnięcie lejc, jakim zawrócił konia, dało wyraz jego filozofii.

Tymczasem komisarz już zamawiał u kelnera w małej włoskiej restauracji za rogiem. Była to

jedna z owych pułapek na głodnych — długa i wąska, kusząca perspektywą luster i białych
obrusów, bez powietrza, ale o specyficznym zapachu — zapachu oszukańczej kuchni, która
naigrawa się z najbardziej naglącej spośród mizernych potrzeb biednych ludzi. W tej niemoralnej
atmosferze komisarz, rozmyślający o swoim przedsięwzięciu, jakby jeszcze bardziej wyzbył się
swojej tożsamości. Ogarnęło go uczucie osamotnienia, jakiejś niedobrej wolności. Było to dosyć
przyjemne. Kiedy po zapłaceniu za krótki posiłek wstał i czekając, aż wydadzą mu resztę,
zobaczył się w jednym z luster, uderzył go własny cudzoziemski wygląd. Przyjrzał się swojemu
odbiciu melancholijnym i badawczym wzrokiem, po czym pod wpływem nagłego natchnienia
postawił kołnierz kurtki. Zmiana ta wydała mu się korzystna, i uzupełnił ją zakręcając pod górę
końce czarnych wąsów. Subtelne przeobrażenie jego wyglądu zewnętrznego spowodowane tymi
drobnymi zmianami zadowoliło go. „Tak będzie bardzo dobrze — pomyślał. — Jeszcze trochę
zmoknę, trochę się zachlapię…”

Uświadomił sobie, że kelner stoi u jego boku, a na brzegu stolika leży przed nim kupka

srebrnych monet. Kelner pilnował jej jednym okiem, podczas gdy drugim wiódł za długimi
plecami wysokiej, niezbyt młodej dziewczyny, która szła w kierunku odległego stolika, jakby na
nic i nikogo nie patrząc, całkowicie niedostępna. Była to pewnie stała tutejsza klientka.

Wychodząc, komisarz sformułował w duchu spostrzeżenie, że bywalcy tego lokalu

korzystając z jego oszukańczej kuchni zatracili wszystkie swoje cechy narodowe i osobiste. A to
dziwne, bo przecież włoska restauracja jest tak specyficznie brytyjską instytucją. Ale ci ludzie
byli równie odnarodowieni jak potrawy, które im podawano ze wszelkimi pozorami szacowności
nie opatrzonej żadną etykietką. Ich osobowość też nie nosiła na sobie żadnego piętna,
zawodowego, społecznego czy rasowego. Wydawali się stworzeni dla włoskiej restauracji, chyba
żeby włoska restauracja przypadkiem stworzona została dla nich. Ta ostatnia hipoteza była
jednak nie do pomyślenia, ponieważ niepodobna było umiejscowić ich gdziekolwiek poza tymi
właśnie lokalami. Nigdy nie spotykało się tych enigmatycznych osób gdzie indziej. Nie sposób

było powziąć dokładne wyobrażenie o tym, jakie zajęcia uprawiają za dnia ani gdzie kładą się
spać wieczorem. I on sam też stał się nie umiejscowiony. Nikt nie potrafiłby odgadnąć jego
zajęcia. A jeśli chodzi o położenie się spać, wątpliwości powstały nawet w jego własnym umyśle.
Wprawdzie nie co do samego miejsca zamieszkania, ale w najwyższym stopniu co do momentu,
kiedy będzie mógł tam powrócić. Ogarnęło go miłe poczucie niezależności, gdy usłyszał, jak
szklane drzwi zamykają się za jego plecami z jakimś niedokonanym, przytłumionym hukiem.
Wstąpił natychmiast w bezmiar tłustego błota i wilgotnych tynków, usiany latarniami i otoczony,
przytłoczony, przeniknięty, zadławiony i zaduszony czarnością mokrej londyńskiej nocy, która
składa się z sadzy i kropel wody.

Brett Street nie była zbyt daleko. Wąska ta ulica odgałęziała się od otwartego trójkątnego

placyku otoczonego ciemnymi i tajemniczymi domami, przybytkami drobnego handlu, na noc
opróżnionymi z handlarzy. Tylko stragan owocarski na rogu jarzył się gwałtownie światłem i
barwą. Dalej za nim wszystko było czarne i nieliczni ludzie idący w tamtym kierunku jednym
krokiem znikali za gorejącymi stosami pomarańcz i cytryn. Echo ich kroków nie dobiegało już
potem. Przepadali na zawsze. Nieulękły szef Wydziału Przestępstw Specjalnych obserwował z
daleka te znikania zaciekawionym okiem. Było mu lekko na sercu, jakby stał na zasadzce sam
jeden w dżungli, o tysiące mil od wydziałowych biurek i urzędowych kałamarzy. Taka radość i
rozproszenie myśli przed ważnym zadaniem świadczy zapewne o tym, że ten nasz świat nie jest
mimo wszystko czymś tak bardzo poważnym. Komisarz nie był bowiem z natury skłonny do
lekkomyślności.

Ciemna, ruchoma sylwetka policjanta odbywającego obchód zarysowała się na tle świetlistej

glorii pomarańcz i cytryn i bez pośpiechu weszła w Brett Street. Komisarz, jakby był
przedstawicielem świata przestępczego, skrył się w cieniu i czekał, aż tamten wróci. Wyglądało
jednak, że ten posterunkowy przepadł na zawsze z szeregów policji. Nie wrócił wcale: musiał
wyjść drugim wylotem Brett Street.

Doszedłszy do tego wniosku komisarz sam z kolei wszedł w tę ulicę i natknął się na duży

furgon stojący przed słabo oświetlonymi oknami jadłodajni dla woźniców. Furman posilał się
wewnątrz, a konie, z wielkimi łbami opuszczonymi do ziemi, jadły bez przerwy z worków z
obrokiem. Trochę dalej, po przeciwnej stronie ulicy, inna podejrzana plama mętnego światła
pochodziła z witryny sklepu pana Verloca, obwieszonej gazetami, zawalonej niewyraźnymi
stosami tekturowych pudełek i książek. Komisarz stał obserwując ją z naprzeciwka. Pomyłki być
nie mogło. Obok okna sklepowego, pełnego zarysów nieokreślonych przedmiotów przez
uchylone drzwi wymykała się na chodnik wąska, jasna smuga palącego się wewnątrz światła
gazowego. Za komisarzem furgon i konie, stopione w jedną bryłę, zdawały się czymś żywym —
jakimś czarnym potworem o kwadratowych plecach, zastawiającym pół ulicy wśród nagłych
tupnięć podkutych kopyt, złowrogich pobrzękiwań i ciężkich, dmuchających westchnień. Na
wprost drugiego końca Brett Street, po przeciwnej stronie szerokiej przecznicy, błyszczała
jaskrawo odświętna, nie wróżąca nic dobrego iluminacja dużej, prosperującej knajpy. Ta bariera
oślepiających świateł, skontrastowana z cieniami skupionymi wokół skromnego przybytku
rodzinnego szczęścia pana Verloca, zdawała się zgęszczać ciemność ulicy, czyniąc ją bardziej
mroczną, posępną i złowrogą.

VIII

Kiedy wytrwałe zabiegi matki pani Verloc zdołały wlać trochę ciepła w chłodne

zainteresowanie kilku koncesjonowanych restauratorów (dawnych znajomych jej niefortunnego
nieboszczyka męża), zapewniła ona sobie w końcu przyjęcie do przytułku, ufundowanego przez
pewnego bogatego oberżystę dla ubogich wdów z jego branży.

Do celu tego, powziętego w przebiegłości niespokojnego serca, stara kobieta dążyła

potajemnie i zdecydowanie. W tym okresie jej córka Winnie nie mogła się powstrzymać od
rzucenia panu Verlocowi uwagi, że „mama w ostatnim tygodniu prawie codziennie wydawała po
pół korony albo po pięć szylingów na dorożki”. W uwadze tej nie było pretensji. Winnie
szanowała dolegliwości matki. Zdziwiła ją tylko trochę ta nagła mania lokomocji. Pan Verloc,
który był po swojemu dość wspaniałomyślny, zbył tę uwagę niecierpliwym pomrukiem, jako
przeszkadzającą mu w medytacjach. Medytacje te były częste, głębokie i długotrwałe; dotyczyły
sprawy ważniejszej niż pięć szylingów. Znacznie ważniejszej i nieporównanie trudniejszej do
wszechstronnego rozważenia z filozoficznym spokojem.

Osiągnąwszy swój cel przezornie w tajemnicy, bohaterska stara kobieta wyspowiadała się ze

wszystkiego pani Verloc. Zrobiła to z tryumfem w duszy, ale drżeniem w sercu. Dygotała
wewnętrznie, ponieważ czuła lęk i podziw wobec spokojnego, niezależnego charakteru swojej
córki Winnie, która potrafiła objawiać niezadowolenie pod postacią groźnych, strasznych
milczeń. Matka nie pozwoliła jednak, by te wewnętrzne obawy pozbawiły ją atutu czcigodnego
spokoju, jaki nadawały jej wyglądowi zewnętrznemu potrójny podbródek, rozlana obfitość jej
starego ciała i niedowład nóg.

Szok tej nowiny był tak niespodziewany, że pani Verloc — inaczej niż zwykle, kiedy się do

niej odzywano — przerwała domową pracę, którą była zajęta. Tym razem było to okurzanie
mebli w bawialni za sklepem. Zwróciła głowę ku matce.

— Po cóżeś ty to zrobiła? — wykrzyknęła ze zgorszonym zdumieniem.
Szok musiał być potężny, skoro zmusił ją do odstąpienia od owego chłodnego i

niekwestionującego godzenia się z faktami, które stanowiło jej siłę i rękojmię bezpieczeństwa
życiowego.

— Czy nie było ci tu dość wygodnie?
Nie umiała się powstrzymać od zadania tych pytań, ale w następnej chwili ocaliła

konsekwencję swojego postępowania zabierając się na nowo do ścierania kurzów, podczas gdy
stara kobieta siedziała wystraszona i niema w nieświeżym białym czepeczku i ciemnej matowej
peruce.

Winnie skończyła z krzesłem i powiodła ścierką po mahoniowym obramieniu tylnego oparcia

kanapy, na której pan Verloc tak lubił odpoczywać w płaszczu i kapeluszu. Pilnie wykonywała
swoją pracę, ale po chwili pozwoliła sobie na jeszcze jedno pytanie.

— Jakże tyś to potrafiła przeprowadzić, mamo?
Jako nie dotycząca wewnętrznej istoty rzeczy, której ignorowanie było u pani Verloc zasadą,

ta ciekawość była wybaczalna. Odnosiła się tylko do metod. Stara kobieta powitała ją
skwapliwie, ponieważ wysuwała na plan pierwszy coś, o czym można było rozprawiać z całą
szczerością.

Uraczyła córkę wyczerpującą odpowiedzią, pełną nazwisk i wzbogaconą ubocznymi

komentarzami na temat spustoszeń, jakie czas poczynił w ludzkich twarzach. Nazwiska należały
przeważnie do koncesjonowanych restauratorów — „przyjaciół biednego tatusia, moje dziecko”.

Rozwiodła się ze szczególnym uznaniem nad dobrocią i łaskawością pewnego potężnego
piwowara, baroneta i posła do parlamentu, a zarazem prezesa zarządu owej dobroczynnej
fundacji. Wyrażała się tak gorąco, ponieważ dopuszczono ją do oficjalnej rozmowy z jego
osobistym sekretarzem — „bardzo grzecznym panem ubranym na czarno. Miał łagodny, smutny
głos, ale był taki bardzo, bardzo chudy i cichy. Wyglądał jak cień, moje dziecko.”

Winnie przeciągnęła swoje czynności odkurzania, póki opowieść nie dobiegła końca, po czym

przeszła z bawialni do kuchni (po dwóch schodkach w dół) tak samo jak zawsze, bez słowa
komentarza.

Uroniwszy parę łez na znak radości, że córka z tak dobrym sercem przyjmuje tę straszną

sprawę, matka pani Verloc puściła wodze swojej przebiegłości w rozporządzeniu meblami, które
były jej własnością, choć czasami wolałaby, żeby nie były. Bohaterstwo bohaterstwem, ale
bywają okoliczności, kiedy rozdysponowanie paroma stołami i krzesłami, mosiężnymi łóżkami i
tak dalej, może być brzemienne w daleko idące i katastrofalne następstwa. Kilku sztuk
potrzebowała dla siebie, gdyż fundacja, która po wielu zabiegach przygarnęła ją do litościwej
piersi, nie dawała obiektom swojej troskliwości nic prócz gołych desek i cegieł wyklejonych
tanią tapetą. Delikatność kierująca jej wybór na przedmioty najmniej cenne i najbardziej
zniszczone nie doczekała się uznania, ponieważ filozofia Winnie polegała na niezauważaniu
wewnętrznej strony faktów; Winnie zakładała, że matka bierze to, co jej najlepiej odpowiada.
Jeśli chodzi o pana Verloca, to jego intensywne medytacje niby jakiś chiński mur odgradzały go
całkowicie od zjawisk tego świata, próżnych wysiłków i złudnych pozorów.

Po dokonaniu wyboru, rozporządzenie resztą mebli stało się kwestią w szczególny sposób

kłopotliwą. Pozostawiała je oczywiście na Brett Street. Ale miała przecież dwoje dzieci. Byt
Winnie był zapewniony dzięki rozsądnemu związkowi z owym doskonałym małżonkiem, panem
Verlokiem. Stevie był bez grosza — i trochę dziwny. Należało uwzględnić jego sytuację, dając
jej pierwszeństwo przed roszczeniami sprawiedliwości w sensie prawnym, a nawet przed
podszeptami uczuciowej stronniczości. Posiadanie mebli w najmniejszym stopniu nie zapewni
mu bytu. Powinien je dostać… biedny chłopiec. Ale dać mu je znaczyłoby naruszyć jego pozycję
istoty całkowicie zależnej. A tę jego pozycję matka bała się osłabić. Ponadto wrażliwość pana
Verloca nie zniosłaby może zawdzięczania krzeseł, na których siedzi, szwagrowi. Z
długotrwałych doświadczeń z sublokatorami matka pani Verloc wyniosła smętne, lecz pełne
rezygnacji wyobrażenie o kapryśności natury ludzkiej. Co będzie, jeśli panu Verlocowi przyjdzie
nagle do głowy powiedzieć Stevie’mu, żeby zabrał stąd swoje graty? Z drugiej strony podział,
choćby nie wiedzieć jak staranny, mógłby dać Winnie jakiś powód do obrazy. Nie. Stevie musi
pozostać biedny i zależny. Toteż w chwili opuszczania Brett Street powiedziała do córki:

— Nie ma co czekać, aż umrę, prawda? Wszystko, co tu zostawiam, jest teraz całkowicie

twoją własnością, moje dziecko.

Winnie, już w kapeluszu, stojąc za plecami matki, dalej poprawiała w milczeniu kołnierz

płaszcza starej kobiety. Z kamienną twarzą przyniosła jej torebkę i parasolkę. Nadszedł czas na
wydatkowanie sumy trzech szylingów i sześciu pensów na ostatni, jak należało przypuszczać,
przejazd dorożką w życiu matki pani Verloc. Wyszły razem przez drzwi sklepowe.

Czekający na nie pojazd mógł służyć za ilustrację przysłowia: „Prawda potrafi być

okrutniejsza od karykatury”, gdyby takie przysłowie istniało. Za niedołężną szkapą wlokła się
stołeczna dorożka, pudło na rozklekotanych kołach, z kalekim woźnicą na koźle. Ta ostatnia
osobliwość spowodowała niejakie kłopoty. Na widok urządzenia zakończonego żelaznym
hakiem, sterczącego z lewego rękawa kapoty dorożkarza, matka pani Verloc straciła nagle
bohaterską odwagę, jaką wykazywała w ciągu ubiegłych dni. Doprawdy nie mogła się
zdecydować. „Jak myślisz, Winnie?” Wciąż nie wsiadała. Namiętne protesty dorożkarza o dużej

twarzy brzmiały jak wyduszone z zatkanego gardła. Wychylając się z kozła, szeptał z
tajemniczym oburzeniem. O co chodzi? Czy można tak traktować człowieka? Jego olbrzymie i
dawno nie myte oblicze płonęło czerwienią na tle zabłoconej ulicy. Czy by mu dali zezwolenie
na dorożkę, zapytywał rozpaczliwie, gdyby…

Miejscowy posterunkowy uspokoił go przyjacielskim spojrzeniem i zwracając się do obu

kobiet bez szczególnej uprzejmości, powiedział:

— Powozi dorożką od dwudziestu lat. Nigdy nie widziałem, żeby miał wypadek.
— Wypadek! — krzyknął dorożkarz pogardliwym szeptem.
Świadectwo policjanta rozstrzygnęło sprawę. Skromne zbiegowisko siedmiu osób, przeważnie

nieletnich, rozproszyło się. Winnie w ślad za matką wsiadła do dorożki. Stevie wdrapał się na
kozioł. Otwarte usta i zrozpaczone oczy obrazowały stan jego ducha wobec tego, co się działo.
Na wąskiej ulicy pasażerowie dorożki uświadamiali sobie postępy jazdy dzięki temu, że bliskie
fasady domów przesuwały się powoli i chwiejnie, wśród głośnego grzechotu i brzęku szkła,
jakby miały się zawalić tuż za dorożką, a niedołężny koń, którego uprząż przewieszona przez
sterczącą kość pacierzową obijała się luźno o jego uda, z nieskończoną cierpliwością przebierał
drobno nogami, jakby tańczył na czubkach kopyt. Później, na szerszej przestrzeni Whitehall,
wszelkie wizualne dowody ruchu ustały. Grzechot i brzęk szkła trwał nadal bez końca przed
długim budynkiem Ministerstwa Skarbu i nawet sam czas zdawał się stać w miejscu.

— To nie jest bardzo dobry koń — odezwała się w końcu Winnie.
Oczy jej błyszczały w mroku dorożki, patrząc nieruchomo przed siebie. Na koźle Stevie

najpierw zamknął rozdziawione usta, aby potem wykrzyknąć z przejęciem:

— Nie bić.
Dorożkarz, który trzymał cugle wysoko, okręcone wokół haka, nie zwrócił na to uwagi. Może

nie usłyszał. Pierś Stevie’ego falowała.

— Nie bić batem.
Tamten obrócił ku niemu powoli obrzękłą, umorusaną twarz o wielu barwach, najeżoną

białymi włosami. Jego małe, czerwone oczka lśniły wilgocią. Grube wargi miały kolor fioletowy.
Pozostały zamknięte. Brudnym wierzchem prawej ręki trzymającej bat potarł szczecinę
porastającą ogromny podbródek.

— Nie trzeba — wyjąkał gwałtownie Stevie. — To boli.
— Nie trzeba bić — szepnął dorożkarz jakby w zamyśleniu, pytająco i natychmiast ciął konia

batem. Zrobił to nie dlatego, by miał okrutną duszę i niedobre serce, ale dlatego, że musiał
zarobić na opłatę za przewóz. I przez pewien czas mury kościoła św. Stefana, jego wieże i
wieżyczki kontemplowały w bezruchu i ciszy grzechoczącą dorożkę. Grzechoczącą, ale i toczącą
się przed siebie. Na moście wszakże powstało zamieszanie. Stevie zaczął nagle schodzić z kozła.
Na chodniku rozległy się krzyki, ludzie podbiegli, woźnica ściągnął lejce, szepcąc przekleństwa z
oburzeniem i zdziwieniem. Winnie spuściła szybę okienka i wystawiła głowę, blada jak upiór. W
głębi dorożki jej matka wykrzykiwała z najwyższym niepokojem:

— Czy temu chłopcu coś się stało? Czy temu chłopcu coś się stało?
Stevie’emu nic się nie stało, nie przewrócił się nawet, ale podniecenie, jak zwykle, pozbawiło

go zdolności wiązania słów w zdania. Potrafił tylko jakąć przy okienku:

— Za ciężko. Za ciężko.
Winnie wyciągnęła rękę i położyła mu ją na ramieniu.
— Stevie! Właź zaraz na kozioł i nie próbuj z niego więcej schodzić.
— Nie. Nie. Piechotą. Muszę piechotą.
Próbując określić istotę tej konieczności, zająknął się tak, że nic nie było można zrozumieć.

Żadna fizyczna niemożliwość nie stała na przeszkodzie jego zachciance. Stevie zdołałby z

łatwością dotrzymać kroku niedołężnemu, drobiącemu koniowi, nie ryzykując zadyszki. Ale
siostra stanowczo odmówiła na to zgody.

— Co za pomysł! Kto Słyszał o czymś podobnym! Biec za dorożką!
Jej matka, wystraszona i bezradna w głębi pojazdu, błagała:
— Och, nie pozwól mu, Winnie! Zgubi się. Nie pozwól mu.
— Oczywiście, że nie. Jeszcze czego! Pan Verloc się zmartwi, jak usłyszy o tych głupstwach,

Stevie… Mówię ci. Nie będzie wcale zadowolony.

Myśl o zmartwieniu i niezadowoleniu pana Verloca podziałała jak zwykle silnie na zasadniczo

uległą naturę Stevie’ego, toteż chłopiec zaniechał wszelkiego oporu i z rozpaczą w twarzy
wdrapał się z powrotem na kozioł. Dorożkarz zwrócił ku niemu ogromne, zaczerwienione z
gniewu oblicze.

— Nie waż się próbować więcej takich głupich zabaw, kawalerze.
Ulżywszy sobie w ten sposób srogim szeptem, tak wysilonym, że omal nie zamarł mu w

krtani, pojechał dalej, rozmyślając z powagą o tym, co zaszło. Cały incydent pozostawał dla
niego dość niejasny. Intelekt jego jednak, choć utracił pierwotną bystrość w ciągu otępiających
lat wysiadywania na wietrze i zimnie, nie był pozbawiony niezależności i trzeźwości sądu. Z
powagą odrzucił hipotezę, że Stevie to pijany łobuziak.

Wewnątrz dorożki długie milczenie, w którym obie kobiety ramię przy ramieniu znosiły

wstrząsy, grzechoty i brzęki jazdy, prysło pod wpływem wybryku Stevie’go. Winnie podniosła
głos.

— Zrobiłaś, co chciałaś, mamo. Będziesz mogła mieć pretensję tylko do siebie, jeżeli nie

będzie ci potem dobrze. A myślę, że nie będzie. Na pewno. Nie było ci u nas w domu dość
wygodnie? Co też ludzie sobie o nas pomyślą… że się tak zdałaś na jałmużnę?

— Moje dziecko — wrzasnęła żarliwie stara kobieta, aby przekrzyczeć hałas — byłaś dla

mnie najlepszą z córek. A co do pana Verloca… to już…

Daremnie szukając słów na określenie doskonałości pana Verloca, wzniosła stare, załzawione

oczy ku dachowi dorożki. Potem odwróciła głowę pod pretekstem wyjrzenia przez okno, aby
ocenić postępy jazdy. Były one nieznaczne, tuż przy krawężniku. Noc, wczesna, brudna noc —
ponura, głośna, beznadziejna i zgiełkliwa noc południowych dzielnic Londynu dopadła ją
podczas ostatniej podróży dorożką. W gazowym świetle niskich wystaw sklepowych jej duże
policzki świeciły pomarańczowo pod czarnym kapeluszem z przybraniami koloru lila.

Cera matki pani Verloc pożółkła wskutek wieku i naturalnej predyspozycji do dolegliwości

wątroby, którym sprzyjały przejścia trudnego i obfitego w troski życia, najpierw jako żony,
potem jako wdowy. Była to cera, która pod wpływem rumieńca musiała nabierać
pomarańczowego zabarwienia. A ta kobieta, wprawdzie skromna, lecz zahartowana w ogniach
przeciwności, i będąca ponadto w wieku, w którym rumieńców się nie oczekuje, w rzeczy samej
spłoniła się przed córką. W zaciszu dorożki na czterech kołach, w drodze do domku instytucji
dobroczynnej, który, sądząc po szczupłości jego rozmiarów i prostocie urządzenia, mógł być
litościwie pomyślany jako miejsce wprawiania się do jeszcze większej ciasnoty grobu —
zmuszona była ukryć przed własnym dzieckiem rumieniec skruchy i wstydu.

Co też ludzie sobie pomyślą? Wiedziała dobrze, co już myślą, owi ludzie, których miała na

uwadze Winnie — dawni znajomi jej męża, i inni także, ci, o których zainteresowanie zabiegała z
tak pochlebnym powodzeniem. Nie sądziła przedtem, że tak dobrze potrafi żebrać. Odgadywała
jednak doskonale, jakie wnioski wyciągnięto z jej starań. Z powodu tej lękliwej delikatności,
która w męskiej naturze współistnieje z agresywną brutalnością, pytań o warunki jej życia nie
posunięto zbyt daleko. Powstrzymywała je widocznym zaciśnięciem ust i pewnymi objawami
wzruszenia obliczonymi na to, że będą mieć milczącą wymowę. I mężczyźni, jak to oni, nagle

tracili ciekawość. Winszowała sobie nieraz, że nie miała do czynienia z kobietami, które, jako z
natury bardziej gruboskórne i żądne szczegółów, byłyby chciały dokładnie wiedzieć, jakim to
złośliwym postępowaniem córka i zięć doprowadzili ją do takiej smutnej ostateczności. Dopiero
przed sekretarzem wielkiego piwowara, posła do parlamentu i prezesa dobroczynnej fundacji,
który działając z ramienia swojego szefa czuł się obowiązany do sumiennej dociekliwości w
sprawie rzeczywistych warunków petentki, rozpłakała się szczerze i głośno, jak płacze kobieta
przyciśnięta do muru. Chudy i uprzejmy pan popatrzył z miną człowieka „zupełnie
roztrzęsionego” na nią i wycofał się z pozycji pod osłoną kojących słów. Niechże się nie
zamartwia. Statut fundacji nie precyzuje bezwzględnie, że chodzi o „wdowy bezdzietne”.
Doprawdy, nie dyskwalifikuje jej bynajmniej. Ale dyskrecja Komitetu musi być dyskrecją
świadomą. Przecież doskonale można zrozumieć, że nie chce być ciężarem, itd., itd. Na to, ku
jego głębokiemu rozczarowaniu, matka pani Verloc zaczęła płakać jeszcze gwałtowniej.

Łzy tej otyłej kobiety w ciemnej, zakurzonej peruce i staromodnej jedwabnej sukni obszytej

brudnawą bawełnianą koronką były łzami prawdziwego bólu. Płakała, ponieważ była bohaterska,
pozbawiona skrupułów i pełna miłości do obojga swoich dzieci. Dziewczęta często bywają
poświęcane dla dobra chłopców. W tym przypadku ona poświęcała Winnie. Ukrywając prawdę
oczerniała córkę. Oczywiście, Winnie jest niezależna i nie musi dbać o opinię ludzi, których
nigdy nie zobaczy i którzy jej nigdy nie zobaczą — podczas gdy biedny Stevie nie ma na świecie
nic, co mógłby nazwać swoim, prócz bohaterstwa i braku skrupułów matki.

Początkowe poczucie bezpieczeństwa po ślubie Winnie zanikło z czasem (gdyż nic nie trwa

wiecznie), i matka pani Verloc, samotna w swojej sypialni od podwórka, przypomniała sobie
nauki wypływające z doświadczeń, jakie świat narzuca owdowiałej kobiecie. Przypomniała je
sobie bez goryczy; jej rezygnacja stawała się prawie godnością. Myślała ze stoicyzmem, że
wszystko na tym świecie psuje się i zużywa, że ludziom dobrze usposobionym należy ułatwiać
dobre uczynki, że jej córka Winnie jest niezwykle oddaną siostrą i zaiste bardzo pewną siebie
żoną. W odniesieniu do siostrzanej miłości Winnie jej stoicyzm załamywał się nieco. Wyłączała
to uczucie z ogólnej reguły, że psuje się z czasem wszystko, co ludzkie, i część tego, co boskie.
Nie mogła inaczej — gdyby nie zrobiła tego wyjątku, zanadto by się bała. Ale rozważając
warunki małżeństwa córki, odrzucała stanowczo wszelkie pochlebne złudzenia. Zimno i
rozsądnie uważała, że na im mniejszą próbę wystawiana będzie dobroć pana Verloca, tym dłużej
trwać mogą jej skutki. Ten przezacny człowiek kocha żonę, oczywiście, ale z pewnością wolałby
utrzymywać jej krewnych tylko w tym stopniu w jakim to konieczne, aby należycie okazać jej
swoje uczucie. Lepiej będzie, jeśli cały jego efekt skupi się na biednym Stevie’m. I bohaterska
stara kobieta postanowiła odejść od dzieci. Był to z jej strony akt macierzyńskiej miłości i mądre
posunięcie taktyczne.

Istota tej taktyki (matka pani Verloc była po swojemu chytra) polegała na wzmocnieniu praw

moralnych Stevie’ego. Biedny chłopiec — dobry, użyteczny chłopiec, chociaż trochę dziwny —
nie miał do tej pory dostatecznie mocnej pozycji. Został przejęty wraz z matką, niejako w ten
sam sposób, co meble z domu na Belgravii, jakby na tej zasadzie, że do niej wyłącznie należy.
„Co się stanie — zapytywała siebie w duchu (matka pani Verloc miała bowiem sporo wyobraźni)
— kiedy ja umrę?” I zadawała sobie to pytanie z wielkim lękiem. Straszna była także myśl, że
nie będzie wtedy miała sposobu wiedzieć, co się z biednym chłopcem stało. Ale przekazując go
siostrze, odchodząc, jak to teraz czyniła — dawała mu atut bezpośredniej zależności. Taka oto
była subtelniejsza pobudka bohaterstwa i braku skrupułów matki pani Verloc. Jej akt porzucenia
był w rzeczywistości sposobem urządzenia syna na całe życie. Inni ludzie osiągali ten cel
ofiarami materialnymi, ona taką. Był to jedyny sposób. W dodatku będzie mogła się przekonać,
jaki odniesie skutek. Zły czy dobry — uniknie owej straszliwej niepewności na łożu śmierci. Ale

było jej ciężko, ciężko, okrutnie ciężko.

Dorożka grzechotała, pobrzękiwała, trzęsła. Trzęsła zgoła niezwykle, z tak nieproporcjonalną

gwałtownością i siłą, że zacierało to wszelkie odczucie ruchu naprzód. Efekt był taki, jakby się
było potrząsanym w jakimś umiejscowionym aparacie, podobnym do średniowiecznego
narzędzia kary dla zbrodniarzy albo o jakiegoś bardzo nowomodnego wynalazku służącego do
leczenia opieszałej wątroby. Było to ogromnie przykre, toteż podniesiony głos matki pani Verloc
zabrzmiał jak krzyk bólu.

— Wiem, moje dziecko, że będziesz mnie odwiedzała tak często, jak tylko czas ci pozwoli.

Prawda?

— Naturalnie — odrzekła krótko Winnie, patrząc prosto przed siebie.
Dorożka trzęsła się teraz przed pełnym pary i tłuszczu sklepem, z którego buchało światło

gazowe i zapach smażonej ryby.

Stara kobieta znów krzyknęła boleśnie:
— I, moje dziecko, muszę widywać się z tym biednym chłopcem co niedziela. On nie będzie

miał nic przeciwko temu, żeby spędzać ten dzień ze swoją starą matką…

— Przeciwko temu! No chyba że nie — odkrzyknęła niewzruszona Winnie. — Ten biedny

chłopiec będzie za tobą tęsknił, że coś okropnego. Szkoda, żeś o tym trochę nie pomyślała,
mamo.

Nie pomyślała o tym! Bohaterska kobieta przełknęła swawolny i niewygodny przedmiot

podobny do kuli bilardowej, który próbował wyskoczyć jej z gardła. Winnie siedziała przez
chwilę milcząc, wpatrzona z nadąsaną miną w przód dorożki, po czym powiedziała ostrym,
niezwykłym u niej tonem:

— Będę z nim pewno miała z początku urwanie głowy, taki będzie niespokojny…
— Cokolwiek zrobisz, nie daj mu denerwować twojego męża, moje dziecko.
Tak omawiały w podobnym jak zawsze duchu różne strony nowej sytuacji. A dorożka trzęsła.

Matka pani Verloc dała wyraz pewnym niepokojom. Czy bezpiecznie będzie puszczać Stevie’ego
samego w tak daleką drogę? Winnie twierdziła, że jest teraz mniej „roztargniony”. Co do tego
zgadzały się obie. Było to niezaprzeczalne. Znacznie mniej… prawie wcale. Wśród łomotu
krzyczały jedna do drugiej stosunkowo wesoło. Ale nagle matczyny niepokój odezwał się na
nowo. Trzeba jechać dwoma omnibusami i przejść krótki kawałek piechotą między jednym a
drugim. To za trudne! Stara kobieta rozpłakała się z żalu i konsternacji. Winnie patrzyła
nieruchomym wzrokiem przed siebie.

— Nie rozpaczaj tak, mamo. Musisz go widywać, naturalnie.
— Nie, moje dziecko. Spróbuję wyrzec się tego. Otarła spłakane oczy.
— Nie będziesz przecież miała czasu go przywozić, a jeżeli zagapi się i pobłądzi, i ktoś

odezwie się do niego szorstko, wtedy nazwisko i adres wymkną mu się z pamięci, i zaginie na nie
wiem ile dni…

Na myśl o biednym Stevie’m w przytułkowym szpitaliku — choćby tylko na czas poszukiwań

— ściskało jej się serce. Była bowiem dumną kobietą. Spojrzenie Winnie stało się intensywne,
bystre, wynalazcze.

— Nie mogę ci go sama przywozić co tydzień — zawołała. — Ale nie martw się, mamo. Już

ja tak zrobię, żeby nie mógł zaginąć na długo.

Odczuły osobliwy wstrząs; przed grzechoczącymi oknami dorożki zamajaczyły ceglane filary.

Nagłe ustanie okropnego trzęsienia i ogłuszającego stukotu oszołomiło obie kobiety. Co się
stało? Siedziały nieruchome i wystraszone w głębokiej ciszy, aż drzwiczki się otworzyły i dał się
słyszeć szorstki, wysilony szept.

— Już my dojechali!

Rząd małych, zakończonych szczytami domków, każdy z jednym mętnie żółtym oknem na

parterze, otaczał ciemną otwartą przestrzeń trawnika obsadzonego krzewami i odgrodzonego
żelaznym ogrodzeniem od gry świateł i cieni szerokiej ulicy, rozbrzmiewającej głuchym
dudnieniem ruchu kołowego. Przed drzwiami jednego z tych maleńkich domków — bez światła
w parterowym okienku — zatrzymała się dorożka. Matka pani Verloc wysiadła pierwsza, tyłem,
trzymając w ręce klucz. Winnie została chwilę na wyłożonej kamiennymi płytami ścieżce, żeby
zapłacić dorożkarzowi. Stevie pomógł wnieść do domku mnóstwo drobnych paczek, a potem
wyszedł i stanął w świetle latarni gazowej, stanowiącej własność dobroczynnej fundacji.
Dorożkarz patrzył na srebrne monety, które wydawały się bardzo maleńkie na jego dużej, brudnej
dłoni, symbolizując nikłe rezultaty wieńczące ambitną odwagę i trud człowieczeństwa, którego
dni są krótkie na tym padole zła.

Otrzymał przyzwoitą zapłatę — cztery jednoszylingówki, i kontemplował je w zupełnej ciszy,

jakby były zagadkowymi członami jakiegoś smętnego zadania matematycznego. Powolne
przemieszczenie tego skarbu do wewnętrznej kieszeni wymagało wiele pracowitego gmerania po
zakamarkach zniszczonej odzieży. Ciało dorożkarza było krępe i niesprężyste. Stevie, smukły, z
podniesionymi trochę ramionami i rękami zapuszczonymi głęboko w boczne kieszenie ciepłego
płaszcza, stał na skraju ścieżki, wydymając usta.

Dorożkarz zaprzestał swoich powolnych ruchów, jakby mu się nagle coś mgliście

przypomniało.

— A! Jesteś, kawalerze — szepnął. — Poznasz go na drugi raz, co?
Stevie wpatrywał się w konia, którego zad wydawał się nadmiernie wysoki, jakby oddzielony

od reszty ciała. Krótki, sztywny ogon wyglądał jak nasadzony dla okrutnego kawału, a na drugim
końcu chuda, płaska szyja, niby deska obita starą końską skórą, chyliła się ku dołowi pod
ciężarem olbrzymiego kościstego łba.

Uszy zwisały niedbale pod różnymi kątami, a z żeber i kręgosłupa makabrycznej postaci tego

niemego mieszkańca ziemi kłęby pary wznosiły się prosto w duszne, nieruchome powietrze.

Dorożkarz szturchnął lekko pierś Stevie’ego żelaznym hakiem sterczącym z obszarpanego,

zatłuszczonego rękawa.

— Słuchaj no, kawalerze. Jak by się tobie podobało siedzieć za tym koniem, może aż do

drugiej w nocy?

Stevie spojrzał gapowato w złośliwe oczka o zaczerwienionych powiekach.
— Nie jest kulawy — ciągnął tamten energicznym szeptem. — Nie ma na nim żadnych

odparzeń. Popatrz. Jak by się tobie podobało…

Wysilony, zamierający głos nadawał jego wypowiedziom jakąś gniewną tajemniczość.

Gapowate spojrzenie Stevie’ego nabierało powoli wyrazu przerażenia.

— Przyglądaj się, przyglądaj! Do trzeciej albo i czwartej rano. O chłodzie i głodzie.

Wypatrywać pasażerów. Pijaków.

Jego jowialne, fioletowe policzki jeżyły się siwymi włoskami, i niczym Wergiliuszowy Sylen

z twarzą umazaną sokiem jagód, prawiący o bogach Olimpu niewinnym pasterzom sycylijskim,
opowiadał Stevie’emu o domowych sprawach ludzi, których cierpienia są wielkie, a
nieśmiertelność wcale nie zapewniona.

— Ja jestem, widzisz, nocny dorożkarz — szepnął z czymś w rodzaju chełpliwej irytacji. —

Muszę brać, co mi tam te łajdaki w stajni dadzą. Mam w domu swoją starą i czworo dzieciaków.

Wobec tej potwornej deklaracji ojcostwa świat jakby oniemiał. Zapanowała cisza, tylko boki

starego konia, rumaka apokaliptycznej nędzy, parowały w świetle dobroczynnej latarni gazowej.

Dorożkarz chrząknął, a potem dodał swoim tajemniczym szeptem:
— To nie jest łatwy świat.

Twarz Stevie’ego już od pewnego czasu drgała kurczowo, i na koniec uczucia jego wybuchły

w zwięzłej jak zawsze formie.

— Zły! Zły!
Wpatrywał się wciąż w żebra konia, nieśmiało i posępnie, jakby się bał rozejrzeć wokół siebie,

po złym świecie. Jego smukłość, różowe wargi i blada, czysta cera nadawały mu wygląd
delikatnego chłopczyka, pomimo złocistego puszku porastającego mu policzki. Wydymał usta z
przestraszoną miną, jak dziecko. Dorożkarz, niski i przysadzisty, spoglądał na niego złośliwymi
oczkami, które zdawały się go piec od przezroczystej, żrącej cieczy.

— Koniom ciężko jak diabli, ale jeszcze ciężej takim biedakom jak ja — sapnął ledwo

dosłyszalnie.

— Biedak! Biedak! — wyjąkał Stevie, z konwulsyjnym współczuciem wpychając ręce głębiej

w kieszenie. Nie potrafił nic powiedzieć, gdyż czułość wobec wszelkiego bólu i niedoli, chęć
uczynienia tego konia szczęśliwym i tego dorożkarza szczęśliwym, doszły w nim do takiego
punktu, że przeobraziły się w dziwaczne pragnienie zabrania ich ze sobą do łóżka. A wiedział, że
to niemożliwe. Bo Stevie nie był wariatem. Jego pragnienie było, rzec można, symboliczne, a
zarazem bardzo wyraźne, ponieważ rodziło się z doświadczenia, matki mądrości. Kiedy jako
dziecko kulił się w ciemnym kącie przestraszony, żałosny, zbolały i nieszczęśliwy czarnym,
najczarniejszym nieszczęściem duszy, przychodziła jego siostra Winnie i zanosiła go do swojego
łóżka, niby do jakiegoś nieba pociechy i ukojenia. Stevie, choć łatwo zapominał drobne fakty,
takie na przykład, jak własne nazwisko i adres, miał doskonałą pamięć doznań. Być zabranym do
współczującego łóżka to było najlepsze lekarstwo, które miało tylko jedną złą stronę: że trudno je
było stosować na wielką skalę. I patrząc na dorożkarza, Stevie dostrzegał to jasno, ponieważ był
rozumny.

Dorożkarz powoli szykował się do drogi, jakby Stevie wcale nie istniał. Zrobił ruch, jak gdyby

zamierzał wywindować się na kozioł, ale w ostatniej chwili z jakiegoś niejasnego powodu, a
może po prostu ze wstrętu do jazdy na dorożce, odstąpił od zamiaru. Zamiast tego zbliżył się do
nieruchomego towarzysza swoich trudów i pochyliwszy się, żeby chwycić za uzdę, podniósł
wielki, znużony łeb na wysokość swojego ramienia jednym zamachem prawej ręki, jakby dawał
popis siły.

— Chodź — szepnął tajemniczo.
Kuśtykając, poprowadził za sobą dorożkę. W tym odejściu była jakaś powaga. Sypki żwir

podjazdu jęczał pod obracającymi się wolno kołami, kościste uda konia poruszały się z
ascetyczną rozwagą, oddalając się od światła w ciemność otwartej przestrzeni okolonej słabo
widocznymi szczytami i blado świecącymi okienkami maleńkich domków przytułku. Skarga
żwiru wędrowała z wolna po zakolu podjazdu. Pomiędzy lampami dobroczynnej bramy powolny
orszak ukazał się raz jeszcze, oświetlony na chwilę: niski, przysadkowaty mężczyzna kuśtykał
wytrwale, kułakiem podtrzymując w górze koński łeb, chude zwierzę stąpało ze sztywną i
żałosną godnością, a ciemne, niskie pudło na kołach toczyło się za nim komicznie, niby
bałykająca się kaczka. Skręcili w lewo. O pięćdziesiąt jardów od bramy była tam przy ulicy
gospoda.

Stevie, pozostawszy sam pod słupem prywatnej latarni fundacji, patrzył za nimi gapowato i

ponuro, z rękami wpuszczonymi głęboko w kieszenie. Na ich dnie jego niezdarne, słabe dłonie
zaciśnięte były w gniewne pięści. W obliczu wszystkiego, co pośrednio lub bezpośrednio działało
na jego chorobliwy lęk przed bólem, Stevie zawsze w końcu wpadał w złość. Wielkoduszne
oburzenie rozpierało mu pierś do ostatnich granic i sprawiało, że czyste oczy patrzyły zezem. Z
niezwykłą mądrością świadomy własnej niemocy, Stevie nie był dość mądry na to, aby
powściągać swoje namiętności. Jego tkliwa miłość do całego świata miała dwie fazy, tak

nierozerwalnie ze sobą złączone i spojone, jak dwie strony medalu. Po męce bezmiernego
współczucia następował ból niewinnej, ale bezlitosnej wściekłości. Ponieważ oba te stany
przejawiały się na zewnątrz tymi samymi oznakami bezowocnego cielesnego niepokoju, jego
siostra Winnie koiła to podniecenie nigdy nie zgłębiając jego dwoistej natury. Pani Verloc nie
marnowała ani chwili tego przemijającego życia na poszukiwanie dogłębnej wiedzy. Taki rodzaj
umiaru ma wszelkie pozory i niektóre zalety roztropności. Niewątpliwie człowiekowi może
wyjść na dobre, jeśli nie wie zbyt wiele. A taki pogląd zgadza się doskonale z przyrodzoną
indolencją.

Owego wieczoru, kiedy to matka pani Verloc, rozstawszy się na dobre z dziećmi, rozstała się

zarazem, rzec można, z ziemskim żywotem, Winnie Verloc też nie badała psychiki brata. Biedny
chłopiec był podniecony, to jasne. Zapewniwszy starą kobietę na progu raz jeszcze, że potrafi
ustrzec Stevie’ego przed niebezpieczeństwem zagubienia się na dłużej podczas jego synowskich
pielgrzymek, ujęła brata pod ramię, aby odejść z nim razem. Stevie nawet nie mamrotał do siebie,
ale owym instynktem siostrzanej miłości, który rozwinął się w niej w najwcześniejszym
dzieciństwie, wyczuła, że chłopiec jest doprawdy bardzo podniecony. Trzymając się mocno jego
ramienia, pod pozorem wspierania się na nim, znalazła słowa odpowiednie do okoliczności.

— No, Stevie, musisz się mną dobrze opiekować na przejściach przez jezdnię i pierwszy

wsiadać do omnibusu, jak dobry brat.

Tę prośbę o męską opiekę Stevie przyjął ze zwykłą sobie uległością. Pochlebiała mu. Podniósł

głowę i wypiął pierś.

— Nie bój się, Winnie. Nie trzeba się bać! Omnibus nic strasznego — odpowiedział

urywanym, zająkliwym bełkotem, w którym brzmiała i lękliwość dziecka, i rezolutność
mężczyzny. Szedł naprzód nieustraszenie z kobietą uwieszoną u jego ramienia, ale jego dolna
warga zwisła. Mimo to na chodniku nędznej i szerokiej ulicy, na której szalone mnóstwo świateł
gazowych lekkomyślnie ujawniało niedostatek wszystkiego, co uprzyjemnia życie, byli do siebie
tak podobni, że uderzało to przypadkowych przechodniów.

Przed wejściem do gospody na rogu, gdzie obfitość gazowego światła sięgała wyżyn

rozpasania, stała przy krawężniku czterokołowa dorożka, bez nikogo na koźle, jakby ją
wyrzucono do rynsztoka ze względu na stan nieuleczalnego zniszczenia. Pani Verloc rozpoznała
pojazd. Jego wygląd był tak głęboko żałosny, przedstawiał tak doskonały obraz groteskowej
nędzy i niesamowitych, makabrycznych szczegółów, jakby to był istny wehikuł śmierci. Pani
Verloc, ogarnięta współczuciem, jakie kobieta łatwo żywi dla konia (kiedy za nim nie siedzi),
wykrzyknęła, nie zwracając się do nikogo w szczególności:

— Biedne bydlę!
Stevie przystanął nagle i lekkim szarpnięciem zatrzymał siostrę.
— Biedne! Biedne! — potwierdził. — Dorożkarz też biedny. Sam mi powiedział.
Kontemplacja niedołężnego i opuszczonego konia obezwładniła go. Wstrząśnięty, ale uparty,

stał w miejscu próbując wyrazić świeżo objawiony jego współczującej duszy pogląd na ścisły
związek nędzy ludzkiej z końską. Ale było to bardzo trudne. Potrafił tylko powtarzać: „Biedne
bydlę, biedni ludzie!” Nie wydało mu się to dość dobitne, więc zakończył gniewnie
wybełkotanym: „Hańba!” Stevie nie był mistrzem słowa, i może dlatego właśnie jego myślom
brakowało jasności i precyzji. Czuł jednak pełniej i głębiej. To małe słowo zawarło w sobie całe
jego oburzenie i zgrozę wywołane tym, że jedna nieszczęsna istota musi żerować na męce drugiej
— że biedny dorożkarz bije biednego konia niejako w imię swoich biednych dzieciaków. A
Stevie wiedział, co znaczy być bitym. Wiedział z doświadczenia. Zły jest ten świat. Zły! Zły!

Pani Verloc, jego jedyna siostra, opiekunka i obrończyni, nie pretendowała do takich głębin

wnikliwości. Nie doświadczyła ponadto czaru wymowy dorożkarza. Nie miała pojęcia o

wewnętrznej treści słowa „hańba”. Powiedziała więc spokojnie:

— Chodź, Stevie. Nic na to nie poradzisz.
Potulny Stevie usłuchał, ale szedł teraz bez dumy, niepewnym krokiem, mamrocząc

półsłówka, a nawet słowa, które byłyby całe, gdyby nie składały się z połówek nie przystających
do siebie. Było to tak, jakby próbował dopasować wszystkie słowa, jakie pamiętał, do swoich
uczuć, aby otrzymać w wyniku jakąś odpowiadającą im myśl. I w istocie udało mu się to
wreszcie. Przystanął, żeby ją natychmiast wypowiedzieć.

— Zły świat dla biednych ludzi.
Gdy tylko wyraził tę myśl, zaraz uświadomił sobie, że jest mu już znana wraz ze wszystkimi

swoimi następstwami. Okoliczność ta niezmiernie wzmocniła jego przekonanie, ale również
wzmogła oburzenie. Uważał, że ktoś powinien być za to ukarany — ukarany z wielką
surowością. Nie będąc sceptykiem, tylko istotą moralną, był niejako zdany na łaskę swego
sprawiedliwego gniewu.

— Świństwo! — dodał zwięźle.
Pani Verloc widziała jasno, że jest ogromnie podniecony.
— Nikt na to nic nie poradzi — powiedziała. — Chodźże już. To tak się mną opiekujesz?
Stevie posłusznie przyśpieszył kroku. Miał ambicję, aby być dobrym bratem. Jego moralność,

bardzo rozwinięta, żądała tego od niego. Zmartwiła go jednak informacja otrzymana od siostry,
która była przecież dobra. Nikt na to nic nie poradzi! Szedł posępnie, ale po chwili rozpogodził
się. Jak wszyscy ludzie, łamiący sobie głowę nad zagadką bytu, miewał momenty krzepiącej
wiary w zorganizowane siły tego świata.

— Policja — podsunął ufnie.
— Policja nie jest od tego — zauważyła pobieżnie pani Verloc, śpiesząc swoją drogą.
Twarz Stevie’ego wydłużyła się znacznie. Myślał. A im intensywniej myślał, tym luźniej

zwisała jego dolna szczęka. I kiedy wreszcie poniechał swojego intelektualnego przedsięwzięcia,
miał wygląd beznadziejnie gapowaty.

— Nie od tego? — bąknął zrezygnowany, ale zdziwiony. — Nie od tego?
Wytworzył sobie idealne wyobrażenie o stołecznej policji jako o jakiejś dobrotliwej instytucji

powołanej do zwalczania zła. Zwłaszcza ta dobrotliwość wiązała się ściśle z jego pojęciem o sile,
jaką posiadają ludzie w granatowych mundurach. Zawsze do tej pory odnosił się do wszystkich
posterunkowych czule, z nieukrywaną ufnością. Toteż zrobiło mu się przykro. Rozdrażniło go
także podejrzenie policjantów o dwulicowość. Sam Stevie był bowiem szczery i otwarty, jak
dzień. Dlaczego udają w takim razie? Inaczej niż siostra, która pokładała ufność w wartościach
nominalnych, pragnął dotrzeć do sedna sprawy. Ciągnął więc dalej swoje badania, posługując się
gniewnym, wyzywającym pytaniem:

— To do czego oni są, Winn? Do czego oni są? Powiedz.
Winnie nie lubiła sporów. Obawiając się jednak najbardziej napadu czarnej depresji u

Stevie’ego, jako następstwa wielkiej tęsknoty za matką w początkowym okresie, nie uchyliła się
całkiem od dyskusji. Wolna od wszelkiej ironii, odpowiedziała jednak w formie, która nie była
może nienaturalna w ustach żony pana Verloca, delegata Centralnego Komitetu Czerwonych,
osobistego znajomego niektórych anarchistów i zwolenników rewolucji społecznej.

— Nie wiesz, po co jest policja, Stevie? Po to, żeby ci, co nic nie mają, nie zabierali niczego

tym, co mają.

Nie użyła czasownika „kraść”, ponieważ zawsze wywoływał niepokój u brata. Stevie był

bowiem drobiazgowo uczciwy. Pewne proste zasady zostały mu wpojone tak gorliwie (ze
względu na jego „dziwność”), że nawet same nazwy niektórych wykroczeń napełniały go zgrozą.
Wszelkie przemowy zawsze wywierały na nim wielkie wrażenie. Teraz też był pod wrażeniem,

przestraszony i czujny.

— Co? — spytał natychmiast z niepokojem. — Nawet gdyby byli głodni? Nie wolno im?
Oboje zatrzymali się w marszu.
— Nawet gdyby byli nie wiem jak głodni — powiedziała pani Verloc ze spokojem osoby,

która nie kłopocze się problemem rozdziału dóbr, wypatrując jednocześnie w perspektywie
jezdni omnibusu odpowie— dniej barwy. — Stanowczo nie. Ale po co o tym wszystkim gadać?
Ty nie jesteś nigdy głodny.

Rzuciła szybkie spojrzenie na chłopca, który stał przy niej niby kawaler. Zobaczyła go miłym,

pociągającym, serdecznym i tylko trochę, troszeczkę dziwnym. I nie mogła go widzieć inaczej,
bo łączył się z tym, co w jej mdłym życiu było solą namiętności — oburzenia, odwagi, litości, a
nawet poświęcenia. Nie dodała: „I nie będziesz nigdy, dopóki ja żyję.” Ale mogłaby tak
powiedzieć, gdyż przedsięwzięła skuteczne kroki w tym celu. Pan Verloc był bardzo dobrym
mężem. Uczciwie sądziła, że każdy, chce czy nie chce, musi lubić tego chłopca. Nagle zawołała:

— Prędko, Stevie. Zatrzymaj ten zielony omnibus.
A Stevie, przejęty i ważny, trzymając siostrę pod rękę, drugą ręką zamachał wysoko nad

głową w kierunku nadjeżdżającego omnibusu, z całkowitym powodzeniem.

W godzinę później pan Verloc podniósł oczy znad gazety, którą czytał, albo przynajmniej

oglądał za ladą, i przy dźwięku cichnącego dzwonka ujrzał, jak jego żona Winnie wchodzi i
przemierza sklep kierując się ku schodom, a za nią Stevie, jego szwagier. Widok żony sprawił
panu Verlocowi przyjemność. Było to jego szczególne uczulenie. Postaci szwagra nie dostrzegł
wcale z powodu markotnego zamyślenia, które ostatnio zapadło niby zasłona pomiędzy panem
Verlokiem a zjawiskami świata zmysłów. Popatrzył na żonę szklanym wzrokiem, bez słowa,
jakby była widmem. Jego głos na użytek domowy był matowy i spokojny, ale teraz nie dał się
słyszeć wcale. Nie dał się słyszeć i przy kolacji, na którą zawołała go żona zwykłym, krótkim
„Adolfie”. Zasiadł do stołu bez przekonania, w kapeluszu zsuniętym daleko na tył głowy.
Zwyczaj ten, który nie wywodził się z zamiłowania do zajęć na świeżym powietrzu, lecz z
uczęszczania do zagranicznych kawiarń, nadawał wiernemu przywiązaniu pana Verloca do
ogniska domowego charakter bezceremonialnej dorywczości. Dwukrotnie na dźwięk pękniętego
dzwonka wstawał bez słowa, wychodził do sklepu i wracał w milczeniu. W ciągu tych
nieobecności pani Verloc, dotkliwie świadoma pustego miejsca po swojej prawej ręce, odczuwała
wielką tęsknotę za matką i patrzyła przed siebie kamiennym wzrokiem, podczas gdy Stevie z
tego samego powodu szurał nieustannie nogami, jakby podłoga pod stołem była dokuczliwie
gorąca. Kiedy pan Verloc zasiadał z powrotem na swoim miejscu, niczym istne uosobienie
milczenia, spojrzenie pani Verloc ulegało subtelnej zmianie, a Stevie przestawał szurać nogami z
powodu wielkiego i zabarwionego nabożnym lękiem poważania, jakie żywił dla męża siostry.
Spoglądał na niego z pełnym uszanowania współczuciem. Pan Verloc był zmartwiony. Winnie
wbiła bratu do głowy (w omnibusie), że zastaną w domu pana Verloca w stanie zmartwienia i że
nie trzeba go denerwować. Gniew ojca, drażliwość panów sublokatorów i skłonność pana
Verloca do nieumiarkowanego smutku były kolejno głównymi sankcjami nakazującymi
Stevie’emu opanowanie. Z tych wszystkich uczuć, które łatwo było wzbudzić, ale nie zawsze
łatwo zrozumieć, moralnie najskuteczniejsze było ostatnie — ponieważ pan Verloc był dobry.
Matka i siostra ustanowiły ten fakt etyczny na niewzruszonych podstawach. Ustanowiły go,
zbudowały i konserwowały za plecami pana Verloca z przyczyn, które nie miały nic wspólnego z
abstrakcyjną moralnością. I pan Verloc nic o tym nie wiedział. Prosta sprawiedliwość wymaga
stwierdzenia, iż nie miał pojęcia, że wydaje się Stevie’emu dobry. A jednak tak było. Był nawet
jedynym mężczyzną, którego Stevie w ten sposób świadomie kwalifikował, gdyż panowie
sublokatorzy zbyt szybko przemijali i zbyt byli odlegli, by wiązało się z nimi cokolwiek

konkretnego, wyjąwszy może ich buty, a co do ojca, to wobec stosowanych przez niego środków
dyscyplinarnych matka i siostra w rozpaczy wzdragały się przed wpajaniem ich ofierze teorii o
jego dobroci. Byłoby to zanadto okrutne. Możliwe nawet, że Stevie by im nie uwierzył. Jeśli zaś
chodzi o pana Verloca, nic nie stało na przeszkodzie wierze Stevie’ego. Pan Verloc był w
oczywisty, choć tajemniczy sposób dobry. A smutek dobrego człowieka jest czymś dostojnym.

Stevie rzucał szwagrowi spojrzenia pełne czci i współczucia. Pan Verloc był zmartwiony. Brat

Winnie nigdy dotąd nie czuł równie ścisłego zespolenia z tajemnicą dobroci tego człowieka. Jego
zmartwienie było zrozumiałe. Stevie sam też był zmartwiony. Bardzo zmartwiony. Tym samym
rodzajem zmartwienia. A ponieważ ten niemiły stan przykuł jego uwagę, Stevie zaszurał nogami.
Jego uczucia zawsze objawiały się niespokojnymi ruchami kończyn.

— Trzymaj nogi spokojnie, kochanie — rzekła pani Verloc władczo i czule, po czym zwróciła

się do męża obojętnym głosem, który był mistrzowskim osiągnięciem instynktownego taktu.

— Wychodzisz dziś wieczorem? — zapytała.
Już samo to przypuszczenie wydało się panu Verlocowi odrażające. Potrząsnął ponuro głową,

a potem przez całą minutę siedział nieruchomo z opuszczonymi oczyma, wpatrzony w kawałek
sera na swoim talerzu. Po upływie tego czasu wstał i wyszedł — wyszedł prosto na dwór wśród
brzęku dzwonka u drzwi sklepowych. Postąpił tak niekonsekwentnie nie z chęci zrobienia
przykrości, lecz powodowany niepokojem nie do przezwyciężenia. Wyjście na miasto nie mogło
mu przynieść najmniejszego pożytku. Tego, czego potrzebował, nie znajdzie w całym Londynie.
Wyszedł jednakże.

Powlókł za sobą orszak posępnych myśli po ciemnych ulicach, po ulicach jasno oświetlonych,

do dwóch barów, gdzie wstąpił na krótko, jakby próbując bez przekonania przehulać tę noc, a w
końcu z powrotem do swojego zagrożonego domu. Tu usiadł zmęczony za ladą, a one opadły go
natarczywie jak czereda głodnych czarnych psów. Zamknąwszy dom na klucz i zakręciwszy gaz,
zabrał je z sobą na górę — straszliwą eskortę dla człowieka idącego do łóżka. Żona położyła się
już wcześniej i zarys jej pełnych kształtów pod kołdrą, głowa na poduszce i ręka pod policzkiem
wydały się jego strapionej duszy obrazem wczesnej senności świadczącej o spokoju ducha. Jej
duże oczy były szeroko rozwarte, nieruchome i ciemne na tle śnieżnej białości pościeli. Nie
poruszała się wcale.

Istotnie posiadała spokój ducha. Była głęboko przekonana, że nie trzeba zbytnio wnikać w

istotę rzeczy. Z tego instynktu uczyniła swoją siłę i mądrość. Ale małomówność pana Verloca
ciążyła jej mocno już od wielu dni. Działała jej wręcz na nerwy. Leżąc bez ruchu powiedziała
spokojnym tonem:

— Zaziębisz się, jak będziesz chodził w skarpetkach po pokoju.
Słowa te, przystojące troskliwej żonie i roztropnej kobiecie, zaskoczyły pana Verloca.

Zostawił buty na dole, ale zapomniał włożyć ranne pantofle i teraz kręcił się bezgłośnie po
sypialni jak niedźwiedź po klatce. Na dźwięk głosu żony stanął w miejscu i wpatrzył się w nią
lunatycznie, pozbawionym wyrazu wzrokiem. Trwało to tak długo, że pani Verloc poruszyła się
nieznacznie pod kołdrą. Nie zmieniła jednak pozycji czarnej głowy wtulonej w poduszkę, z ręką
pod policzkiem i dużymi, ciemnymi oczami patrzącymi bez zmrużenia powiek.

Pod niewidzącym spojrzeniem męża i na myśl o pustym pokoju matki po drugiej stronie

schodów poczuła dotkliwe osamotnienie. Nigdy dotąd nie rozstawała się z matką. Zawsze
wspierały jedna drugą. Uprzytomniła to sobie i stwierdziła w duchu, że teraz matka odeszła —
odeszła na dobre. Pani Verloc nie robiła sobie złudzeń. Pozostał jednak Stevie. Powiedziała więc:

— Mama zrobiła, co chciała. Ja nie widzę w tym żadnego sensu. Na pewno nie mogła

pomyśleć, że masz jej dosyć. To naprawdę niegodziwe opuścić nas w ten sposób.

Pan Verloc nie był człowiekiem oczytanym; jego zasób aluzyjnych zwrotów był ograniczony.

Jednakże szczególny układ okoliczności nasunął mu myśl o szczurach opuszczających statek,
który ma utonąć. Omal tego nie powiedział. Zrobił się podejrzliwy i zgorzkniały. Czy możliwe,
żeby stara kobieta miała taki znakomity węch? Ale nierozsądek takiego podejrzenia był
oczywisty, toteż pan Verloc zmilczał. Nie całkiem jednak, bo mruknął ponuro:

— Może tak i lepiej.
Zaczął się rozbierać. Pani Verloc leżała cicho, zupełnie bez ruchu, z oczami utkwionymi

sennie i spokojnie w jeden punkt. Na ułamek sekundy serce jej także jakby znieruchomiało. Tego
wieczora „nie była całkiem sobą”, jak to się mówi, i pojęła nagle, że jedno proste zdanie może
mieć kilka różnych znaczeń — przeważnie nieprzyjemnych. Pod jakim względem tak było
lepiej? I dlaczego? Nie pozwoliła sobie jednak popaść w niepotrzebne, jałowe spekulacje.
Umocniła się raczej w swojej wierze, że nie trzeba zbytnio wnikać w istotę rzeczy. Po swojemu
praktyczna i prze— biegła, niezwłocznie wysunęła na pierwszy plan Stevie’ego, gdyż
wyłączność celu miała w niej nieomylność i siłę instynktu.

— Naprawdę nie wiem, co zrobię, żeby rozweselić tego chłopca przez pierwszych parę dni.

Będzie się zamartwiał od rana do wieczora zanim się przyzwyczai do tego, że mamy nie ma. A to
taki dobry chłopiec. Nie poradziłabym sobie bez niego.

Pan Verloc dalej zdejmował z siebie odzież z nieuważnym wewnętrznym skupieniem

człowieka rozbierającego się w samotności na wielkiej, beznadziejnej pustyni. Tak bowiem
niegościnnie przedstawiała się oczom duszy pana Verloca ta piękna ziemia, wspólne nasze
dziedzictwo. Na dworze i w domu było tak cicho, że samotne tykanie zegara na podeście
wkradało się do pokoju jakby w poszukiwaniu towarzystwa.

Pan Verloc wszedł do łóżka od swojej strony i położywszy się na wznak za plecami żony,

trwał w bezruchu i milczeniu. Jego grube ręce leżały bezwładnie na kołdrze jak opuszczona broń,
jak porzucone narzędzia. W tym momencie był o włos od wyspowiadania się ze wszystkiego
żonie. Chwila zdawała się temu sprzyjać. Kątem oka widział jej pełne, spowite bielą ramiona i tył
głowy z włosami zaplecionymi na noc w trzy warkocze, związane na końcach czarnymi
tasiemkami. I powstrzymał się. Pan Verloc kochał żonę tak, jak się żonę kochać powinno — to
znaczy po małżeńsku, z czcią, jaką się żywi dla najcenniejszej z posiadanych rzeczy. Ta głowa
uczesana do snu, te pełne ramiona miały w sobie jakąś swojską świętość — świętość spokoju
domowego ogniska. Nie poruszała się, masywna i bezkształtna jak z grubsza tylko ociosany
posąg w pozycji leżącej; pamiętał jej szeroko rozwarte oczy wpatrzone w pustkę pokoju. Była
tajemnicza — tajemniczością żywej istoty. Szeroko rozsławiony tajny agent A z alarmistycznych
depesz nieboszczyka barona Stott–Wartenheima nie należał do gatunku ludzi skłonnych wdzierać
się w takie tajemnice. Łatwo dawał się onieśmielić. Był zarazem gnuśny, tą gnuśnością, w której
tak często tkwi sekret dobrodusznego usposobienia. Powstrzymały go zatem od naruszenia owej
tajemnicy miłość, nieśmiałość i gnuśność. Zawsze jeszcze zdąży. Przez kilka minut znosił swoje
cierpienia milcząco w sennej ciszy pokoju. Na koniec przerwał ją zdecydowanym
oświadczeniem.

— Jutro wyjeżdżam na kontynent.
Żona może już usnęła. Nie wiedział. W istocie jednak pani Verloc usłyszała jego słowa. Oczy

miała wciąż szeroko otwarte i leżała bardzo cicho, utwierdzona w swoim instynktownym
przekonaniu, że lepiej nie wnikać zbytnio w istotę rzeczy. A przecież takie podróże nie były u
pana Verloca niczym bardzo niezwykłym. Odnawiał zapas swoich towarów w Paryżu i Brukseli i
czasami jeździł tam osobiście po zakupy. Wokół sklepu przy Brett Street wytwarzało się kółko
amatorów, kółko potajemne, jak przystało na wszelkie przedsięwzięcia pana Verloca, którego
mistyczna zgodność usposobienia z potrzebą z góry przeznaczały do tego, aby był przez całe
życie tajnym agentem.

Odczekał chwilę, a potem dodał:
— Nie będzie mnie tydzień albo może dwa. Postaraj się, żeby przychodziła tu na dzień pani

Neale.

Pani Neale była najemną sprzątaczką Brett Street. Ofiara małżeństwa ze stolarzem—hulaką,

uginała się pod ciężarem potrzeb licznych małych dzieci. O czerwonych rękach, spowita po
pachy w fartuch ze zgrzebnego workowego płótna, wydzielała woń udręczonej nędzy — mydlin i
rumu — wśród wiecznego harmideru szorowania, wśród szczęku blaszanych wiader.

Pani Verloc, pełna głębokich zamysłów, odezwała się tonem najbardziej zdawkowym i

obojętnym:

— Nie ma potrzeby sprowadzać tej kobiety na cały dzień. Poradzę sobie doskonale mając do

pomocy Stevie’ego.

Pozwoliła samotnemu zegarowi na podeście odtykać piętnaście sekund w otchłań

nieskończoności, nim spytała:

— Mam zgasić światło?
Pan Verloc odburknął żonie matowym głosem:
— Zgaś.

IX

Kiedy po dziewięciu dniach pan Verloc wrócił z kontynentu, przywiózł umysł najwyraźniej

nie odświeżony przez dziwa zagranicznych podróży i oblicze nie rozjaśnione radością powrotu w
domowe progi. Wszedł wśród dźwięku dzwonka u drzwi sklepowych ponury, zły i wyczerpany.
Z torbą w ręku, z opuszczoną głową, poszedł prosto za ladę i osunął się na krzesło, jakby całą
drogę z Dover przewędrował piechotą. Był wczesny ranek. Stevie, który okurzał różne
przedmioty wystawione w oknie sklepowym, obrócił się i zagapił w niego ze czcią i nabożnym
lękiem.

— Masz! — powiedział pan Verloc, kopiąc lekko podróżną torbę postawioną na podłodze, a

Stevie rzucił się na nią, pochwycił i zaniósł na górę tak szybko, że pana Verloca wyraźnie to
zdziwiło.

Już na brzęk dzwonka pani Neale, która czyściła grafitem palenisko w bawialni, spojrzała

przez drzwi, wstała z klęczek i w fartuchu, usmolona od nieustannej pracy, poszła oznajmić pani
Verloc w kuchni, że „pan wrócił”.

Winnie podeszła nie dalej niż do wewnętrznych drzwi sklepu.
— Trzeba, żebyś zjadł śniadanie — powiedziała na odległość.
Pan Verloc poruszył nieznacznie rękami, jakby propozycja wydała mu się niemożliwa do

przyjęcia. Raz jednak dawszy się nakłonić do wejścia do bawialni, nie odtrącił jedzenia, które
przed nim postawiono. Jadł jak gdyby w miejscu publicznym, w kapeluszu zepchniętym z czoła,
z połami grubego płaszcza zwisającymi trójkątnie po obu stronach krzesła. A z drugiego końca
stołu nakrytego brązową ceratą Winnie, jego żona, raczyła go spokojnym żoninym
opowiadaniem, niewątpliwie tak samo przemyślnie dostosowanym do okoliczności tego powrotu
jak słowa Penelopy do powrotu zbłąkanego Odysa. Pani Verloc jednakże nie zajmowała się
żadnym tkaniem podczas nieobecności męża. Kazała za to posprzątać gruntownie wszystkie
pokoje na górze, sprzedała trochę towaru, widziała się kilka razy z panem Michaelisem. Ostatnim
razem powiedział jej, że wyjeżdża, by zamieszkać w wiejskim domku, gdzieś na linii Londyn —
Chatham — Dover. Karl Yundt też raz przyszedł, prowadzony pod ramię przez „tę swoją
jędzowatą starą gospodynię”. „Obrzydliwy staruch.” O towarzyszu Ossiponie, którego przyjęła
szorstko, obwarowana za ladą, z kamienną twarzą i spojrzeniem utkwionym w dal, nie
powiedziała ani słowa. Jej wewnętrzne wspomnienie o krzepkim anarchiście zaznaczyło się
krótkim milczeniem i leciutkim, prawie niewidocznym rumieńcem. Wprowadzając jak najprędzej
Stevie’ego do relacji o domowych wydarzeniach, wspomniała, że chłopiec często bywał
osowiały.

— Wszystko dlatego, że mama nas tak opuściła. Pan Verloc ani nie zaklął, ani nie powiedział,

że Stevie nic go nie obchodzi. A pani Verloc, nie dopuszczona do tajemnicy jego myśli, nie
doceniła, jak wspaniałomyślna była ta powściągliwość.

— Nie to, żeby nie pracował tak dobrze jak zawsze — ciągnęła. — Był bardzo użyteczny w

gospodarstwie. Można by pomyśleć, że tego, co dla nas robi, jest mu zawsze za mało.

Pan Verloc spojrzał pobieżnie i sennie na Stevie’ego, który siedział po jego prawej ręce

delikatny i blady, z gapowato otwartymi różowymi ustami. Nie było to spojrzenie krytyczne.
Żadnej intencji w nim nie było. I jeżeli pan Verloc pomyślał przez chwilę, że brat żony wygląda
na niezwykle bezużytecznego, to była to tylko myśl tępa i przelotna, pozbawiona owej siły i
trwałości, która sprawia czasami, że myśl rusza świat z posad. Opierając się o poręcz krzesła, pan
Verloc zdjął kapelusz. Zanim zdążył go odłożyć, Stevie pochwycił go i ze czcią zaniósł do

kuchni. I pan Verloc znowu się zdziwił.

— Mógłbyś zrobić z tym chłopcem wszystko, Adolfie — powiedziała pani Verloc,

najstaranniej przybierając wyraz niewzruszonego spokoju. — Skoczyłby w ogień dla ciebie.
On…

Urwała, czujnie nadstawiając ucha ku drzwiom do kuchni.
Pani Neale szorowała tam podłogę. Na widok Stevie’ego jęknęła żałośliwie, ponieważ od

dawna zauważyła, że łatwo go jest nakłonić do oddawania na rzecz jej małych dzieci szylingów,
którymi siostra obdarowywała go od czasu do czasu. Na czworakach wśród kałuż, mokra i
usmolona niby jakieś ziemnowodne zwierzę domowe żyjące w kubłach na śmieci i brudnej
wodzie, wypowiedziała zwykły wstęp: „Tobie to dobrze, możesz nic nie robić, jak wielki pan.” A
potem nastąpiła wieczna skarga nędzarzy, przejmująco zakłamana, żałośnie potwierdzona
okropną wonią taniego rumu i mydlin. Szorowała pilnie, przez cały czas siąkając nosem i lejąc
potoki słów. I mówiła szczerze. Po obu stronach chudego nosa jej kaprawe, zamglone oczy
tonęły w łzach, bo rano naprawdę odczuwała potrzebę jakiegoś pobudzającego trunku.

W bawialni pani Verloc powiedziała ze świadomością rzeczy:
— O, pani Neale znów się wzięła do opowiadania tych strasznych historii o swoich małych

dzieciach. One nie mogą wszystkie być takie małe, jak ona to mówi. Niektóre muszą już być na
tyle duże, żeby coś na siebie zarobić. To tylko doprowadza Stevie’go do gniewu.

Słowa te potwierdził stuk jakby pięści uderzającej w stół kuchenny. Zgodnie z normalną

ewolucją jego współczucia Stevie rozgniewał się, kiedy odkrył, że nie ma w kieszeni ani jednego
szylinga. Wobec niemożności ulżenia natychmiast niedoli „maleństw” pani Neale, uznał, że ktoś
powinien za to ponieść karę. Pani Verloc wstała i poszła do kuchni „przerwać te głupstwa”. I
zrobiła to łagodnie, ale stanowczo. Wiedziała doskonale, że pani Neale, jak tylko dostaje od niej
pieniądze, zaraz idzie za róg pić napoje wyskokowe w marnej i zatęchłej knajpie — nieuchronnej
stacji na via dolorosa jej życia. Komentarz pani Verloc do tego zwyczaju miał w sobie
nieoczekiwaną głębię, jeżeli się zważy, że pochodził z ust osoby nieskłonnej do zaglądania pod
powierzchnię spraw. „Prawdę mówiąc, coż ma robić, żeby się podtrzymać? Gdybym ja była jak
pani Neale, pewnie też nie postępowałabym inaczej.”

Po południu tegoż dnia, kiedy pan Verloc, budząc się raptownie z ostatniej z wielu drzemek

przed kominkiem w bawialni, oświadczył, że ma zamiar wyjść na spacer, Winnie powiedziała ze
sklepu:

— Tak bym chciała, żebyś zabrał z sobą tego chłopca, Adolfie.
Po raz trzeci tego dnia pan Verłoc się zdziwił. Spojrzał tępo na żonę, która mówiła dalej

spokojnie, po swojemu. Chłopiec, jak tylko nie ma zajęcia, zamartwia się w domu. Wyznała, że
ją to niepokoi, że ją to denerwuje. W ustach spokojnej Winnie zabrzmiało to jak przesada. Ale
Stevie naprawdę zamartwiał się w dziwny sposób, niczym nieszczęśliwe zwierzę domowe.
Wchodził na ciemny podest i siadał na podłodze u stóp wysokiego zegara, z podciągniętymi w
górę kolanami i twarzą ukrytą w dłoniach. Strach brał, gdy spostrzegało się znienacka jego bladą
twarz z wielkimi płonącymi w mroku oczami; sama myśl, że tam siedzi, była niepokojąca.

Pan Verloc oswoił się tymczasem z zaskakującą nowością pomysłu. Kochał żonę tak, jak na

mężczyznę przystało — to znaczy z gotowością do ofiar. Przyszła mu jednak do głowy ważka
obiekcja, której dał wyraz.

— Może straci mnie z oczu i zgubi się na ulicy — powiedział.
Pani Verloc ze znajomością rzeczy potrząsnęła głową.
— Nie zgubi się. Ty go nie znasz. Ten chłopiec cię po prostu uwielbia. Ale gdyby ci zaginął…
Pani Verloc urwała na chwilę, ale tylko na chwilę.
— To zwyczajnie idź dalej i dokończ swojego spaceru. Nie martw się. Nic mu się nie stanie.

Na pewno niedługo wróci zdrów i cały.

Ten optymizm po raz czwarty tego dnia wprawił pana Verloca w zdziwienie.
— Na pewno? — mruknął powątpiewająco. Ale może szwagier nie jest takim idiotą, na

jakiego wygląda. Żona powinna wiedzieć to najlepiej. Odwrócił ociężałe oczy, mówiąc
matowym głosem: — No, to niech idzie ze mną — po czym wpadł na nowo w szpony czarnej
troski, która może i woli siedzieć za plecami jeźdźca, ale umie również deptać po piętach
ludziom nie dość zamożnym, by posiadać konie, jak na przykład pan Verloc.

Winnie stojąca w drzwiach sklepu nie dostrzegła tej złowrogiej towarzyszki spacerów pana

Verloca. Odprowadziła oczami dwie odchodzące ulicą postacie, jedną wysoką i masywną, drugą
smukłą i niską, o chudej szyi i spiczastych ramionach wzniesionych nieco pod dużymi, na wpół
przezroczystymi uszami. Materiał ich płaszczy był jednakowy, ich kapelusze czarne i okrągłe.
Natchniona podobieństwem odzieży pani Verloc puściła wodze fantazji.

— Jakby ojciec i syn — powiedziała do siebie. Pomyślała też, że biedny Stevie nie miał nigdy

w życiu ojca lepszego od pana Verloca. Wiedziała także, iż to jej dzieło. I ze spokojną dumą
pogratulowała sobie pewnego postanowienia, które powzięła przed paru laty. Kosztowało ją ono
sporo wysiłku, a nawet trochę łez. Pogratulowała sobie jeszcze bardziej, kiedy z upływem dni
zauważyła, że pan Verloc najwidoczniej polubił towarzystwo Stevie’go. Szykując się do spaceru,
pan Verloc przywoływał teraz na głos chłopca, zapewne w tym samym duchu, w jakim człowiek
wzywa domowego psa, żeby mu towarzyszył, choć oczywiście w inny sposób. W domu można
było stwierdzić, że pan Verloc często przygląda się chłopcu ciekawie. Jego własne zachowanie
też się zmieniło. Choć w dalszym ciągu mało mówił, nie był już taki apatyczny. Pani Verloc
uważała, że czasem bywa nerwowy. Można to było uznać za poprawę. Jeżeli chodzi o Stevie’go,
to nie wysiadywał już u stóp zegara, lecz za to mamrotał do siebie groźnym tonem. Zapytany:
„Co takiego mówisz, Stevie?”, otwierał tylko usta i spoglądał zezem na siostrę. Niekiedy zaciskał
pięści bez widocznej przyczyny, i nieraz dawał się przydybać na tym, jak w samotności patrzy
gniewnie w ścianę, podczas gdy papier i ołówek, dane mu do rysowania kółek, leżą czyste i
bezczynne na stole kuchennym. To też była zmiana, ale nie poprawa. Pani Verloc, która
wszystkie te dziwactwa określała wspólnym mianem podniecenia, zaczęła się obawiać, że Stevie
przysłuchuje się więcej, niż trzeba, rozmowom jej męża ze znajomymi. W czasie swoich
„spacerów” pan Verloc spotykał się oczywiście i rozmawiał z różnymi osobami. Inaczej być nie
mogło. Spacery te były integralną częścią jego zajęć poza domem, w które żona nigdy głęboko
nie wnikała. Pani Verloc czuła, że sytuacja jest delikatna, ale odniosła się do niej z tym samym
nieprzeniknionym spokojem, który uderzał, a nawet dziwił klientów sklepu i sprawiał, że
pozostali goście, lekko zaintrygowani, trzymali się z daleka. Tak! obawiała się — i powiedziała o
tym mężowi — że są sprawy, o których lepiej by było Stevie’emu nie słyszeć. Podniecają tylko
biednego chłopca, bo nie może nic na nie poradzić. Nikt inny zresztą także.

Działo się to w sklepie. Pan Veloc nie wypowiedział żadnej uwagi. Nie zareplikował, choć

replika narzucała się sama. Powstrzymał się jednak od wytknięcia żonie, że przecież pomysł, by
Stevie towarzyszył mu na spacery, pochodził nie od kogo innego, tylko od niej. Bezstronnemu
obserwatorowi pan Verloc w owej chwili mógł się wydać nadludzko wielkoduszny. Zdjął z półki
małe tekturowe pudełko, zajrzał do środka, żeby sprawdzić zawartość, i postawił je delikatnie na
ladzie. Dopiero wtedy przełamał milczenie wyrażając pogląd, że Stevie’emu najprawdopodobniej
doskonale by zrobiło, gdyby go na pewien czas wysłać dokądś z miasta, tylko że pewnie ona nie
dałaby sobie rady bez niego.

— Nie dałabym sobie rady! — powtórzyła pani Verloc powoli. — Nie dałabym sobie rady bez

niego, gdyby to miało być dla jego dobra? Co za myśl! Naturalnie, że dałabym sobie radę. Ale
przecież nie ma gdzie pojechać.

Pan Verloc wydobył arkusz papieru pakowego i kłębek sznurka, mamrocząc przez ten czas, że

Michaelis mieszka teraz w małym domku na wsi. Michaelis nie miałby nic przeciwko temu, by
użyczyć Stevie’emu jakiegoś pokoju do spania. Tam nie ma żadnych gości ani żadnych rozmów.
Michaelis pisze książkę.

Pani Verloc oświadczyła, że bardzo lubi Michaelisa, wspomniała o swoim wstręcie do Karla

Yundta, „paskudnego starucha”, a o Ossiponie nie powiedziała nic. Co do Stevie’ego, to na
pewno by się tylko ucieszył. Pan Michaelis zawsze jest dla niego taki miły i życzliwy. Wygląda,
że lubi tego chłopca. No, bo to dobry chłopiec.

— Ty też ostatnio, zdaje się, nabrałeś do niego sympatii — dodała po chwili ze zwykłą sobie

nieugiętą pewnością siebie.

Pan Verloc, który opakowywał tekturowe pudełko do wysyłki pocztą, wskutek nieopatrznego

szarpnięcia urwał sznurek i po cichu wymamrotał kilka przekleństw. Potem podnosząc głos do
zwykłego matowego pomruku oznajmił, że jest gotów sam odwieźć Stevie’ego na wieś i
zostawić go tam pod opieką Michaelisa.

Projekt ten zrealizował zaraz następnego dnia. Stevie nie zgłosił sprzeciwu. Wyglądało, że jest

nawet rad, choć trochę oszołomiony.. Często, zwłaszcza gdy siostra na niego nie patrzyła,
zwracał swoje czyste oczy pytająco na masywne oblicze pana Verloca. Twarz jego wyrażała
dumę, lęk i skupienie, jak twarz małego dziecka, któremu po raz pierwszy dano do ręki pudełko
zapałek i pozwolono jedną zapalić. Ale pani Verloc, zadowolona z uległości brata, przykazała mu
tylko, żeby na wsi nie walał zanadto ubrania. Na to Stevie rzucił swej siostrze, opiekunce i
obrończyni spojrzenie, które po raz pierwszy w jego życiu nie było nacechowane całkowitą,
dziecinną ufnością. Było wyniośle posępne. Pani Verloc uśmiechnęła się.

— Boże mój! Nie potrzebujesz się obrażać. Wiesz dobrze, Stevie, że jak tylko masz okazję,

okropnie się brudzisz.

Pan Verloc tymczasem odszedł już kawałek drogi ulicą.
Tak więc w następstwie bohaterskiego czynu matki i wyjazdu brata na wilegiaturę pani Verloc

bywała teraz częściej niż zwykle sama nie tylko w sklepie, ale w całym domu. Pan Verloc musiał
bowiem odbywać swoje spacery. W dzień nieudanego zamachu bombowego w Greenwich Park
była sama dłużej niż zwykle, ponieważ pan Verloc wyszedł tego rana bardzo wcześnie i nie
wrócił aż prawie o zmroku. Samotność jej nie ciążyła. Wychodzić nie miała ochoty. Pogoda była
niedobra i w sklepie było przytulniej niż na ulicy. Siedząc za ladą z jakimś szyciem, nie
podniosła wzroku znad roboty, kiedy pan Verloc wszedł przy wtórze agresywnego grzechotu
dzwonka. Poznała jego kroki już na chodniku przed domem.

Nie podniosła wzroku, ale gdy pan Verloc milcząc, w kapeluszu wciśniętym nisko na czoło,

skierował się prosto ku drzwiom do bawialni, odezwała się spokojnie:

— Co za wstrętny dzień. Odwiedziłeś może Stevie’ego?
— Nie! Nie odwiedziłem — odrzekł pan Verloc cicho i z niespodziewaną energią zatrzasnął

za sobą oszklone drzwi bawialni.

Pani Verloc przez jakiś czas trwała w bezruchu, z robótką upuszczoną na kolana, nim wsunęła

ją pod ladę i wstała, aby zapalić gaz. Zrobiwszy to, weszła do ba— wialni w drodze do kuchni.
Za chwilę pan Verloc zechce napić się herbaty. Ufna w potęgę swoich wdzięków, Winnie w
codziennym pożyciu małżeńskim nie oczekiwała od męża ceremonialnych zwrotów ani
dwornych manier — form w najlepszym razie czczych i przestarzałych, nigdy zapewne zbyt
ściśle nie przestrzeganych, dziś zaniechanych nawet w najwyższych sferach, a jej klasie zawsze
obcych. Nie szukała u niego kurtuazji. Był jednak dobrym mężem i ona lojalnie respektowała
jego prawa.

Pani Verloc byłaby przeszła przez bawialnię do swoich zajęć domowych w kuchni z

doskonałym spokojem kobiety pewnej potęgi swoich wdzięków. Ale posłyszała ciche, bardzo
ciche i szybkie szczękanie. Dziwaczne i niewytłumaczone, przykuło jej uwagę. Kiedy po chwili
jego charakter stał się jasny dla ucha, stanęła jak wryta, zdumiona i zaniepokojona. Potarła
zapałkę o trzymane w ręce pudełko, po czym odkręciła i zapaliła nad bawialnianym stołem jeden
z dwu palników gazowych, a ten, ponieważ był trochę popsuty, najpierw gwizdnął jakby ze
zdziwienia, a potem zaczął mruczeć jak zadowolony kot.

Pan Verloc wbrew swoim zwyczajom zrzucił z siebie wierzchnie okrycie; leżało ono teraz na

kanapie. Kapelusz, który też widać zrzucił, spoczywał odwrócony pod brzegiem kanapy. Pan
Verloc przyciągnąwszy sobie krzesło przed kominek i wetknąwszy stopy za kratę ochronną,
zwisał nisko pochylony nad żarem paleniska trzymając głowę w dłoniach. Zęby szczękały mu
niepowstrzymanie i tak gwałtownie, że całe jego olbrzymie plecy drżały w tym samym rytmie.
Pani Verloc przeraziła się.

— Zmokłeś — powiedziała.
— Nie bardzo — zdołał bąknąć pan Verloc, wstrząsany dreszczami. Z wielkim wysiłkiem

opanował szczękanie zębów.

— Rozchorujesz mi się — rzekła z prawdziwym zaniepokojeniem.
— Nie sądzę — powiedział pan Verloc pociągając nosem.
Z pewnością jednak zdołał jakoś między siódmą rano a piątą po południu nabawić się

okropnego kataru. Pani Verloc spojrzała na jego przygarbione plecy.

— Gdzie byłeś dzisiaj? — spytała.
— Nigdzie — odrzekł pan Verloc cichym, zduszonym, nosowym głosem. Jego poza kazała się

domyślać rozżalonych dąsów albo ciężkiego bólu głowy. Niedostateczność i nieszczerość jego
odpowiedzi była przykro wyczuwalna w martwej ciszy pokoju. Sapnął przepraszająco przez
zatkany nos i dodał:

— Byłem w banku.
Pani Verloc nadstawiła uszu.
— W banku! — powiedziała beznamiętnym tonem. — Po co?
Z nosem nad paleniskiem, pan Verloc mruknął z wyraźną niechęcią:
— Wyjąć pieniądze.
— Jak to? Wszystkie?
— Tak. Wszystkie.
Pani Verloc rozpostarła starannie kusy obrus, wydobyła z szuflady stołu noże i widelce, po

czym nagle przerwała swoje systematyczne czynności.

— Po cóżeś ty to zrobił?
— Może będą niedługo potrzebne — sapnął wymijająco pan Verloc, który dobiegał już końca

zamierzonych niedyskrecji.

— Nie rozumiem, co masz na myśli — zauważyła jego żona tonem całkiem zwyczajnym, ale

stojąc zupełnie bez ruchu między stołem a kredensem.

— Wiesz, że możesz mi ufać — powiedział pan Verloc do paleniska, głosem schrypniętym,

ale pełnym uczucia.

Pani Verloc obróciła się powoli do kredensu, mówiąc z rozmysłem:
— O, tak. Mogę ci ufać.
I zaczęła dalej wykonywać swoje systematyczne czynności. Wyłożyła dwa talerze, chleb,

masło, chodząc spokojnie tam i na powrót między stołem i kredensem wśród ciszy i spokoju
swojego domu. Już miała podać dżem, kiedy zreflektowała się praktycznie: „Będzie na pewno
głodny, cały dzień był poza domem”, i jeszcze raz wróciła do kredensu po zimną wołowinę.
Postawiła ją pod mruczącą gazową lampą i spojrzawszy przelotnie na męża skulonego bez ruchu

nad ogniem poszła (po dwóch schodkach w dół) do kuchni. Dopiero kiedy stamtąd wróciła
trzymając nóż do krajania mięsa i długi widelec, odezwała się znowu:

— Gdybym ci nie ufała, nie byłabym wyszła za ciebie.
Schylony pod parapetem kominka i trzymający głowę w obu rękach pan Verloc wyglądał,

jakby usnął. Winnie przyrządziła herbatę i zawołała półgłosem:

— Adolfie.
Pan Verloc wstał natychmiast i zatoczył się z lekka, nim zasiadł do stołu. Jego żona,

zbadawszy ostrze noża do krajania mięsa, położyła go na półmisku i zwróciła uwagę męża na
zimną wołowinę. On pozostał obojętny na tę propozycję, z głową zwieszoną na piersi.

— Powinieneś się najeść na swoje przeziębienie — powiedziała pani Verloc dogmatycznie.
Podniósł wzrok i potrząsnął głową. Oczy miał nabiegłe krwią i twarz czerwoną. Wzburzone

palcami włosy były w nieładzie. W ogóle cały jego wygląd był podejrzany, świadczył o złym
samopoczuciu, irytacji i przy— gnębieniu, jakie bywają następstwem potężnej hulanki. Ale pan
Verloc nie był hulaką. Prowadził się w sposób godny szacunku. Wygląd jego mógł zatem być
skutkiem gorączki kataralnej. Wypił trzy filiżanki herbaty, ale całkowicie powstrzymał się od
jedzenia. Wzdrygnął się z ponurym wstrętem, kiedy namawiała go pani Verloc, która
powiedziała w końcu:

— Czy nie masz przemoczonych nóg? Lepiej włóż ranne pantofle. Nie będziesz już przecież

wychodził dziś wieczorem.

Pan Verloc za pomocą markotnych pomruków i gestów dał do zrozumienia, że nie ma

przemoczonych nóg i że w każdym razie jest mu wszystko jedno. Propozycję dotyczącą rannych
pantofli zignorował jako niegodną uwagi. Ale kwestia wyjścia wieczorem rozwinęła się w sposób
nieoczekiwany. To nie o wieczornym wyjściu rozmyślał pan Verloc. Jego zamysły sięgały dalej.
Z wypowiadanych ponurym głosem, niekompletnych zdań wyszło na jaw, że pan Verloc rozważa
celowość emigracji. Nie było tylko bardzo jasne, czy myśli o Francji, czy o Kalifornii.

Ta ewentualność była tak nieoczekiwana, nieprawdopodobna i niewyobrażalna, że owo mętne

oznajmienie nie wywarło żadnego efektu. Pani Verloc powiedziała tak spokojnie, jakby mąż
groził jej końcem świata;

— Też pomysł!
Pan Verloc oświadczył, że ma wszystkiego powyżej uszu, a poza tym… Przerwała mu.
— Jesteś ciężko przeziębiony.
Rzeczywiście rzucało się w oczy, że pan Verloc nie jest w normalnym stanie, fizycznie ani

nawet duchowo. Jakieś posępne niezdecydowanie kazało mu milczeć przez chwilę. Potem
wybąkał parę złowieszczych ogólników na temat musu.

— Mus — powtórzyła Winnie, siedząc spokojnie, z za— łożonymi na piersiach rękami, w

krześle naprzeciwko męża. — Ciekawam, kto cię może zmusić. Nie jesteś niewolnikiem. Nikt nie
musi być niewolnikiem w tym kraju… i ty nie rób z siebie niewolnika. — Po chwili przerwy
ciągnęła dalej z niezłomną i wytrwałą otwartością: — Interes nie idzie najgorzej. Masz wygodny
dom.

Rozejrzała się po całej bawialni, od kredensu w rogu do buzującego ognia w kominku.

Zacisznie ukryty za sklepem z wątpliwymi towarami, z tajemniczym, słabo oświetlonym oknem i
drzwiami podejrzanie uchylonymi na ciemną i wąską ulicę, był to pod względem wszelkich
zasadniczych elementów domowej przyzwoitości i wygody porządny dom. Kochającej i oddanej
siostrze brakowało w nim Stevie’go, zażywającego obecnie mokrawej wilegiatury na cienistych
drogach Kentu pod opieką pana Michaelisa. Tęskniła za nim dotkliwie, całą siłą swojej
opiekuńczej miłości. To był też i chłopca dom — ten dach, ten kredens, to palenisko pełne węgli.
Na tę myśl pani Verloc podniosła się, przeszła na drugi koniec stołu i powiedziała z głębi

przepełnionego serca:

— I ja ci się nie sprzykrzyłam.
Pan Verloc nie wydał głosu. Winnie oparła się od tyłu o jego ramię i przycisnęła wargi do jego

czoła. Trwała tak dobrą chwilę. Z zewnętrznego świata nie docierał do nich nawet najlżejszy
szmer. Odgłosy kroków na chodniku ginęły w dyskretnym półmroku sklepu. Tylko płomyk z
palnika gazowego nad stołem mruczał dalej obojętnie w ciszy zalegającej bawialnię.

Podczas tego niespodziewanego i długiego pocałunku pan Verloc, zaciskając kurczowo ręce

na brzegach krzesła, trwał w hieratycznym bezruchu. Kiedy nacisk warg ustał, puścił krzesło,
wstał i poszedł stanąć przed kominkiem. Teraz nie był już obrócony plecami do pokoju.

Z napuchniętą twarzą, z miną człowieka będącego pod działaniem narkotyku śledził oczami

ruchy żony.

Pani Verloc krzątała się spokojnie, sprzątając ze stołu. Miarowym głosem, rozsądnie i po

domowemu komentowała rzucony pomysł. Nie wytrzymywał krytyki. Potępiała go z każdego
punktu widzenia. Ale jedynym prawdziwym przedmiotem jej troski było dobro Stevie’ego. W
danej chwili ukazał się jej myślom jako na tyle „dziwny”, żeby go nie wywozić pochopnie za
granicę. I to wszystko. Ale choć nie dotykała wprost tej najważniejszej sprawy, ton jej
wypowiedzi był niemal gwałtowny. Mówiąc, energicznymi ruchami wkładała fartuch do
zmywania naczyń. I jakby podniecona dźwiękiem własnych słów, którym nikt nie oponował,
posunęła się aż do powiedzenia tonem bez mała opryskliwym:

— Jeżeli pojedziesz za granicę, to pojedziesz beze mnie.
— Wiesz, że tego bym nie zrobił — powiedział pan Verloc i matowy głos, którego używał w

życiu prywatnym, drżał jakimś zagadkowym wzruszeniem.

Pani Verloc już żałowała swoich słów. Zabrzmiały bardziej nieżyczliwie, niż to leżało w jej

zamiarze. Były przy tym niemądre, jak wszystko, co niepotrzebne. Właściwie wcale nie myślała
tego, co powiedziała. Było to powiedzenie z rodzaju tych, jakie podsuwa demon przewrotnych
natchnień. Wiedziała jednak, co zrobić, aby wyszło tak, jakby tych słów nigdy nie było.

Odwróciła głowę przez ramię i jej duże oczy rzuciły temu mężczyźnie stojącemu ociężale

przed kominkiem spojrzenie trochę filuterne, trochę okrutne — spojrzenie, do którego Winnie z
czasów domu na Belgravii nie byłaby zdolna, jako dziewczyna porządna i nieświadoma. Ale
teraz ten mężczyzna był jej mężem, a ona nie była już nieświadoma. Trzymała wzrok utkwiony w
nim przez całą sekundę, z twarzą poważną i nieruchomą jak maska, mówiąc tymczasem
figlarnym tonem:

— Nie mógłbyś. Zanadto byś za mną tęsknił. Pan Verloc zrobił raptowny ruch do przodu.
— Właśnie — powiedział głośniej, wyrzucając ręce przed siebie i dając krok w jej kierunku.

Coś szalonego i niejasnego w wyrazie jego twarzy sprawiało, że nie wiadomo było, czy chce
żonę udusić, czy wziąć w ramiona. Ale uwagę pani Verloc odwrócił od tego przejawu uczuć
brzęk dzwonka u drzwi sklepowych.

— Sklep, Adolfie. Ty pójdź. Zatrzymał się, jego ręce opadały z wolna.
— Ty pójdź — powtórzyła pani Verloc. — Ja jestem w fartuchu.
Pan Verloc usłuchał machinalnie, z kamiennym wzrokiem, jak automat o twarzy pomalowanej

na czerwono. To podobieństwo do mechanicznej figury posunięte było tak daleko, że miał
niedorzeczny wyraz twarzy robota świadomego maszynerii znajdującej się w jego wnętrzu.

Zamknął za sobą drzwi bawialni, a pani Verloc energicznym krokiem poszła z tacą do kuchni.

Dopiero po zmyciu filiżanek i paru innych naczyń przerwała pracę i zaczęła nasłuchiwać. Nie
dobiegł jej żaden dźwięk. Klient długo bawił w sklepie. Musiał to być klient, bo inaczej pan
Verloc wprowadziłby go do mieszkania. Jednym szarpnięciem rozwiązała tasiemki fartucha,
rzuciła go na krzesło i powoli wróciła do bawialni.

Dokładnie w tej samej chwili pan Verloc wrócił do nie] ze sklepu. Kiedy tam wchodził, był

czerwony. Wychodząc, był dziwnie, papierowo blady. Jego twarz straciła swoje narkotyczne
rozgorączkowane odrętwienie i przez ten krótki czas nabrała wyrazu zakłopotania i udręki.
Poszedł prosto do kanapy i stanął nad nią patrząc na leżący tam płaszcz, jakby się bał go dotknąć.

— Co się stało? — spytała pani Verloc ściszonym głosem. Przez niedomknięte drzwi

dostrzegła, że klient jeszcze nie wyszedł.

— Okazuje się, że będę musiał wyjść wieczorem — rzekł pan Verloc, nie próbując wziąć

okrycia z kanapy.

Winnie bez słowa skierowała się do sklepu i zamknąwszy drzwi za sobą weszła za ladę. Nie

spojrzała otwarcie na klienta, póki nie usadowiła się wygodnie na krześle. Zauważyła jednak do
tego czasu, że jest wysoki i szczupły i że nosi wąsy podkręcone do góry. Właśnie nawet w tej
chwili podkręcił spiczaste końce. Jego długa, koścista twarz wystawała znad podniesionego
kołnierza. Był trochę pochlapany, trochę zmoknięty. Ciemnowłosy mężczyzna o kościach
policzkowych wyraźnie zarysowanych pod nieco wklęsłymi skroniami. Zupełny nieznajomy. I
nie żaden klient.

Pani Verloc popatrzyła na niego ze spokojem.
— Pan przyjechał z kontynentu? — spytała po pewnym czasie.
Wysoki, szczupły nieznajomy, nie patrząc wprost na panią Verloc, odpowiedział tylko nikłym,

osobliwym uśmieszkiem. Ona nie spuszczała z niego wzroku, pozbawionego ciekawości.

— Pan rozumie po angielsku, prawda?
— O, tak. Rozumiem po angielsku.
W jego akcencie nie było „nic cudzoziemskiego, wymawiał tylko słowa powoli, jakby z

wysiłkiem. Urozmaicone doświadczenia przywiodły panią Verloc do wniosku, że niektórzy
cudzoziemcy lepiej mówią po angielsku niż tubylcy. Zapytała ze wzrokiem utkwionym w drzwi
bawialni:

— Nie myśli pan czasem zostać w Anglii na stałe? Nieznajomy znów odpowiedział jej tylko

uśmiechem.

Miał usta o dobrotliwym wyrazie i badawcze oczy. I potrząsnął głową jakby trochę smutnie.
— Mąż na pewno panu pomoże. Tymczasem na parą dni najlepiej niech pan Wynajmie pokój

u pana Guiglianiego. To się nazywa hotel „Continental”. Prywatny. Cicho tam jest. Mąż pana
zaprowadzi.

— Dobry pomysł — powiedział szczupły ciemnowłosy mężczyzna, którego spojrzenie nagle

stwardniało.

— Pan znał już przedtem mojego męża… prawda? Może we Francji?
— Słyszałem o nim — przyznał gość swoim powolnym, wysilonym głosem, który miał

jednak w sobie pewną zamierzoną szorstkość.

Nastąpiła chwila milczenia, po czym przemówił znowu, tym razem znacznie mniej starannie:
— Pani mąż nie wyszedł przypadkiem czekać na mnie na ulicy?
— Na ulicy? — powtórzyła pani Verloc ze zdziwieniem. — Niemożliwe. Ten dom nie ma

innych drzwi.

Przez chwilę siedziała nieruchomo, potem podniosła się z krzesła, żeby zajrzeć przez oszklone

drzwi. Nagle otworzyła je i znikła w bawialni.

Pan Verloc podczas jej nieobecności włożył tylko płaszcz. Ale dlaczego stanął pochylony nad

stołem, opierając się na nim oburącz, jakby poczuł się słabo albo miał zawrót głowy, tego nie
rozumiała.

— Adolfie — zawołała półgłosem, a gdy się dźwignął, spytała szybko: — Znasz tego

człowieka?

— Słyszałem o nim — szepnął pan Verloc niepewnie, rzucając oszalałe spojrzenie w kierunku

drzwi.

W klarownych, pozbawionych ciekawości oczach pani Verloc zapalił się błysk odrazy.
— To jeden z przyjaciół Karla Yundta… wstrętnego starucha.
— Nie! Nie! — zaprotestował pan Verloc, zajęty szukaniem kapelusza. Ale kiedy wydostał go

spod kanapy, trzymał go tak, jakby nie wiedział, do czego kapelusz służy.

— No więc… on czeka na ciebie — rzekła w końcu pani Verloc. — Słuchaj, Adolfie, czy to

nie jest jeden z tych ludzi z ambasady, z którymi miałeś ostatnio kłopoty?

— Kłopoty z ludźmi z ambasady — powtórzył pan Verloc, drgnąwszy całym ciałem ze

zdziwienia i przestrachu. — Kto ci opowiadał o ludziach z ambasady?

— Ty sam.
— Ja? Ja? Opowiadałem tobie o ambasadzie?
Pan Verloc wydawał się przerażony i oszołomiony ponad wszelką miarę. Jego żona wyjaśniła:
— W ostatnich czasach gadałeś trochę przez sen, Adolfie.
— Co… co mówiłem? Co ty wiesz?
— Niedużo. Przeważnie wydawało mi się to bez sensu. Ale wystarczyło, żebym się domyśliła,

że coś cię gnębi.

Pan Verloc gwałtownie nasadził kapelusz na głowę. Ciemnoczerwona fala gniewu oblała mu

twarz.

— Bez sensu…” tak? Ludzie z ambasady! Powykrawałbym im serca z piersi, jednemu po

drugim. Ale niech uważają. Mam język i potrafię nim mówić.

Wściekły miotał się tam i z powrotem między kanapą a stołem, zahaczając rozpiętym

płaszczem o kanty. Czerwona fala gniewu spłynęła, pozostawiając jego twarz o drgających
nozdrzach całkiem białą. Pani Verloc dla praktycznych celów złożyła te objawy na karb
przeziębienia.

— No więc kimkolwiek jest ten człowiek, pozbądź się go jak najprędzej i wracaj tu do mnie.

Trzeba cię pielęgnować przez dzień czy dwa.

Pan Verloc uspokoił się i z wyrazem zdecydowania na bladej twarzy już otworzył drzwi,

kiedy żona szeptem przywołała go na powrót.

— Adolfie! Adolfie! — Wrócił przestraszony. — Co z tymi pieniędzmi, które wyjąłeś z

banku? — spytała. — Masz je w kieszeni? Czy nie lepiej, żebyś…

Pan Verloc jakiś czas patrzył tępym wzrokiem na wyciągniętą dłoń żony, nim uderzył się w

czoło.

— Pieniądze! Tak! Tak! Nie wiedziałem, o czym mówisz.
Z kieszeni na piersiach wyciągnął nowy portfel ze świńskiej skóry. Pani Verloc przyjęła go

nie mówiąc słowa więcej i stała nieruchomo, póki nie ucichł grzechot dzwonka za panem
Verlokiem i jego gościem. Dopiero wtedy zerknęła do środka, żeby sprawdzić sumę, wysuwając
w tym celu banknoty. Po tych oględzinach rozejrzała się wokół siebie rozważnie z taką miną,
jakby cisza i pustka budziły w niej nieufność. Ten przybytek małżeńskiego życia wydał jej się tak
osamotniony i niepewny, jak gdyby się znajdował w sercu puszczy. Każdy z ciężkich, solidnych
mebli był w jej oczach schowaniem lichym i szczególnie kuszącym dla włamywacza. Jej pojęcie
o włamywaczach było wyidealizowane, przypisywała im niezwykłe zdolności i cudowną intuicję.
O kasie sklepowej nie było co i myśleć. To pierwsze miejsce, do którego skierowałby się
złodziej. Pani Verloc w pośpiechu odpięła parę haftek i wśliznęła portfel pod stanik sukni.
Rozporządziwszy w ten sposób mężowskim kapitałem, ucieszyła się dosyć na dźwięk dzwonka u
drzwi wejściowych, zwiastującego czyjeś przybycie. Z niewzruszonym, nieulękłym wzrokiem i
kamiennym wyrazem twarzy, jakie zawsze przybierała wobec przypadkowych klientów, weszła

za ladę.

Mężczyzna stojący pośrodku sklepu lustrował go szybkim, chłodnym, ogarniającym wszystko

dokoła spojrzeniem. Oczy obiegły ściany, sufit, podłogę — wszystko w jednej chwili. Końce
długich, płowych wąsów opadały poniżej linii szczęki. Uśmiechnął się jak dawny, choć daleki
znajomy, i pani Verloc przypomniała sobie, że go już kiedyś widziała. Nie klient. Złagodziła
swój „wzrok dla klientów” do zwykłej obojętności i zza lady spojrzała mu prosto w twarz.

On po swojej stronie przybliżył się konfidencjonalnie, ale nie zaznaczając tego zbytnio.
— Mąż w domu, pani Verloc? — zapytał swobodnym, pełnym tonem.
— Nie. Wyszedł.
— To mnie martwi. Przyszedłem, żeby wydostać od niego trochę prywatnych informacji.
Była to ścisła prawda. Nadinspektor Heat udał się był do domu i zamierzał już nawet włożyć

ranne pantofle, skoro praktycznie biorąc — powiedział to sobie w duchu — wywalono go z tej
sprawy. Pozwolił sobie na kilka pogardliwych i parę gniewnych myśli, ale zajęcie to okazało się
tak niezadowalające, że postanowił poszukać ulgi na mieście. Nic nie przeszkadzało mu pójść z
przyjacielską wizytą do pana Verloca, jakby od niechcenia. Wyszedł więc jako prywatny
obywatel i w tym charakterze posłużył się tymi co zawsze środkami lokomocji. Wiodły go one w
ogólnym kierunku domu pana Verloca. Nadinspektor Heat tak konsekwentnie przestrzegał
prywatnego charakteru własnej osoby, że specjalnie starał się unikać wszystkich policjantów
rozstawionych na posterunkach lub odbywających patrole w pobliżu Brett Street. Ten środek
ostrożności był znacznie potrzebniejszy człowiekowi o jego pozycji, niż komisarzowi, którego
nikt nie znał. Prywatny obywatel Heat wszedł w ulicę manewrując w sposób, który u
przedstawiciela świata przestępczego byłby napiętnowany jako skradanie się. Strzępek sukna
znaleziony przypadkowo w Greenwich znajdował się w jego kieszeni. Nie miał zresztą
najmniejszego zamiaru pokazywać go teraz prywatnie. Wprost przeciwnie, chciał się właśnie
dowiedzieć, co pan Verloc zechce powiedzieć mu dobrowolnie. Miał nadzieję, że wypowiedź
pana Verloca będzie obciążała Michaelisa. Była to przede wszystkim nadzieja sumiennie
zawodowa, ale nie pozbawiona wartości moralnej. Nadinspektor Heat był bowiem sługą
sprawiedliwości. Dowiedziawszy się, że pana Verloca nie ma w domu, poczuł się zawiedziony.

— Poczekałbym trochę na niego, gdybym był pewien, że niedługo wróci — powiedział.
Pani Verloc nie pośpieszyła z żadnym zapewnieniem.
— Informacje, których potrzebuję, są całkiem prywatne — powtórzył. — Rozumie pani, co

mam na myśli? Czy nie mogłaby mi pani powiedzieć, dokąd poszedł?

Pani Verloc potrząsnęła przecząco głową.
— Nie wiem.
Odwróciła się, żeby uporządkować jakieś pudła na półkach za ladą. Nadinspektor Heat przez

pewien czas patrzył na nią w zamyśleniu.

— Zapewne wie pani, kim jestem?
Pani Verloc spojrzała przez ramię. Jej zimna krew zdumiała nadinspektora Heata.
— No! Wie pani, że jestem z policji — powiedział ostro.
— Nie zaprzątam sobie tym bardzo głowy — zauważyła pani Verloc wracając do

porządkowania pudeł.

— Nazywam się Heat. Nadinspektor Heat z Wydziału Przestępstw Specjalnych.
Pani Verloc starannie ustawiła na miejsce nieduże tekturowe pudełko, po czym, odwróciwszy

się, znów stanęła twarzą do niego. Oczy patrzyły spod ociężałych powiek, ręce zwisały
bezczynnie. Jakiś czas panowała cisza.

— Więc mąż pani wyszedł kwadrans temu! I nie powiedział, kiedy wróci?
— Nie wyszedł sam — rzuciła niedbale pani Verloc.

— Z przyjacielem?
Pani Verloc dotknęła włosów od tyłu. Były w idealnym porządku.
— Z nieznajomym, który tu przyszedł.
— Aha. Co to był za człowiek, ten nieznajomy? Nie miałaby pani nic przeciwko temu, żeby

mi go opisać?

Pani Verloc nie miała nic przeciwko temu. A kiedy nadinspektor Heat usłyszał o mężczyźnie

ciemnowłosym, chudym, o długiej twarzy i podkręconych do góry wąsach, przejawił wzburzenie
i wykrzyknął:

— Niech mnie diabli wezmą, jeżeli tak właśnie nie przypuszczałem! Nie stracił czasu.
Był w głębi duszy niesłychanie oburzony nieurzędowymi poczynaniami bezpośredniego

zwierzchnika. Nie miał w sobie jednak donkiszoterii. Stracił wszelką chęć czekania na powrót
pana Verloca. Po co wyszli, nie wiedział, ale uważał za możliwe, że wrócą razem. Pomyślał z
goryczą, że sprawa nie jest prowadzona, jak należy, że wtrącają się do niej nie powołane osoby.

— Niestety, nie mam czasu czekać na męża pani — powiedział.
Pani Verloc przyjęła to oświadczenie apatycznie. Jej obojętność od początku wywierała

wrażenie na nadinspektorze. W tej chwili zaostrzyła jego ciekawość. Nadinspektor Heat wahał
się, miotany namiętnościami jak najprywatniejszy z obywateli.

— Myślę — rzekł patrząc jej prosto w oczy — że pani mogłaby mi dać niezłe pojęcie o tym,

co się dzieje, gdyby pani chciała.

Zmuszając swoje piękne, nieruchome oczy do odwzajemnienia jego spojrzenia, pani Verloc

powiedziała cicho:

— O tym, co się dzieje? A co takiego się dzieje?
— No, ta sprawa, o której przyszedłem pomówić trochę z pani mężem.
Tego dnia pani Verloc jak zwykle przejrzała poranną gazetę. Ale nie ruszała się z domu.

Gazeciarze nigdy nie przybiegali na Brett Street. To nie była ulica, na której szedłby ich handel.
A echo ich okrzyków, niosące się po ludnych arteriach, zamierało między brudnymi ceglanymi
murami, nie docierając do progu sklepu. Mąż nie przyniósł do domu wieczornej gazety. W
każdym razie ona jej nie widziała. Pani Verloc nie wiedziała więc nic o żadnej sprawie. I
powiedziała to z autentyczną nutą ciekawości w spokojnym głosie.

Nadinspektor Heat ani na chwilę nie uwierzył w tak daleko posuniętą ignorancję. Krótko i

nieuprzejmym tonem przedstawił nagi fakt.

Pani Verloc odwróciła oczy.
— Ja to nazywam głupotą — wymówiła powoli i urwała na chwilę. — Nie jesteśmy tu

poniewieranymi niewolnikami.

Nadinspektor czekał z uwagą. Nie usłyszał jednak nic więcej.
— A mąż o niczym pani nie wspominał, kiedy wrócił do domu?
Pani Verloc po prostu obróciła twarz z prawa w lewo na znak przeczenia. W sklepie

zapanowała drętwa, męcząca cisza. Nadinspektor Heat poczuł się sprowokowany ponad granice
wytrzymałości.

— Była jeszcze jedna drobna rzecz — zaczął obojętnym tonem — o której chciałem

porozmawiać z pani mężem. Wpadło nam w ręce coś… coś… co według nas jest — skradzionym
płaszczem.

Pani Verloc, tego wieczora specjalnie wyczulona na złodziei, dotknęła lekko sukni na

piersiach.

— Nie zginął nam żaden płaszcz — rzekła spokojnie.
— To dziwne — ciągnął prywatny obywatel Heat. — Widzę, że trzymacie tu państwo dużo

tuszu do znaczenia bielizny.

Podniósł z lady małą buteleczkę i przyjrzał jej się pod światło gazowej lampy wiszącej

pośrodku sklepu.

— Fioletowy… prawda? — zauważył stawiając ją z powrotem na miejsce. — Jak już

powiedziałem, to dziwne. Bo ten płaszcz ma wszytą od spodu etykietkę z waszym adresem
wypisanym na niej tuszem.

Pani Verloc przechyliła się przez ladę z cichym okrzykiem.
— W takim razie to jest płaszcz mojego brata.
— A gdzie ten brat? Mogę się z nim zobaczyć? — spytał nadinspektor energicznie. Pani

Verloc przechyliła się jeszcze bardziej nad ladą.

— Nie. Nie ma go tu. Ja sama pisałam tę etykietkę.
— Gdzie teraz jest pani brat?
— Od jakiegoś czasu mieszka u… znajomego… na wsi.
— Ten płaszcz pochodzi właśnie ze wsi. A jak się nazywa ten znajomy?
— Michaelis — wyznała pani Verloc zalęknionym szeptem.
Nadinspektor gwizdnął. Oczy mu rozbłysły.
— Tak. Znakomicie. No, a ten pani brat, jak on wygląda? Krzepki, ciemnawy typ… co?
— O, nie — wykrzyknęła pani Verloc żarliwie. — To musiał być ten złodziej. Stevie jest

drobny i ma jasne włosy.

— Dobrze — powiedział nadinspektor tonem aprobaty. I podczas gdy pani Verloc, wahając

się pomiędzy trwogą a zdziwieniem, patrzyła na niego rozszerzonymi oczyma, szukał dalszych
informacji. Po co wszywać w ten sposób adres w wewnętrzną stronę płaszcza? I dowiedział się,
że zmasakrowane szczątki, które oglądał tego rana z najwyższym wstrętem, były szczątkami
młodzieniaszka nerwowego, roztargnionego, dziwnego, jak również, że mówiąca do niego
kobieta opiekowała się tym chłopcem od jego wczesnego dzieciństwa.

— Bardzo pobudliwy? — podsunął.
— O, tak. To prawda. Ale jak to się stało, że stracił ten płaszcz?
Nadinspektor Heat wydobył nagle z kieszeni różową gazetę, którą kupił mniej niż pół godziny

temu. Interesował się końmi wyścigowymi. Zmuszony z racji swojego zawodu do postawy pełnej
wątpliwości i podejrzeń wobec współobywateli, nadinspektor Heat dawał upust wrodzonemu
ludziom instynktowi łatwowierności pokładając nieograniczoną wiarę w prorokach działu
sportowego tej właśnie wieczornej gazety. Rzuciwszy nadzwyczajne wydanie na ladę, sięgnął raz
jeszcze do kieszeni, wyciągnął stamtąd ów kawałek sukna, podarowany mu przez los ze stosu
rzeczy, które wyglądały jak pozbierane z jatek i szmaciarskich sklepików i podsunął go pani
Verloc do obejrzenia.

— Przypuszczam, że pani to poznaje?
Machinalnie wzięła strzępek w obie ręce. Jej oczy, w miarę jak patrzyła, robiły się jakby coraz

większe.

— Tak — szepnęła, po czym podniosła głowę i zachwiała się lekko do tyłu.
Dlaczegóż to jest takie oddarte? Nadinspektor przez ladę wyrwał jej sukno z rąk, a ona usiadła

ciężko na krześle. Pomyślał: „Rozpoznanie idealne.” I w tym momencie zaświtała mu cała
zdumiewająca prawda. To Verloc był tym „drugim mężczyzną”.

— Pani Verloc — powiedział — przychodzi mi na myśl, że pani wie o tej sprawie bombowej

więcej, niż się pani nawet samej wydaje.

Pani Verloc siedziała nieruchomo, otumaniona, pogrążona w bezmiernym zdumieniu. Jak się

to wszystko wiąże? Całe jej ciało zesztywniało do tego stopnia, że nie była w stanie obrócić
głowy na dźwięk dzwonka, który sprawił, że prywatny detektyw Heat błyskawicznie przekręcił
się na pięcie. Pan Verloc zamknął drzwi i przez chwilę obaj mężczyźni spoglądali jeden na

drugiego.

Pan Verloc nie patrząc na żonę podszedł do nadinspektora, który z ulgą stwierdził, że tamten

wrócił sam.

— Pan tutaj! — mruknął pan Verloc ponuro. — Kogo pan szuka?
— Nikogo — odpowiedział cicho nadinspektor Heat. — Chciałbym zamienić z panem parę

słów.

Pan Verloc był wciąż jeszcze blady, ale jego twarz od chwili powrotu wyrażała zdecydowanie.

W dalszym ciągu nie patrzył na żonę.

— No to proszę tu wejść — powiedział i poprowadził nadinspektora do bawialni.
Ledwo drzwi się zamknęły, pani Verloc zerwała się z krzesła, podbiegła do nich, jakby chciała

otworzyć je szeroko, ale zamiast tego padła na kolana i przyłożyła ucho do dziurki od klucza.
Obaj mężczyźni musieli stanąć tuż po wejściu do pokoju, bo słyszała wyraźnie głos
nadinspektora, choć nie mogła widzieć jego palca przyciśniętego z emfazą do piersi jej męża.

— To pan jest tym drugim mężczyzną, Verloc. Widziano dwóch mężczyzn wchodzących do

parku.

A głos pana Verloca odpowiedział:
— No, to niech mnie pan teraz zabiera. Co panu stoi na przeszkodzie? Ma pan prawo.
— O, nie! Za dobrze wiem, komu się pan spowiadał. On będzie musiał sam doprowadzić całą

tę sprawę do końca. Ale jedno niech pan wie: to ja pana wyśledziłem.

Potem słyszała tylko mamrotanie. Inspektor Heat musiał pokazać panu Verlocowi strzęp

płaszcza Stevie’ego, bo siostra, opiekunka i obrończyni Stevie’ego posłyszała trochę głośniejsze
słowa męża.

— Wcale nie wiedziałem, że ona wpadła na taki pomysł.
Znowu przez pewien czas pani Verloc słyszała tylko szmer głosów, którego tajemniczość była

dla niej mniej koszmarna niż straszliwe sugestie uformowanych słów. Później nadinspektor Heat
po drugiej stronie drzwi powiedział głośniej:

— Musiał pan oszaleć.
A głos pana Verloca odparł z jakąś posępną furią:
— Byłem szalony przez miesiąc albo więcej, ale teraz nie jestem szalony. Koniec. Wszystko

powiem, i niech diabli wezmą konsekwencje.

Chwila milczenia, po czym prywatny obywatel Heat spytał cicho:
— Co pan powie?
— Wszystko — wykrzyknął głos pana Verloca, a następnie zniżył się prawie do szeptu. Po

chwili znów zabrzmiał głośniej.

— Zna mnie pan już od kilku lat i nieraz okazałem się dla pana użyteczny. Pan wie, że byłem

rzetelnym człowiekiem. Tak, rzetelnym. To powołanie się na starą znajomość musiało być
nadinspektorowi wysoce niemiłe. W jego głosie pojawiła się nuta pogróżki.

— Niech no pan za bardzo nie liczy na to, co panu obiecano. Na pana miejscu zwiałbym. Nie

sądzę, żebyśmy pana ścigali.

Pan Verloc zaśmiał się krótko.
— Ach, tak. Chciałby pan, żeby tamci wykończyli mnie za pana, co? Nie, nie, teraz mnie się

pan nie pozbędzie. Za długo byłem rzetelnym człowiekiem w oczach tamtych ludzi, a teraz
wszystko musi wyjść na jaw.

— No to niech wyjdzie — zgodził się obojętnie głos nadinspektora. — Ale niech mi pan teraz

powie, jak pan stamtąd uciekł?

— Szedłem w stronę Chesterfield Walk — usłyszała pani Verloc głos męża — kiedy

posłyszałem huk. Wtedy zacząłem biec. Mgła. Nie zobaczyłem nikogo wcześniej, aż minąłem

wylot George Street. Niech pan aby nie myśli, że przedtem kogokolwiek spotkałem.

— Tak łatwo to poszło! — zdumiał się głos nadinspektora Heata. — Huk pana przestraszył,

co?

— Tak. Przyszedł za wcześnie — przyznał posępny, matowy głos pana Verloca.
Pani Verloc mocniej przycisnęła ucho do dziurki od klucza; wargi miała sine, ręce zimne jak

lód, a blada twarz, w której oczy wyglądały jak dwie czarne dziury, paliła ją jakby ogarnięta
płomieniem.

Głosy po drugiej stronie drzwi stały się bardzo ciche. Od czasu do czasu chwytała pojedyncze

słowa, wypowiadane raz przez męża, to znów jedwabistym głosem nadinspektora. Posłyszała, jak
ten ostatni mówi:

— Przypuszczamy, że potknął się o korzeń drzewa. Rozległo się zduszone mamrotanie, które

trwało dość długo, a potem nadinspektor, jakby odpowiadając na jakieś pytanie, rzekł z
naciskiem.

— Oczywiście. Rozszarpany na drobne kawałeczki: kończyny, żwir, ubranie, kości, drzazgi…

wszystko zmieszane razem. Mówię panu, że musieli przynieść łopatę, żeby go pozbierać.

Pani Verloc poderwała się nagle z klęczek i zatykając sobie uszy rzuciła się w stronę krzesła,

zataczając się to na ladę, to na półki pod ścianą. Jej oszalałe oczy dostrzegły dodatek sportowy,
pozostawiony przez nadinspektora, i obijając się o ladę pochwyciła go, padła na krzesło, próbując
rozłożyć różowy, optymistyczny arkusz, przedarła go na pół, po czym cisnęła na podłogę. Po
drugiej stronie drzwi nadinspektor Heat mówił do pana Verloca, tajnego agenta:

— Więc pańską linią obrony będzie przyznanie się do wszystkiego?
— Tak. Opowiem całą historię.
— Nie uwierzą panu w tym stopniu, jak sobie to pan wyobraża.
I nadinspektor zamyślił się. Obrót, jaki sprawa przybierała, oznaczał ujawnienie wielu rzeczy

— spustoszenie pól wiedzy, które, uprawiane przez człowieka kompetentnego, miały nie byle
jaką wartość dla jednostki i dla społeczeństwa. Żałosne, żałosne wtrącanie się laika w nie swoje
sprawy. Pozostawi ono Michaelisa bez skazy; wywlecze na światło dzienne chałupniczą
wytwórczość Profesora; zdezorganizuje cały system nadzoru; wywoła niesłychaną awanturę w
gazetach, w których — jak to się nagle objawiło nadinspektorowi — piszą sami głupcy dla
czytelników–kretynów. W duchu zgodził się ze słowami, które rzucił wreszcie pan Verloc w
odpowiedzi na jego ostatnią uwagę.

— Może i nie. Ale przewróci się od tego wiele rzeczy. Byłem dotąd człowiekiem rzetelnym, i

pozostanę rzetelny w tej sprawie…

— Jeżeli panu na to pozwolą — rzekł nadinspektor cynicznie. — Nasłucha się pan z

pewnością wielu kazań, nim posadzą pana na ławie oskarżonych. I w końcu może pan dostać
wyrok, który pana zadziwi. Nie ufałbym zanadto temu jegomościowi, który z panem rozmawiał.
Pan Verloc słuchał ze zmarszczonymi brwiami.

— Moja rada jest taka, żeby pan wiał, póki pan może. Nie mam żadnych instrukcji. Są wśród

nich tacy — ciągnął nadinspektor Heat kładąc szczególny nacisk na słowie „nich” — którzy
sądzą, że nie ma pana już na świecie.

— Doprawdy! — wymknęło się panu Verlocowi. Chociaż od powrotu z Greenwich spędził

prawie cały czas w szynku lichej, mało uczęszczanej gospody, nie liczył na aż tak dobrą
wiadomość.

— Takie panuje wrażenie na pana temat. — Nadinspektor Heat skinął na niego. — Niech pan

znika. Wieje.

— Dokąd? — warknął pan Verloc. Podniósł głowę i wpatrując się w zamknięte drzwi

bawialni wymamrotał z przejęciem: — Najbardziej chciałbym, żeby mnie pan jeszcze dzisiaj stąd

zabrał. Poszedłbym spokojnie.

— Domyślam się — rzekł sardonicznie nadinspektor idąc za jego spojrzeniem.
Czoło pana Verloca zrosiło się lekko potem. Zniżył matowy głos i powiedział

konfidencjonalnie do niewzruszonego nadinspektora:

— Ten chłopak był niedorozwinięty, nie odpowiadał za siebie. Każdy sąd stwierdziłby to od

razu. Nadawał się tylko do domu wariatów. I nic gorszego nie byłoby go spotkało, gdyby…

Nadinspektor z ręką na klamce szepnął prosto w twarz panu Verlocowi:
— Może był niedorozwinięty, ale pan musiał być obłąkany. Co pana tak pozbawiło rozumu?
Pan Verloc, myśląc o panu Vladimirze, nie zawahał się w doborze słów.
— Hiperborejska świnia — syknął dobitnie. — Taki jeden… można powiedzieć…

dżentelmen.

Nadinspektor bez zmrużenia oczu kiwnął krótko głową na znak, że rozumie, i otworzył drzwi.

Pani Verloc za ladą słyszała może, ale nie widziała, jak wyszedł ścigany agresywnym
grzechotem dzwonka. Siedziała na swoim posterunku za ladą. Siedziała sztywno wyprostowana
w krześle, z rozpostartymi u stóp dwoma brudnymi, różowymi kawałkami papieru. Dłonie miała
kurczowo przyciśnięte do twarzy, końce palców wpijały się w czoło, jakby skóra była maską,
którą chciałaby zedrzeć siłą. Jej zupełnie nieruchoma poza wyrażała wściekłość i rozpacz, całą
potencjalną gwałtowność tragicznych namiętności, lepiej, niżby to mogła uczynić wszelka
powierzchowna demonstracja, krzyki i bicie oszalałą głową o ściany. Nadinspektor Heat,
przechodząc przez sklep swoim energicznym, sprężystym krokiem, rzucił na nią tylko przelotne
spojrzenie. I kiedy pęknięty dzwonek przestał dygotać na zagiętym pasku stali, w pobliżu pani
Verloc nic nie drgnęło, jak gdyby jej poza miała unieruchomiającą moc zaklęcia. Nawet podobne
do motyli płomyki gazowe na końcach wiszącego kinkietu o kształcie litery „T” paliły się nie
trzepocząc skrzydełkami. W tym sklepie pełnym podejrzanych towarów, obudowanym
drewnianymi półkami pomalowanymi na matowy brunatny kolor, który zdawał się pochłaniać
odblaski światła, ślubna obrączka na lewej ręce pani Verloc błyszczała olśniewająco przeczystym
blaskiem niby klejnot z jakiegoś wspaniałego skarbca, rzucony w śmietnisko.

X

Komisarz, przejechawszy prędko dorożką z okolic Soho w kierunku Westminsteru, wysiadł w

samym sercu Imperium, nad którym słońce nigdy nie zachodzi. Kilku dorodnych policjantów, na
których obowiązek pilnowania tego dostojnego miejsca nie zdawał się robić specjalnego
wrażenia, powitało go, salutując. Gdy wniknął przez bynajmniej nie wysoki portal na teren Izby,
która dla wielu milionów ludzi jest Izbą par excellence, spotkał wreszcie lotnego i rewolucyjnego
Toodlesa.

Ów schludny i miły młody człowiek ukrył swoje zdziwienie tak rychłym przybyciem

komisarza, którego kazano mu wypatrywać mniej więcej o północy. To, że pojawił się tak
wcześnie, Toodles wziął za oznakę, iż sprawa — na czymkolwiek ona polegała — poszła nie tak
jak trzeba. Ponieważ był niezmiernie skory do współczucia, co u miłych młodzieńców nieraz
idzie w parze z wesołym usposobieniem, zrobiło mu się żal wielkiego męża, którego nazywał
„szefem”, jak również komisarza, którego twarz wydała mu się bardziej złowróżbnie drewniana
niż kiedykolwiek i zgoła niewiarygodnie długa. „Jakiż on ma dziwny, cudzoziemski wygląd” —
pomyślał uśmiechając się już z daleka przyjacielsko i pogodnie. I jak tylko podeszli do siebie,
zaczął mówić w dobrotliwej intencji zagrzebania żenującej porażki pod lawiną słów. Wygląda na
to, że wielki atak, który groził tego wieczoru, skończy się niczym. Jakiś pomniejszy sługus „tej
bestii Cheesemana” niemiłosiernie zanudza w tej chwili mocno przerzedzoną Izbę bezwstydnie
spreparowanymi danymi statystycznymi. On, Toodles, ma nadzieję, że lada chwila zanudzi ich
do tego stopnia, iż odroczą posiedzenie wyliczywszy, że nie ma przepisowej liczby obecnych.
Ale możliwe, że tylko umyślnie rozwleka przemówienie, żeby ten obżartuch Cheeseman mógł
spokojnie zjeść kolację. W każdym razie szefa nie sposób przekonać, żeby poszedł do domu.

— Zdaje mi się, że przyjmie pana od razu. Siedzi sam jeden w swoim gabinecie i rozmyśla o

wszystkich rybach, jakie tylko są w morzu — zakończył swawolnie Toodles. — Proszę za mną.

Pomimo dobrotliwego usposobienia, młody (niepłatny) sekretarz osobisty nie był wolny od

pospolitych ludzkich słabostek. Nie pragnął dręczyć komisarza, który wyglądał mu ze wszech
miar na kogoś, kto spartaczył robotę, ale jego ciekawość była tak wielka, że samo współczucie
powściągnąć jej nie mogło. Nie wytrzymał więc i w drodze rzucił lekko przez ramię:

— A pańska szprotka?
— Mam ją — odrzekł komisarz lapidarnie, ale bynajmniej nie odpychająco.
— To świetnie. Nie ma pan pojęcia, jak ci wielcy ludzie nie lubią zawodów w drobnych

sprawach.

Po tej głębokiej uwadze doświadczony Toodles jak gdyby popadł w zamyślenie. W każdym

razie przez całe dwie sekundy nic nie mówił. Po czym:

— Cieszę się. Ale… niech pan mi powie… czy sprawa jest naprawdę tak bardzo drobna, jak

to pan przedstawia?

— Czy pan wie, co można zrobić ze szprotka? — spytał z kolei komisarz.
— Czasem pakuje się ją do puszki — powiedział z wesołym śmieszkiem Toodles, którego

erudycja na temat przemysłu rybnego była świeża i — w porównaniu z jego ignorancją we
wszelkich innych zagadnieniach przemysłowych — niezmiernie rozległa. — Na wybrzeżu
hiszpańskim są fabryki konserw rybnych, które…

Komisarz przerwał terminującemu kandydatowi na męża stanu.
— Tak, tak. Ale czasem też wyrzuca się szprotkę po to, żeby złapać wieloryba.
— Wieloryba! — wykrzyknął Toodles i gwizdnął cicho. — To pan goni za wielorybem?

— Niezupełnie. Ten, za kim gonię, jest podobniejszy do psa morskiego. Pan może nie wie, jak

wygląda pies morski.

— Owszem, wiem. Jesteśmy pogrążeni po uszy w specjalistycznych książkach… mamy ich

całe półki… z planszami ilustracyjnymi… To szkodliwa, zbójecka i w ogóle wstrętna bestia, z
taką jakby gładką gębą i wąsami.

— Opis zgadza się co do joty — pochwalił komisarz. — Tylko mój jest zupełnie wygolony.

Pan go widział. To ryba—dowcipniś.

— Ja go widziałem? — rzekł Toodles niedowierzająco. — Nie mogę sobie wyobrazić, gdzie

mogłem go widzieć.

— Najpewniej u Odkrywców — rzucił komisarz z całym spokojem. Słysząc nazwę tego

niezmiernie ekskluzywnego klubu Toodles przeląkł się najwidoczniej i stanął jak wryty.

— Nonsens — zaprotestował, ale wystraszonym tonem. — Jak to? Członek?
— Honorowy — mruknął komisarz przez zęby.
— Boże wielki!
Toodles był tak wstrząśnięty, że komisarz uśmiechnął się z lekka.
— Mówię to ściśle między nami — powiedział.
— To najpaskudniejsza rzecz, jaką w życiu słyszałem — oświadczył Toodles słabym głosem,

jak gdyby zdziwienie w jedną sekundę odarło go z całej jego bujnej tężyzny.

Komisarz spojrzał na niego bez uśmiechu. Aż do drzwi gabinetu wielkiego męża Toodles

zachował zgorszone i pełne powagi milczenie, jakby się obraził na komisarza za wyjawienie tak
niesmacznego i niepokojącego faktu. Fakt ten rewolucjonizował jego wyobrażenie o niezwykle
doborowym składzie Klubu Odkrywców, o jego społecznej czystości. Toodles był rewolucjonistą
tylko w polityce; swoje przekonania społeczne i uczucia osobiste pragnął zachować bez zmiany
przez wszystkie lata wyznaczone mu na tej ziemi, którą uważał za przyjemne na ogół miejsce
pobytu.

Ustąpił na bok.
— Niech pan wchodzi bez pukania — powiedział.
Abażury z zielonego jedwabiu osadzone nisko na wszystkich lampach nadawały pokojowi coś

z mroku gęstego lasu. Wyniosłe oczy były pod względem fizycznym słabym punktem wielkiego
męża. Fakt ten otoczony był tajemnicą, ale ilekroć nadarzała się sposobność, sumiennie dawał im
wypocząć. Wchodzący komisarz zobaczył zrazu tylko dużą, bladą dłoń, która podpierała dużą
głowę i ukrywała górną część dużej, bladej twarzy. Otwarta teczka stała na biurku obok paru
podłużnych arkuszy papieru i garści rozrzuconych gęsich piór. Na wielkiej, płaskiej powierzchni
nie było absolutnie nic więcej poza małym posążkiem z brązu udrapowanym w togę, ciemnym i
dziwnie czujnym w swoim bezruchu. Zachęcony do zajęcia miejsca w fotelu, komisarz usiadł. W
przyćmionym świetle charakterystyczne cechy jego powierzchowności — długa twarz, czarne
włosy, szczupła budowa ciała — nadawały mu bardziej niż kiedykolwiek cudzoziemski wygląd.

Wielki mąż nie objawił ani zdziwienia, ani ciekawości, ani żadnego w ogóle uczucia. Poza, w

jakiej dawał odpocząć zagrożonym oczom, zdawała się świadczyć o głębokiej zadumie. Nie
zmienił jej ani trochę, ale ton jego głosu nie był marzycielski.

— No! I co pan już zdążył odkryć? Za pierwszym krokiem natknął się pan na coś

nieoczekiwanego.

— Niezupełnie nieoczekiwanego. Tym, na co się natknąłem, był głównie pewien stan

psychiczny.

Wielki mąż poruszył się nieznacznie.
— Zechce pan mówić jasno, proszę.
— Tak jest, sir Ethelred. Wie pan niewątpliwie, że większość przestępców odczuwa w pewnej

chwili nieodpartą potrzebę wyznań — wyspowiadania się ze wszystkiego komuś…
komukolwiek. I nieraz czynią te wyznania policji. W tym Verlocu, którego Heat tak bardzo
pragnął osłonić, znalazłem człowieka w takim właśnie stanie psychicznym. Ten człowiek,
mówiąc przenośnie, rzucił mi się na piersi. Wystarczyło, żebym mu szepnął, kim jestem, i dodał:
„Wiem, że to pan tkwi na dnie tej sprawy”. Musiało mu się wydać cudem, że już wiemy, ale
przełknął rzecz bez trudu. Jej cudowność nie powstrzymała go ani na chwilę. Pozostało mi tylko
zadać mu dwa pytania: „Kto panu kazał to zrobić?” i „Kim był wykonawca?” Na pierwsze
pytanie odpowiedział niezwykle dobitnie. Co do drugiego, wnoszę, że tym z bombą był jego
szwagier — całkiem młody chłopak — niedorozwinięty umysłowo… To dość ciekawa historia…
może zbyt długa na to, aby ją teraz całą opowiadać.

— Więc czego się pan dowiedział? — zapytał wielki człowiek.
— Przede wszystkim dowiedziałem się, że eks–więzień Michaelis nie miał z tym nic

wspólnego, choć rzeczywiście ten chłopak przebywał chwilowo u niego na wsi, do godziny
ósmej rano dzisiejszego dnia. Jest więcej niż prawdopodobne, że Michaelis dotąd nic o tym
wszystkim nie wie.

— Jest pan tego pewien? — spytał wielki człowiek.
— Zupełnie pewien. Ten Verloc pojechał tam dziś rano i zabrał chłopca pod pretekstem

wyjścia na spacer po wiejskich drogach. Ponieważ zdarzyło się to nie po raz pierwszy, Michaelis
nie mógł podejrzewać niczego niezwykłego. A zresztą oburzenie tego Verloca nie pozostawiło
żadnej wątpliwości — absolutnie żadnej. Doprowadził go niemal do szaleństwa pewien
niezwykły występ, który panu albo mnie byłoby trudno potraktować serio, ale który na nim
wywarł najwidoczniej wielkie wrażenie.

Komisarz przedstawił następnie w krótkich słowach wielkiemu człowiekowi; który siedział

nieruchomo dając wypoczynek oczom pod osłoną dłoni, poczynania i charakter pana Vladimira
tak, jak one wyglądały w ocenie pana Verloca. Komisarz nie odmawiał tej ocenie pewnej dozy
słuszności. Wielki mąż zauważył jednak:

— Wszystko to brzmi bardzo fantastycznie.
— Prawda? Można by pomyśleć, że to jakiś złowrogi żart. Ale nasz typ wziął to poważnie, jak

się wydaje. Poczuł się zagrożony. Poprzednio, wie pan, kontaktował się bezpośrednio z samym
staruszkiem Stott–Wartenheimem i przywykł uważać swoje usługi za niezastąpione.
Rozczarowanie było niezmiernie przykre. Przypuszczam, że stracił głowę. Owładnął nim gniew i
strach. Słowo daję, mam wrażenie, że uznał tych ludzi z ambasady za całkowicie zdolnych nie
tylko do wypędzenia, ale i do wydania go w taki czy inny sposób…

— Ile czasu pan z nim spędził? — zapytała osobistość zza wielkiej dłoni.
— Jakieś czterdzieści minut, sir Ethelred, w domu o złej reputacji zwanym Hotel Continental.

Siedzieliśmy zamknięci w pokoju, który nawiasem mówiąc wynająłem na całą noc. Verloc był
pod wpływem reakcji, jaka następuje po wysiłku potrzebnym do popełnienia zbrodni. Tego
człowieka nie można uważać za zatwardziałego zbrodniarza. Oczywiste jest, że nie planował
śmierci nieszczęsnego chłopca — swojego szwagra. Ta śmierć wstrząsnęła nim — widziałem
wyraźnie. Może to człowiek mocno wrażliwy. Może nawet kochał tego chłopca… kto wie? Mógł
mieć nadzieję, że on ucieknie stamtąd zdrów i cały. W takim wypadku wykrycie sprawcy tego
zamachu byłoby prawie niemożliwe. W każdym razie świadomie ryzykował tylko aresztowanie
chłopaka.

Komisarz przerwał swoje spekulacje, by zastanowić się chwilę.
— Chociaż jak w tym ostatnim przypadku mógł liczyć na to, że jego własny udział w tej

sprawie nie wyjdzie na jaw, tego zupełnie nie rozumiem — ciągnął, nie wiedząc nic o
przywiązaniu biednego Stevie’ego do pana Verloca (który był dobry) ani o jego osobliwej zaiste

niemocie, która w owej dawnej sprawie fajerwerków na schodach przez wiele lat opierała się
prośbom, namowom, gniewowi i innym sposobom śledztwa użytym przez ukochaną siostrę. Bo
Stevie był lojalny… — Nie, tego sobie nie umiem wyobrazić. Możliwe, że wcale o tym nie
pomyślał. Zabrzmi to może dziwacznie, ale jego konsternacja nasunęła mi myśl o impulsywnym
człowieku, który popełniwszy samobójstwo w przekonaniu, że położy to kres wszystkim jego
kłopotom, odkrywa nagle, że nic podobnego się nie stało.

Komisarz podał to określenie przepraszającym tonem. Prawdą jest jednak, że dziwaczne

powiedzenia bywają celne, toteż wielki mąż się nie obraził. Nieznacznym, podobnym do
drgawek poruszeniom dużego ciała pogrążonego w półmroku zielonych jedwabnych abażurów i
dużej głowy wspartej na dużej dłoni towarzyszyły przerywane, stłumione, ale głośne dźwięki.
Wielki człowiek się śmiał.

— Co pan z nim zrobił?
Komisarz odpowiedział skwapliwie.
— Ponieważ wyglądało, że mu ogromnie zależy na powrocie do żony w sklepie, więc go

puściłem.

— Puścił go pan? Ależ on ucieknie.
— Przepraszam bardzo. Nie sądzą. Dokąd miałby uciec? Poza tym niech pan pamięta, że musi

myśleć także o niebezpieczeństwie, jakie mu grozi ze strony towarzyszy. On tam jest na
posterunku. Czym wytłumaczy opuszczenie go? Ale nawet gdyby miał pełną swobodę działania,
nic by nie zrobił. W obecnej chwili nie ma dosyć energii, żeby się na cokolwiek zdecydować.
Pozwoli pan także zwrócić sobie uwagę, że gdybym go zatrzymał, zobowiązałoby to nas do linii
postępowania, co do której chciałem wpierw dokładnie znać pańskie zamiary.

Wielka osobistość podniosła się ciężko — imponująca, ciemna postać w zielonkawym

półmroku gabinetu.

— Zobaczę się dziś wieczór z prokuratorem generalnym i jutro rano wezwę pana do siebie.

Czy jest jeszcze coś, co chciałby mi pan teraz powiedzieć?

— Nie sądzę, sir Ethelred, chyba że miałbym wdać się w szczegóły, które…
— Nie. Żadnych szczegółów, proszę.
Wielka, ciemna postać wzdrygnęła się, jakby z fizycznego strachu przed szczegółami, po

czym ruszyła do przodu, rozdęta, olbrzymia i ciężka, podając ogromną dłoń.

— I mówi pan, że ten człowiek ma żonę?
— Tak — rzekł komisarz ściskając z uszanowaniem wyciągniętą rękę. — Autentyczną żonę i

autentyczne, szacowne życie małżeńskie. Powiedział mi, że po swojej rozmowie w ambasadzie
byłby rzucił wszystko, spróbował sprzedać sklep i wyjechać z kraju, gdyby nie był pewien, że
żona nie zechce nawet słyszeć o wyjeździe za granicę. Nic nie może lepiej świadczyć o
szacowności tego związku — ciągnął z pewną dozą ponurego humoru komisarz, którego żona
także nie chciała słyszeć o wyjeździe za granicę. — Tak, to autentyczna żona. I ofiara była
autentycznym szwagrem. Z pewnego punktu widzenia stoimy tu w obliczu dramatu rodzinnego.

Komisarz zaśmiał się z lekka — ale myśli wielkiego człowieka najwidoczniej odbiegły już

daleko, może ku zagadnieniom wewnętrznej polityki kraju, pola bitwy, którą staczał niczym
mężny krzyżowiec z poganinem Cheesemanem. Komisarz wyszedł po cichu niezauważony,
jakby już zapomniany.

I on też miał instynkty krzyżowca. Ta sprawa, która nadinspektorowi Heatowi była z różnych

względów wstrętna, jemu wydawała się zesłanym przez Opatrzność punktem wyjścia dla
krucjaty. Wszczęcie jej leżało mu bardzo na sercu. Szedł powoli do domu, medytując po drodze
nad tym przedsięwzięciem i rozważając raz jeszcze psychikę pana Verloca w nastroju, na który
składały się odraza i satysfakcja. Całą drogę przebył pieszo. Stwierdziwszy, że w salonie jest

ciemno, wszedł na górę i spędził pewien czas między sypialnią a ubieralnią, przebierając się i
chodząc tam i z powrotem jak zamyślony lunatyk. Otrząsnął się jednak z tego zamyślenia, nim
wyszedł znowu, by w ślad za żoną udać się do domu wielkiej damy, opiekunki Michaelisa.

Wiedział, że będzie tam mile powitany. Kiedy wszedł do mniejszego z dwóch salonów,

spostrzegł żonę w niewielkiej grupie gości koło fortepianu. Dość młody kompozytor torujący
sobie drogę do sławy siedział na taborecie i rozprawiał z dwoma grubymi mężczyznami, którzy
od tyłu wyglądali staro, i z trzema smukłymi kobietami, które od tyłu wyglądały młodo. Za
parawanikiem wielka dama miała przy sobie tylko dwie osoby: mężczyznę i kobietę siedzących
obok siebie na fotelach przy jej szezlongu. Wyciągnęła rękę do komisarza.

— Nie miałam nadziei zobaczenia pana tutaj dziś wieczorem. Annie powiedziała mi…
— Tak. Ja sam nie miałem pojęcia, że tak wcześnie skończę robotę.
I dodał cicho:
— Cieszę się mogąc powiedzieć pani, że Michaelis jest najzupełniej czysty, jeżeli chodzi o

tę…

Opiekunka eks–skazańca przyjęła to zapewnienie z oburzeniem.
— Jak to? Czy pańscy ludzie byli na tyle głupi, żeby łączyć go z…
— Nie głupi — przerwał komisarz, sprzeciwiając się jej z uszanowaniem. — Na tyle

sprytni… z całą pewnością na tyle sprytni.

Zapadła cisza. Mężczyzna siedzący obok szezlongu przestał mówić do sąsiadki i przypatrywał

się scenie z nikłym uśmiechem.

— Nie wiem, czy panowie się już kiedyś poznali — rzekła wielka dama.
Pan Vladimir i komisarz zostali sobie przedstawieni i każdy uznał istnienie drugiego z

ceremonialną i ostrożną uprzejmością.

— On mnie straszył — oświadczyła nagle dama siedząca obok pana Vladimira, pochylając

głowę ku owemu dżentelmenowi. Komisarz znał ją.

— Nie wygląda pani na wystraszoną — zawyrokował, zbadawszy ją sumiennie swoim

znużonym, bezstronnym spojrzeniem. W duchu myślał sobie tymczasem, że w tym domu
wcześniej czy później spotyka się każdego. Różowe oblicze pana Vladimira jaśniało uśmiechami,
ponieważ był dowcipnisiem, ale jego oczy pozostały poważne, jak oczy człowieka
przeświadczonego o swojej racji.

— No, przynajmniej próbował — poprawiła się dama.
— Siła przyzwyczajenia, być może — rzekł komisarz pod wpływem nieodpartego

natchnienia.

— Groził społeczeństwu różnymi okropnościami — ciągnęła dama wymawiając słowa

pieszczotliwie i powoli — à propos tego wybuchu w Greenwich Park. Powinniśmy jakoby
wszyscy trząść się ze strachu przed tym, co się stanie, jeśli tych ludzi nie zlikwiduje się na całym
świecie. Nie miałam pojęcia, że to taka poważna sprawa.

Pan Vladimir udał, że nie słucha, i pochylił się ku szezlongowi, mówiąc jakieś grzeczności

przyciszonym tonem. Usłyszał jednak słowa komisarza.

— Nie wątpię, że pan Vladimir ma bardzo dokładne pojęcie o znaczeniu tej sprawy.
Pan Vladimir zadał sobie pytanie, co ten przeklęty i wścibski policjant może mieć na myśli.

Potomek wielu pokoleń gnębionych przez organy samowolnej władzy, odczuwał rasowy,
narodowy i indywidualny strach przed policją. Była to słabość odziedziczona, całkowicie
niezależna od jego sądów, rozumu, doświadczenia. Przyniósł ją z sobą na świat. Ale uczucie to,
podobne do irracjonalnego lęku niektórych ludzi przed kotami, nie przeszkadzało mu żywić
bezmiernej pogardy dla angielskiej policji. Dokończył zdania zwróconego do wielkiej damy i
przekręcił się z lekka w fotelu.

— Chce pan powiedzieć, że mamy wielkie doświadczenie z tymi ludźmi. Tak, rzeczywiście,

cierpimy bardzo na skutek ich działalności, podczas gdy wy — pan Vladimir zawahał się przez
chwilę uśmiechając się jakby w zdumieniu — podczas gdy wy chętnie znosicie ich obecność w
waszym kraju — dokończył, i w jego gładko wygolonych policzkach ukazały się dołeczki. Potem
dodał poważniej:

— Mogę nawet rzec… dlatego, że ją znosicie.
Kiedy pan Vladimir przestał mówić, komisarz spuścił wzrok i rozmowa się urwała. Prawie

zaraz potem pan Vladimir zaczął się żegnać. Ledwo odwrócił się plecami do szezlongu, komisarz
wstał także.

— Myślałem, że pan zostanie i odwiezie Annie do domu — powiedziała dama—opiekunka

Michaelisa.

— Okazuje się, że mam jeszcze trochę roboty na dziś wieczór.
— W związku z…?
— T–tak… w pewnej mierze.
— Niech mi pan powie, co to naprawdę jest — ta okropność?
— Trudno powiedzieć, co to jest, ale może z tego jeszcze być cause célebre — rzekł

komisarz.

Wyszedł z salonu pośpiesznie i zastał pana Vladimira jeszcze w przedpokoju, owijającego

starannie szyję dużą, jedwabną chustką. Za nim czekał służący, trzymając jego płaszcz. Inny
służący stał w pogotowiu, żeby otworzyć drzwi. Komisarzowi również podano płaszcz i
wypuszczono go od razu. Po zejściu z frontowych stopni przystanął, jakby chciał się zastanowić,
w którą stronę pójść. Widząc to przez drzwi, które trzymano wciąż otworem, pan Vladimir został
jeszcze w hallu, żeby wydobyć cygaro i poprosił o ogień. Podał mu go usłużnie, ale bez
pośpiechu, starszy mężczyzna nie w liberii. Ale zapałka zgasła; wtedy służący zamknął drzwi i
pan Vladimir powoli, starannie zapalił duże hawańskie cygaro. Kiedy wreszcie wyszedł na dwór,
zobaczył z wielkim niezadowoleniem, że „przeklęty policjant” wciąż stoi na chodniku.

„Czyżby na mnie czekał?” — pomyślał pan Vladimir rozglądając się w obie strony za jakąś

dorożką. Nie zobaczył ani jednej. Przy krawężniku czekały dwa prywatne powozy z płonącymi
jasno latarniami. Konie stały zupełnie bez ruchu, jakby wyrzeźbione z kamienia, stangreci
siedzieli nieruchomo pod wielkimi futrzanymi pelerynami, najmniejsze drgnienie nie poruszało
rzemieniami ich dużych batów. Pan Vladimir ruszył przed siebie na piechotę, a „przeklęty
policjant” przy nim, noga w nogę. Nie mówił nic. Po czterech krokach pan Vladimir poczuł
wściekłość i niepokój. Taka sytuacja nie mogła trwać dalej.

— Obrzydliwa pogoda — mruknął ze złością.
— Ciepło — powiedział komisarz beznamiętnie. Przez krótką chwilę milczał. —

Przyłapaliśmy niejakiego Verloca — oznajmił od niechcenia.

Pan Vladimir nie potknął się, nie zatoczył do tyłu, nie zmienił kroku. Nie mógł się jednak

powstrzymać od okrzyku: „Co?”

Komisarz nie powtórzył swojego stwierdzenia.
— Pan go zna — ciągnął tym samym tonem.
Pan Vladimir stanął i odezwał się gardłowym głosem:
— Na jakiej podstawie pan to mówi?
— Nie ja. To Verloc tak twierdzi.
— Jakiś kłamliwy pies — rzekł pan Vladimir posługując się nieco orientalną frazeologią. Ale

w głębi duszy przeraziła go niemal ta granicząca z cudem sprawność angielskiej policji. Zmiana
jego opinii na ten temat była tak gwałtowna, że na chwilę zrobiło mu się trochę niedobrze.
Odrzucił cygaro i poszedł dalej.

— Co mnie w tej sprawie najbardziej ucieszyło — ciągnął powoli komisarz — to to, że

stanowi ona taki znakomity punkt wyjścia dla pewnej roboty, którą od dawna uważam za
konieczną — to znaczy dla oczyszczenia tego kraju ze wszystkich obcych szpiegów
politycznych, agentów policyjnych i tym podobnych… psów. Moim zdaniem są oni okropnym
utrapieniem. Niebezpieczeństwem także. Ale nie bardzo możemy wyławiać ich pojedynczo.
Jedyny sposób to sprawić, żeby zatrudnianie ich było niemiłe dla mocodawców. Rzecz staje się
nieprzyzwoita. I niebezpieczna również, dla nas tutaj.

Pan Vladimir znowu zatrzymał się na chwilę.
— Co pan chce przez to powiedzieć?
— Wytoczenie sprawy temu Verlocowi wykaże szerokiemu ogółowi zarówno

niebezpieczeństwo, jak nieprzyzwoitość.

— Nikt nie uwierzy w to, co mówi człowiek tego pokroju — rzekł pan Vladimir pogardliwie.
— Obfitość i dokładność szczegółów przekona społeczeństwo — zaoponował komisarz

łagodnie.

— Więc na serio zamierzacie to zrobić?
— Przyłapaliśmy tego człowieka. Nie mamy wyboru.
— Będzie to tylko woda na młyn tych kłamliwych rewolucjonistów — oburzył się pan

Vladimir. — Dlaczego chcecie wywołać skandal? Ze względów moralnych… czy co?

Zaniepokojenie pana Vladimira było oczywiste. Komisarz przekonawszy się w ten sposób, że

w pobieżnych wypowiedziach pana Verloca musi być nieco prawdy, powiedział obojętnie:

— Ma to też praktyczną stronę. Mamy doprawdy dosyć roboty z pilnowaniem autentycznego

artykułu. Nie może pan twierdzić, że nie działamy skutecznie. Ale pod żadnym pozorem nie
damy sobie zaprzątać głowy falsyfikatami.

Pan Vladimir przybrał wzniosły ton.
— Nie mogę podzielić pańskiego poglądu. Jest egoistyczny. O moich uczuciach dla własnego

kraju nikt nie może wątpić. Zawsze jednak uważałem, że prócz tego powinniśmy być dobrymi
Europejczykami — myślę i o rządach, i o jednostkach.

— Tak — odparł komisarz z prostotą. — Tylko że wy patrzycie na Europę z jej drugiego

końca. Ale — ciągnął dobrodusznie — obce rządy nie mogą się uskarżać na niedołęstwo naszej
policji. Weźmy ten zamach — sprawę szczególnie trudną do wyśledzenia właśnie dlatego, że to
falsyfikat. W mniej niż dwanaście godzin ustaliliśmy tożsamość człowieka rozerwanego na
strzępy, znaleźliśmy organizatorów zamachu i uzyskaliśmy pojęcie o podżegaczu, który za nim
stoi. I mogliśmy pójść jeszcze dalej, tylko zatrzymaliśmy się na granicy naszego terytorium.

— Więc plan tej pouczającej zbrodni powstał za granicą — rzekł pan Vladimir szybko. —

Przyznaje pan, że powstał za granicą?

— Teoretycznie. Tylko teoretycznie na obcym terytorium. Za granicą czysto fikcyjną —

powiedział komisarz robiąc aluzję do charakteru ambasad, uważanych za cząstkę kraju, który
reprezentują. — Ale to szczegół. Rozmawiałem z panem o tej sprawie, ponieważ to pański rząd
najwięcej narzeka na naszą policję. Widzi pan, że nie jesteśmy tacy niedołężni. Zależało mi
szczególnie na opowiedzeniu panu o naszym sukcesie.

— Bardzo jestem wdzięczny — mruknął pan Vladimir przez zęby.
— Możemy położyć rękę na każdym anarchiście, który się tu znajduje — ciągnął komisarz,

jakby cytował nadinspektora Heata. — Teraz trzeba tylko pozbyć się prowokatora, a
bezpieczeństwo będzie całkowite.

Pan Vladimir podniósł rękę, żeby zatrzymać przejeżdżającą dorożkę.
— Nie wchodzi pan tu — zauważył komisarz, spoglądając na gmach o szlachetnych

proporcjach i gościnnym wyglądzie. Światło z wielkiego hallu padało przez szklane drzwi na

szerokie wejściowe stopnie.

Ale pan Vladimir, siedzący z kamiennym wzrokiem w głębi dorożki, odjechał bez słowa.
Sam komisarz też nie wszedł do szlachetnego gmachu. Był to Klub Odkrywców. Przebiegła

mu przez głowę myśl, że pana Vladimira, członka honorowego, nie będzie się tu w przyszłości
zbyt często widywać. Spojrzał na zegarek. Było dopiero wpół do jedenastej. Miał za sobą bardzo
pracowity wieczór.

XI

Po wyjściu nadinspektora Heata pan Verloc chodził tam i sam po bawialni od czasu do czasu

spoglądając przez otwarte drzwi na żonę. „Teraz już wie wszystko” — myślał ze współczuciem
dla jej bólu i z niejakim zadowoleniem, jeśli chodzi o niego samego. Dusza pana Verloca, choć
może brakło jej wielkości, zdolna była do tkliwych uczuć. Perspektywa zakomunikowania żonie
strasznej wiadomości przyprawiła go o gorączkę. Nadinspektor Heat uwolnił go od tego zadania.
To już było coś dobrego. Teraz pozostawało stawić czoło jej cierpieniu.

Pan Verloc nigdy się nie spodziewał, że będzie musiał stawić mu czoło z powodu śmierci,

której katastrofalnego charakteru nie można zbić żadną argumentacją, sofistycznym
rozumowaniem ani elokwentną perswazją. Nigdy nie leżało w zamiarach pana Verloca, aby
Stevie zginął tak nagle i gwałtownie. Nie chciał w ogóle jego śmierci. Stevie umarły sprawiał
daleko więcej kłopotu, niż kiedykolwiek za życia. Pan Verloc wróżył swojemu przedsięwzięciu
pomyślny wynik, opierając się nie na inteligencji Stevie’ego — ta bowiem płata niekiedy
ludziom osobliwe figle — ale na ślepej uległości i ślepym przywiązaniu chłopca. Nie będąc
wielkim psychologiem, pan Verloc ocenił jednak głębię fanatyzmu Stevie’ego. Ośmielał się
żywić nadzieję, że Stevie zgodnie z pouczeniem oddali się od murów obserwatorium trasą, którą
mu przedtem kilkakrotnie wskazano, i poza terenem parku spotka się na nowo ze szwagrem,
mądrym i dobrym panem Verlokiem. Piętnaście minut powinno było wystarczyć nawet
najgłupszemu z głupich na podłożenie bomby i odejście. A przecież Profesor gwarantował więcej
niż piętnaście minut. Ale Stevie potknął się już w pięć minut po tym, jak pozostał sam. I pan
Verloc był moralnie rozbity na kawałki. Przewidywał wszystko, tylko nie to. Przewidywał, że
Stevie straci głowę i zabłąka się — że go będą szukać, że odnajdą go w końcu na jakimś
posterunku policji albo w prowincjonalnym przytułku. Przewidywał, że Stevie może być
aresztowany, i nie bał się tego, gdyż miał bardzo wysokie mniemanie o lojalności Stevie’ego,
któremu podczas licznych spacerów wpoił konieczność milczenia. Niczym filozof–perypatetyk,
pan Verloc przechadzając się po ulicach Londynu zmienił pogląd Stevie’ego na policję przez
rozmowy pełne przemyślnych wywodów. Nigdy żaden mędrzec nie miał bardziej pilnego i
pełnego podziwu ucznia. Uległość i uwielbienie chłopca były tak widoczne, że pan Verloc poczuł
w końcu do niego coś w rodzaju sympatii. W każdym razie nie przewidział, że związek pomiędzy
nimi może być tak szybko odkryty. Pomysł żony, żeby przez ostrożność wszyć adres chłopca po
wewnętrznej stronie jego płaszcza, był ostatnią rzeczą, jaka przyszłaby panu Verlocowi do
głowy. Wszystkiego przewidzieć nie sposób. To to miała na myśli mówiąc mu, że nie potrzebuje
się martwić, jeżeli zgubi Stevie’ego podczas spaceru. Zapewniła go, że chłopiec niezawodnie się
odnajdzie. No i odnalazł się — i jak jeszcze!

— No, no — mruknął pan Verloc w zdumieniu. Dlaczego ona to zrobiła? Żeby oszczędzić mu

fatygi ciągłego pilnowania Stevie’ego? Najprawdopodobniej miała dobre intencje. Powinna tylko
była powiedzieć mu o przedsięwziętym środku ostrożności.

Pan Verloc wszedł za ladę sklepową. Zamiarem jego nie było obrzucenie żony gorzkimi

wymówkami. Pan Verloc nie czuł goryczy. Nieoczekiwany obrót wydarzeń nawrócił go na
doktrynę fatalizmu. Teraz niczemu już nie można było poradzić.

— Nie chciałem, żeby chłopcu stało się coś złego — powiedział.
Pani Verloc zadygotała na dźwięk głosu męża. Nie odsłoniła twarzy. Zaufany tajny agent

nieboszczyka barona Stott–Wartenheima patrzył na nią przez dłuższą chwilę tępo, uparcie,
nierozumiejąco. U jej stóp leżała podarta wieczorna gazeta. Z niej nie mogła się wiele

dowiedzieć. Pan Verloc uczuł potrzebę rozmowy z żoną.

— To ten przeklęty Heat, prawda? — powiedział. — To on cię wytrącił z równowagi. Brutal,

tak bez ogródek wygarnąć taką rzecz kobiecie. Ja się wprost rozchorowałem myśląc, jak ci to
powiedzieć. Siedziałem godzinami w małej sali w „Cheshire Cheese” i obmyślałem najlepszy
sposób. Rozumiesz, ja nigdy nie chciałem, żeby temu chłopcu stało się coś złego.

Pan Verloc, Tajny Agent, mówił prawdę. Tym, co doznało największego wstrząsu na skutek

przedwczesnego wybuchu, była jego mężowska miłość. Dodał po chwili:

— Nie było mi specjalnie wesoło, kiedy siedziałem tam i myślałem o tobie.
Zobaczył, że żoną znów wstrząsa lekki dreszcz, i dotknęło go to niemile. Ponieważ wciąż

uparcie kryła twarz w dłoniach, pomyślał, że lepiej zostawić ją na jakiś czas samą. Pod wpływem
tego delikatnego impulsu pan Verloc wrócił do bawialni, gdzie palnik gazowy mruczał jak
zadowolony kot. Pani Verloc z troskliwością przewidującej żony zostawiła na stole mężowi na
kolację zimną wołowinę wraz z nożem, widelcem i połówką chleba. Zauważył to wszystko teraz
po raz pierwszy i ukroiwszy sobie po kawałku chleba i mięsa, zaczął jeść.

Jego apetyt nie wynikał z gruboskórności. Pan Verloc tego dnia nie jadł wcale śniadania.

Wyszedł z domu na czczo. Nie będąc człowiekiem energicznym, czerpał siłę do czynu z
nerwowego podniecenia, które trzymało go jakoś głównie za gardło. Nie potrafiłby przełknąć
niczego stałego. Domek Michaelisa był równie ogołocony z zapasów żywności jak cela
więzienna. Zwolniony warunkowo apostoł żył odrobiną mleka i skórkami czerstwego chleba. W
dodatku, kiedy przybył pan Verloc, Michaelis poszedł już był na górę po swoim skromnym
posiłku. Pochłonięty mozołem i rozkoszą twórczości literackiej, nawet nie odpowiedział, gdy pan
Verloc zawołał stojąc u stóp małych schodków.

— Zabieram tego młodziana do domu na parę dni. I prawdę mówiąc pan Verloc nie czekał na

odpowiedź, tylko od razu wyszedł z domu wiodąc za sobą posłusznego Stevie’ego.

Teraz, kiedy wszelkie działanie się skończyło i kiedy jego los niespodziewanie szybko

przeszedł w obce ręce, pan Verloc poczuł się fizycznie straszliwie pusty. Nakroił sobie mięsa i
chleba i pożerał kolację na stojąco przy stole, od czasu do czasu rzucając spojrzenie w stronę
żony. Jej przedłużający się bezruch zakłócał mu spokój posiłku. Wszedł na nowo do sklepu i
podszedł do niej całkiem blisko. Ta rozpacz z przesłoniętą twarzą niepokoiła pana Verloca.
Spodziewał się, oczywiście, że żona będzie bardzo wstrząśnięta, ale pragnął, żeby się opanowała.
Potrzebna mu była cała jej pomoc i cała lojalność w tych nowych okolicznościach, z którymi
jego fatalizm już się pogodził.

— Nie ma rady — powiedział tonem posępnego współczucia. — Uspokój się, Winnie,

musimy pomyśleć o jutrze. Będzie ci potrzebna cała przytomność umysłu, jak mnie zabiorą.

Umilkł. Pierś pani Verloc falowała konwulsyjnie. Nie podziałało to krzepiąco na pana

Verloca; jego zdaniem nowo wytworzona sytuacja wymagała od obojga najbardziej
zainteresowanych w niej ludzi spokoju, decyzji i innych przymiotów nie dających się pogodzić z
duchowym rozprzężeniem namiętnej rozpaczy. Pan Verloc był człowiekiem ludzkim; przyszedł
do domu gotów okazać największą tolerancję wobec miłości żony do brata. Tylko że nie
rozumiał ani natury, ani pełnej mocy tego uczucia. I nie zasługiwał w tym na potępienie,
ponieważ aby móc je zrozumieć, musiałby przestać być sobą. Był zaskoczony i zawiedziony, co
przejawiło się w jego mowie pewną szorstkością tonu.

— Mogłabyś spojrzeć na człowieka — rzekł odczekawszy chwilę.
Odpowiedź przyszła jakby wydobyta siłą spoza rąk przesłaniających twarz pani Verloc —

przygłuszona, niemal żałosna.

— Nie chcę na ciebie patrzeć do końca życia.
— Co? Co takiego? — Pana Verloca zaskoczył po prostu powierzchowny i dosłowny sens

tego oświadczenia. Było ono czymś jawnie pozbawionym rozsądku, zwykłym krzykiem
przesadnej rozpaczy. Zarzucił na nie płaszcz mężowskiego pobłażania. Umysłowi pana Verloca
brakowało głębi. Ulegając błędnemu przekonaniu, że wartość jednostek odpowiada temu, jakie są
same w sobie, nie potrafił w żaden sposób zrozumieć wartości, jaką przedstawiał Stevie w oczach
pani Verloc. Przeżywa to piekielnie ciężko, pomyślał w duchu. Wszystko to wina tego
przeklętego Heata. Po co mu było tak wytrącać kobietę z równowagi? Dla jej własnego dobra nie
należy jej pozwolić dalej tak rozpaczać aż do zupełnej utraty zmysłów.

— Słuchaj! Nie możesz tak siedzieć w sklepie — powiedział z udaną surowością, w której

było jednak trochę prawdziwej irytacji. Istniały bowiem pilne sprawy praktyczne, które trzeba
było omówić, choćby przyszło nie kłaść się spać całą noc. — Ktoś może przyjść lada chwila —
dodał, i znów odczekał jakiś czas. Żadnego skutku. Panu Verlocowi podczas tej pauzy przyszła
do głowy myśl o nieodwracalności śmierci. Zmienił ton.

— Uspokój się. Tym go nie wskrzesisz — powiedział łagodnie, gotów wziąć ją w ramiona i

przycisnąć do piersi, gdzie mieszkały obok siebie zniecierpliwienie i współczucie. Ale poza
krótkim dreszczem pani Verloc niczym nie okazała, że przemówiła do niej siła tego straszliwego
truizmu. Poruszony nim był sam pan Verloc. W prostocie ducha spróbował namawiać do
umiarkowania przez stwierdzenie walorów własnej osobowości.

— Bądźże rozsądna, Winnie. Pomyśl, co by to było, gdybyś straciła mnie?
Spodziewał się na wpół świadomie, że usłyszy na to jej okrzyk. Ale się nie odezwała.

Odchyliła się troszkę do tyłu i zastygła w całkowitym, nieprzeniknionym bezruchu. Serce zaczęło
panu Verlocowi bić szybciej z bezsilnej złości i czegoś podobnego do trwogi. Położył rękę na jej
ramieniu mówiąc:

— Nie bądź niemądra, Winnie.
Nie zareagowała. Niepodobna mówić sensownie z kobietą, której twarzy się nie widzi. Pan

Verloc pochwycił nadgarstki żony. Ale jej ręce były jakby mocno przyklejone do twarzy. Pod
wpływem jego szarpnięcia całe jej ciało podało się do przodu tak, że omal nie spadła z krzesła.
Przerażony tak bezwolną słabością, usiłował usadzić ją z powrotem na krześle, gdy nagle cała
zesztywniała, wydarła się z jego rąk, wybiegła ze sklepu i przez bawialnię wpadła do kuchni.
Stało się to bardzo szybko. Zdążył tylko przez moment zobaczyć twarz i oczy na tyle, by
wiedzieć, że na niego nie spojrzała.

Wszystko to wyglądało z pozoru na walkę o posiadanie krzesła, gdyż pan Verloc natychmiast

zajął na nim miejsce żony. Nie zakrył twarzy rękami, ale na jego rysy zapadło jak zasłona ponure
zamyślenie. Pewien okres kary więziennej był nie do uniknięcia. Wcale zresztą teraz nie pragnął
go uniknąć. Więzienie zabezpiecza przed pewnymi bezprawnymi aktami zemsty równie
skutecznie jak grób, z tą korzystną różnicą, że w więzieniu jest miejsce dla nadziei. Widział więc
przed sobą jakiś czas spędzony w więzieniu, rychłe zwolnienie, a potem życie gdzieś za granicą,
takie, o jakim już wcześniej myślał w razie niepowodzenia. No cóż, niepowodzenie nastąpiło,
choć nie całkiem takie, jakiego się obawiał. Sukces był tak bliski, tak niewiele brakowało, by pan
Vladimir zaprzestał swoich groźnych szyderstw, wręcz przerażony takim dowodem
nadprzyrodzonej sprawności. Tak przynajmniej wydawało się teraz panu Verlocowi. Jego prestiż
w ambasadzie stałby się ogromny, gdyby… gdyby jego żonie nie przyszedł do głowy niefortunny
pomysł wszycia owego adresu w płaszcz Stevie’ego. Pan Verloc, który nie był głupcem, szybko
spostrzegł, jak niezwykły wpływ ma na Stevie’ego, choć nie rozumiał dokładnie jego genezy —
owej doktryny o jego najwyższej mądrości i dobroci, wpojonej przez dwie stroskane kobiety. We
wszystkich ewentualnościach, jakie przewidywał, pan Verloc liczył z trafną intuicją na
instynktowną lojalność i ślepą dyskrecję Stevie’ego. Ta jedna ewentualność, której nie
przewidział, przeraziła go jako ludzkiego człowieka i kochającego męża. Ze wszystkich innych

punktów widzenia była nader korzystna. Nic nie może się równać z wiekuistą dyskrecją śmierci.
Pan Verloc, kiedy siedział zdezorientowany i wystraszony w małym barze gospody „Cheshire
Cheese”, mimo woli stwierdził to w duchu, gdyż wrażliwość uczuciowa nie pozbawiła go
trafności sądu. Gwałtowne unicestwienie Stevie’ego, jakkolwiek przykro było o nim myśleć,
umacniało sukces, ponieważ oczywiście celem pogróżek pana Vladimira nie było rozwalenie
jakiegoś muru, lecz wywołanie efektu moralnego. Z wielkim trudem i kłopotem ze strony pana
Verloca efekt ten, rzec można, został wywołany. Kiedy jednakże całkiem niespodziewanie
skrupił się on na Brett Street, pan Verloc, który do tej pory walczył jak człowiek w koszmarnym
śnie o utrzymanie swojej pozycji, przyjął cios jak przystało na fatalistę z przekonania. Pozycja
przepadła w gruncie rzeczy z niczyjej winy. Sprawił to mały, drobniutki fakt. Było to tak, jakby
ktoś pośliznął się w ciemności na kawałku skórki pomarańczowej i złamał nogę.

Pan Verloc westchnął ze znużeniem. Nie żywił urazy do żony. Myślał: „Będzie musiała zająć

się sklepem, podczas kiedy mnie będą trzymali pod kluczem”. I myśląc również, jak okrutnie
będzie jej z początku brakowało Stevie’ego, odczuwał wielką troskę o jej zdrowie i stan ducha.
Jak znosić będzie swoje opuszczenie — zupełnie sama w tym domu? Byłoby bardzo źle, gdyby
się załamała podczas jego pobytu w więzieniu. Co by się wtedy stało ze sklepem? Sklep był
rzeczą cenną. Choć pan Verloc jako fatalista godził się ze swoją klęską jako tajnego agenta, nie
miał zamiaru doprowadzić się do całkowitej ruiny, głównie — trzeba to przyznać — ze względu
na żonę.

Milcząca, niedostępna jego oczom w kuchni, budziła w nim strach. Gdyby tylko miała przy

sobie matkę! Ale ta niemądra stara kobieta… Panem Verlokiem owładnęła gniewna konsternacja.
Czuł, że musi rozmówić się z żoną. Mógł z całą pewnością powiedzieć jej, że w pewnych
okolicznościach człowiek rzeczywiście wpada w desperację. Nie poszedł jednak pochopnie
podzielić się z nią tą wiadomością. Przede wszystkim było dla niego jasne, że ten wieczór nie
nadaje się na omawianie interesów. Wstał, żeby zamknąć drzwi wejściowe i zgasić lampę
gazową w sklepie.

Zapewniwszy w ten sposób spokój domowemu ognisku, wszedł do bawialni i zajrzał do

kuchni. Pani Verloc siedziała na miejscu, gdzie zazwyczaj wieczorami sadowił się biedny Stevie
z papierem i ołówkiem, by rysować owe mgławice niezliczonych kół, nasuwające myśl o chaosie
i wieczności. Jej ramiona leżały skrzyżowane na stole, a na nich spoczywała głowa. Pan Verloc
przez dobrą chwilę przyglądał się jej plecom i włosom, po czym odszedł od drzwi prowadzących
do kuchni. Filozoficzny, pogardliwy niemal brak ciekawości u pani Verloc, podstawa ich
zgodnego pożycia domowego, niezmiernie utrudniał nawiązanie z nią kontaktu teraz, gdy
powstała tragiczna konieczność. Pan Verloc odczuwał tę trudność dotkliwie. Chodził dokoła
stołu w bawialni, jak zwykle przypominając swoim wyglądem wielkiego zwierza w klatce.

Ciekawość jest jedną z form objawiania osobowości, toteż osoba organicznie pozbawiona

ciekawości pozostaje zawsze w pewnym stopniu tajemnicza. Ilekroć pan Verloc przechodził
obok drzwi, spoglądał na żonę z niepokojem. Nie żeby się jej bał. Pan Verloc wyobrażał sobie, że
ta kobieta go kocha. Ale nie przyzwyczaiła go do zwierzania się jej. A zwierzenie, które chciał
teraz uczynić, miało wielką psychologiczną głębię. Jakże zdoła, będąc tak niewprawnym,
powiedzieć jej to, co sam czuł tylko niejasno: że bywają spiski wynikające z nieuchronnego
przeznaczenia, że czasem jakaś myśl rośnie w umyśle tak długo, aż w końcu zaczyna istnieć poza
nim, nabiera niezależnej mocy, a nawet sugestywnego głosu? Nie potrafi powiedzieć jej, że
tłusta, dowcipna, wygolona twarz może tak człowieka prześladować, iż najbardziej szalony
sposób pozbycia się tej wizji wyda się dziecięciem mądrości.

Na to wewnętrzne przypomnienie pierwszego sekretarza pewnej wielkiej ambasady pan

Verloc zatrzymał się w drzwiach i spoglądając w głąb kuchni z gniewną twarzą i zaciśniętymi

pięściami, powiedział do żony:

— Nie wiesz, z jaką ja bestią miałem do czynienia.
Ruszył, by jeszcze raz okrążyć stół, po czym, gdy znów doszedł do drzwi kuchni, stanął

patrząc z wściekłością z wysokości dwóch schodków.

— Z głupią, kpiącą, groźną bestią, nie mającą więcej rozumu niż… Po tylu latach! Wobec

człowieka takiego jak ja! Ja przecież w tej grze ryzykowałem głową. Tyś nie wiedziała. I całkiem
słusznie. Po co miałem ci mówić, że przez całe te siedem lat, odkąd jesteśmy małżeństwem, w
każdej chwili mógł mnie ktoś pchnąć nożem? Nie jestem z tych, co będą niepokoić kochającą
kobietę. Nie potrzebowałaś wiedzieć.

Pan Verloc jeszcze raz okrążył bawialnię, kipiąc gniewem.
— Jadowita bestia — zaczął znowu, przystając w drzwiach. — Dla kawału chciał mnie

wypędzić, żebym zdechł z głodu w jakimś rowie. Dobrze widziałem, że piekielnik uważa to za
świetny kawał. Takiego człowieka jak ja! Posłuchaj! Niektóre największe osobistości tego świata
mnie mają do zawdzięczenia, że po dziś dzień chodzą zdrowe i całe. Taki jest człowiek, za
którego się wydałaś, moja miła!

Zobaczył, że żona wyprostowała się w krześle. Jej przedramiona pozostały rozpostarte na

stole. Pan Verloc wpatrywał się w jej plecy, jakby z nich chciał odczytać efekt swoich słów.

— W ciągu ostatnich jedenastu lat nie było ani jednego morderczego spisku, w którym nie

maczałbym palców, ryzykując życie. Dziesiątki tych przeklętych rewolucjonistów
wyekspediowałem z bombami w kieszeniach, żeby się dali złapać na granicy. Stary baron
wiedział, ile jestem wart dla jego kraju. A tu nagle zjawia się taka świnia… taka głupia,
arogancka świnia.

Pan Verloc zszedł powoli po dwóch schodkach do kuchni, wziął z kredensu kubek i trzymając

go w ręce zbliżył się do zlewu, nie patrząc na żonę.

— Stary baron nie byłby taki złośliwy i lekkomyślny, żeby wzywać mnie do siebie o

jedenastej rano, o, nie. W tym mieście jest dwóch czy trzech takich, co gdyby zobaczyli mnie
wchodzącego tam, bez ceremonii daliby mi wcześniej czy później w łeb. To był głupi, morderczy
kawał — narażać bez potrzeby człowieka… takiego jak ja.

Pan Verloc odkręcił kurek nad zlewem i wlał sobie do gardła trzy kubki wody, jeden po

drugim, aby zagasić ognie swojego oburzenia. Postępowanie pana Vladimira było jakby żagwią,
która wzniecała pożar w jego wnętrzu. Nie mógł strawić jego nielojalności. On sam — człowiek,
który nie chciał spełniać zwykłych, ciężkich prac, jakie społeczeństwo wyznacza swoim
skromniejszym członkom — wykonywał swoje potajemne zadania z niezmordowaną
gorliwością. W panu Verlocu tkwił fundamentalny zasób lojalności. Był lojalny wobec swoich
mocodawców, wobec sprawy stabilności społecznej — i wobec własnych uczuć także, co stało
się widoczne, gdy postawiwszy kubek w zlewie odwrócił się mówiąc:

— Gdybym nie myślał o tobie, byłbym chwycił tego aroganckiego brutala za gardło i

wepchnął z głową do kominka. Dałbym z łatwością rady tej różowej, wygolonej…

Panu Verlocowi nie chciało się dokończyć zdania, jakby nie mogło być żadnej wątpliwości co

do końcowego słowa. Po raz pierwszy w życiu zwierzał się tej pozbawionej ciekawości kobiecie.
Niezwykłość tego faktu oraz siła i doniosłość osobistych uczuć wzbudzonych podczas owych
wyznań sprawiły, że pan Verloc zupełnie zapomniał o losie Stevie’ego. Zająkliwe życie chłopca,
pełne lęków i oburzeń, jak również jego gwałtowny koniec znikły na pewien czas z duchowego
pola widzenia pana Verloca. Dlatego też, kiedy podniósł wzrok, zaskoczył go niestosowny wyraz
oczu żony. Spojrzenie ich nie było szalone, nie było też nieuważne, ale uwaga, z jaką patrzyły,
była osobliwa i niezadowalająca, ponieważ skupiała się na jakimś punkcie poza osobą pana
Verloca. Wrażenie było tak silne, że pan Verloc obejrzał się za siebie. Nic tam jednak nie było —

tylko bielona ściana. Zacny małżonek Winnie Verloc nie dostrzegł żadnego pisma na ścianie.
Zwrócił się na nowo do żony i powtórzył z pewną emfazą:

— Byłbym go chwycił za gardło, naprawdę, jak mnie tu widzisz, gdybym wtedy nie pomyślał

o tobie, byłbym go poddusił, zanim pozwoliłbym mu się podnieść. I nie myśl, żeby się palił do
wzywania policji. Nie odważyłby się na to. Rozumiesz, dlaczego — prawda?

Mrugnął do żony porozumiewawczo.
— Nie — powiedziała pani Verloc bezdźwięcznym głosem i wcale na niego nie patrząc. — O

czym ty mówisz?

Pana Verloca ogarnęło wielkie zniechęcenie, rezultat zmęczenia. Miał za sobą bardzo pełny

dzień, który zszarpał mu nerwy do ostateczności. Po miesiącu szalonych trosk, zakończonym
niespodziewaną katastrofą, znękany duch pana Verloca tęsknił do odpoczynku. Jego kariera jako
tajnego agenta skończyła się w sposób, którego nikt nie mógł przewidzieć. Teraz dopiero będzie
może w stanie wreszcie spokojnie przespać noc. Spojrzawszy na żonę, zwątpił o tym jednak.
„Przeżywa to bardzo ciężko… całkiem nie po swojemu” — pomyślał. Zrobił wysiłek, żeby coś
powiedzieć.

— Będziesz musiała wziąć się w garść, moja miła — rzekł współczująco. — Co się stało, to

się nie odstanie.

Pani Verloc drgnęła z lekka, choć żaden mięsień nie poruszył się w jej bladej twarzy. Pan

Verloc, nie patrząc na nią, ciągnął niezdarnie:

— Teraz idź się położyć. Najlepiej ci zrobi, jak się porządnie wypłaczesz.
Zdanie to nie miało na swoje poparcie nic poza zgodną opinią całej ludzkości. Panuje

powszechne mniemanie, że każde wzruszenie kobiety — jakby było czymś nie bardziej ważkim
od pary unoszącej się po niebie — musi się skończyć deszczem. Bardzo jest zresztą
prawdopodobne, że gdyby Stevie umarł w łóżku, w jej zrozpaczonych oczach i w jej
opiekuńczych ramionach, ból pani Verloc doznałby ulgi w potoku gorzkich i czystych łez. Pani
Verloc podobnie jak inni ludzie miała w sobie zasób nieświadomej rezygnacji, który
wystarczyłby jej wobec normalnego przejawu ludzkiej doli. Bez „zaprzątania sobie tym głowy”
wiedziała, że „lepiej się w nie zanadto nie wgłębiać”. Ale żałosne okoliczności śmierci
Stevie’ego, które w oczach pana Verloca miały charakter tylko epizodyczny, jako część większej
katastrofy, wysuszały łzy jego żony u samego ich źródła. Było to jakby ktoś przeciągał jej po
oczach rozpalonym do białości żelazem; równocześnie serce, stwardniałe i zastygłe w bryłę lodu,
przyprawiało jej ciało o ustawiczny wewnętrzny dreszcz i zamrażało rysy w nieruchomą,
kontemplującą maską zwróconą ku bielonej ścianie, na której nic nie było napisane.
Temperament pani Verloc, który — odarty z filozoficznej rezerwy — był macierzyński i
gwałtowny, sprawiał, że w jej nieruchomej głowie kłębiły się myśli, raczej wyobrażone niż
wyrażone w słowach. Pani Verloc była kobietą używającą bardzo niewielu słów, zarówno wobec
ludzi, jak w duchu. Z wściekłością i rozpaczą kobiety zdradzonej odtwarzała treść swojego życia
w szeregu wizji wiążących się przeważnie z trudną od najwcześniejszych lat egzystencją Stevie’
ego. Życie to miało jeden jedyny cel i cechowała je szlachetna jedność natchnienia, podobnie jak
u tych rzadkich jednostek, których życie pozostawiło ślad w myślach i uczuciach ludzkości. Ale
wizjom pani Verloc brakowało szlachetności i wspaniałości. Widziała siebie układającą chłopca
do snu przy świetle jednej jedynej świeczki na pustym poddaszu budynku restauracji, który u
góry był ciemny, a na poziomie ulicy jarzył się cały od świateł i rżniętego szkła, niby pałac z
bajki. Ten krzykliwy blichtr był jedyną wspaniałością występującą w wizjach pani Verloc.
Pamiętała, jak czesała chłopca i zawiązywała mu fartuszki, sama jeszcze w dziecinnym fartuszku.
Wspominała pociechy niesione małemu i bardzo przestraszonemu stworzeniu przez drugie
stworzenie prawie równie małe, ale trochę mniej przestraszone. Widziała przejmowane (często na

własną głowę) uderzenia; drzwi bronione z desperacką siłą (niezbyt długo) przed naporem
rozwścieczonego mężczyzny; ciśnięty raz (niezbyt daleko) pogrzebacz, którym uśmierzyła tę
jedną burzę, zmieniając ją w straszliwą, oniemiałą ciszę, jaka następuje po piorunie. A wszystkim
tym gwałtownym scenom, które pojawiały się i znikały, towarzyszyły głośne, niewybredne
krzyki mężczyzny zranionego w swojej ojcowskiej dumie, oświadczającego, że widocznie jest
przeklęty, skoro jedno z jego dzieciaków jest „zaślinionym idiotą, a drugie niegodziwą diablicą”.
To o niej powiedziano tak przed wielu laty.

Pani Verloc usłyszała znowu te słowa–upiory, a potem padł na jej barki posępny cień domu na

Belgravii. Było to wspomnienie miażdżące, nużąca wizja niezliczonych tac ze śniadaniami
dźwiganych po niezliczonych schodach, targowania się bez końca o grosze, nieskończonego
zamiatania, ścierania kurzy, sprzątania od sutereny po strych, podczas gdy chora matka, chwiejąc
się na spuchniętych nogach, gotowała w zasmolonej kuchni, a biedny Stevie, nieświadomy
geniusz przewodni wszystkich ich trudów, w komórce czyścił buty panów sublokatorów. Wizja
ta jednak miała w sobie jakieś tchnienie gorącego londyńskiego lata, a centralną jej postacią był
młody człowiek w odświętnym ubraniu, w słomkowym kapeluszu na ciemnej głowie i z
drewnianą fajką w ustach. Serdeczny i wesoły, był fascynującym towarzyszem podróży łodzią po
roziskrzonym nurcie życia — tylko że jego łódź była bardzo mała. Było w niej miejsce dla
dziewczyny—partnerki do wiosła, ale brakło go dla dodatkowych pasażerów. Pozwolono mu
więc odpłynąć biernie na fali od progu domu na Belgravii, podczas gdy Winnie odwracała
załzawione oczy. Nie był sublokatorem. Sublokatorem był pan Verloc, gnuśny i chodzący późno
spać, rano podżartowujący spod kołdry sennie, ale z błyskiem zadurzenia w oczach
przysłoniętych ciężkimi powiekami, i zawsze mający pieniądze w kieszeni. Leniwy nurt jego
życia nie iskrzył się żadnymi blaskami. Płynął przez jakieś tajemnicze zakamarki. Ale barka pana
Verloca wydawała się obszerna, a jego milcząca wielkoduszność akceptowała obecność
pasażerów jako coś rozumiejącego się samo przez się.

Pani Verloc snuła dalej wizje siedmiu lat zapewnionego bytu Stevie’ego, za które lojalnie

zapłaciła, pewności jutra przeradzającej się w pewność siebie, w uczucie zadomowienia podobne
do głębokiej, stojącej wody w spokojnej sadzawce, której strzeżona powierzchnia ledwo się
czasem wzdrygała, gdy nadchodził towarzysz Ossipon, krzepki anarchista o bezwstydnie
nęcących oczach, w których spojrzeniu było tyle jawnego zepsucia, że każda kobieta nie będąca
zupełną kretynką musiała zrozumieć ich wymowę.

Minęło dopiero parę sekund, odkąd w kuchni padło ostatnie głośne słowo, a już pani Verloc

wpatrywała się w wizję epizodu sprzed nie więcej niż dwóch tygodni. Oczyma o niezwykle
rozszerzonych źrenicach widziała męża i biednego Stevie’ego idących obok siebie w głąb Brett
Street po wyjściu ze sklepu. Była to ostatnia scena z życia stworzonego mocą ducha pani Verloc,
życia wyzutego z wszelkiego wdzięku i uroku, pozbawionego piękna i niemal nieprzyzwoitego,
ale godnego podziwu ze względu na ciągłość uczucia i uporczywość celu. I ta ostatnia wizja była
tak plastyczna, tak bliska w kształcie i tak wierna w każdym sugestywnym szczególe, że wydarła
z pani Verloc bolesny i cichy szept odtwarzający największe złudzenie jej życia — pełen
rozpaczy szept, który zamarł na jej pobielałych wargach.

— Zupełnie jak ojciec i syn.
Pan Verloc zatrzymał się i podniósł zatroskaną twarz.
— Co? Co powiedziałaś? — spytał. Nie otrzymawszy odpowiedzi, zaczął na nowo stąpać

ciężko po pokoju. Wreszcie wybuchnął, wygrażając grubą, mięsistą pięścią:

— Tak. Ci z ambasady. Ładna banda, nie ma co! Zanim tydzień minie, tak zrobię, że niektórzy

z nich będą chcieli się schować dwadzieścia stóp pod ziemią. Co? Jak?

Spojrzał ukosem, nie podnosząc głowy. Pani Verloc wpatrywała się w bieloną ścianę. Ścianę

pustą — zupełnie pustą. Pustka, do której tylko podbiec i roztrzaskać sobie o nią głowę. Pani
Verloc wciąż siedziała bez ruchu. Znieruchomiała tak, jak znieruchomiałaby ludność połowy kul
ziemskiej, gdyby ciesząca się jej zaufaniem Opatrzność raptem perfidnie zgasiła słońce na letnim
niebie.

— Ambasada — podjął znowu pan Verloc po wstępnym grymasie, w którym wyszczerzył

zęby jak wilk. — Chciałbym dostać się do niej z pałką na pół godziny. Waliłbym tak długo, aż
połamałbym całej tej zgrai wszystkie kości, co do jednej. Ale to nic, jeszcze ich nauczę, co
znaczy próbować wyrzucić na ulicę takiego człowieka jak ja, żeby zdychał w rynsztoku. Mam
język i potrafię go używać. Cały świat się dowie, co dla nich zrobiłem. Nie boję się. O nic nie
dbam. Wszystko wyjdzie na jaw. Wszystko, psiakrew. Niech się pilnują!

Tymi słowy pan Verloc dał wyraz swojej żądzy zemsty. Była to zemsta bardzo odpowiednia.

Harmonizowała z podszeptami ducha pana Verloca. Miała również tę zaletę, że leżała w zasięgu
możliwości i pasowała doskonale do jego praktyki życiowej, która polegała właśnie na
zdradzaniu tajemnych i bezprawnych poczynań bliźnich. Anarchistów czy dyplomatów — było
mu to obojętne. Pan Verloc z usposobienia nie był skłonny do szacunku dla osób. Jego pogarda
rozkładała się równomiernie po całym polu jego działania. Ale jako członek rewolucyjnego
proletariatu — którym niewątpliwie był — żywił szczególnie wrogie uczucia wobec stojących
wysoko ma drabinie społecznej.

— Nic na świecie mnie teraz nie powstrzyma — dodał i umilkł, patrząc uporczywie na żonę,

która patrzyła uporczywie w nagą ścianę.

Milczenie w kuchni trwało długo i pan Verloc poczuł się zawiedziony. Spodziewał się, że

żona coś powie. Ale wargi pani Verloc, ułożone w swój zwykły kształt, pozostawały posągowo
nieruchome, podobnie jak reszta jej twarzy. I panu Verlocowi sprawiło to zawód, chociaż
uznawał, że okoliczności nie zmuszają jej do mówienia. Była kobietą bardzo małomówną. Z
przyczyn wypływających z samego rdzenia jego psychiki pan Verloc skłonny był ufać każdej
kobiecie, która mu się oddała. Ufał zatem żonie. Porozumienie między nimi było idealne, ale
nieprecyzyjne. Było to porozumienie milczące, zgodne z brakiem ciekawości pani Verloc i z
nawykami myślowymi pana Verloca, które cechowała gnuśność i skrytość. Oboje stronili od
docierania do sedna faktów i pobudek.

Rezerwa ta, wyrażająca poniekąd ich głębokie wzajemne zaufanie, wprowadzała jednocześnie

do ich pożycia pewien element niejasności. Żaden układ stosunków małżeńskich nie jest
doskonały. Pan Verloc zakładał, że żona go zrozumiała, ale byłby rad usłyszeć z jej ust, co w tej
chwili myśli. Przyniosłoby mu to pociechę.

Pociechy tej nie doznał z paru powodów. Istniała przeszkoda fizyczna: pani Verloc nie

panowała dostatecznie nad głosem. Nie widziała innego wyboru niż pomiędzy krzykiem a
milczeniem, i instynktownie wybrała milczenie. Winnie Verloc była z usposobienia osobą
milczącą. Paraliżowała ją też potworność myśli, którą była zajęta. Jej policzki były blade, usta
szare, bezruch zdumiewający. I myślała, nie patrząc na pana Verloca: „Ten człowiek zabrał
chłopca, żeby go zamordować! Zabrał chłopca z domu, żeby go zamordować! Zabrał chłopca ode
mnie, żeby go zamordować!”

Ta nie rozstrzygająca niczego, ale doprowadzająca do szaleństwa myśl sprawiała katusze

całemu jestestwu pani Verloc. Tkwiła w jej żyłach, w kościach, w korzonkach włosów. W duchu
pani Verloc przybierała biblijną postawę żałobnicy — zasłoniętą twarz, rozdarte szaty; jęk i
lament rozbrzmiewały w jej głowie. Ale zęby miała mocno zaciśnięte, a suche oczy paliła
wściekłość, ponieważ nie była istotą potulną. U źródeł opieki, którą otaczała brata, było uczucie
groźne i pełne oburzenia. Musiała go kochać miłością bojową. Walczyła o niego — nawet wraz z
męką zawiedzionej namiętności. Nie był to zwykły cios, jaki niesie śmierć. Poza tym to nie

śmierć odebrała jej Stevie’ego. Odebrał go jej pan Verloc. Widziała go. Patrzyła, nie ruszając
palcem, jak zabiera chłopca. I pozwoliła mu odejść, jak… jak głupia — ślepa i głupia. A potem,
po zamordowaniu chłopca, wrócił do niej, do domu. Po prostu wrócił do domu, jak każdy inny
mężczyzna wróciłby do domu, do żony.

Przez zaciśnięte zęby pani Verloc wymamrotała do ściany:
— A ja myślałam, że się przeziębił.
Pan Verloc dosłyszał te słowa i przywłaszczył je sobie.
— To nic nie było — powiedział markotnie. — Byłem zdenerwowany. Byłem zdenerwowany,

bo martwiłem się o ciebie.

Pani Verloc powoli obróciła głowę i przeniosła wzrok ze ściany na męża. Pan Verloc, z

czubkami palców między wargami, patrzył w podłogę.

— Nie ma rady — mruknął opuszczając rękę. — Musisz wziąć się w garść. Potrzebna ci

będzie głowa na karku. To ty naprowadziłaś na nas policję. Mniejsza z tym, nie będę więcej
mówił na ten temat — ciągnął wielkodusznie. — Nie mogłaś wiedzieć.

— Nie mogłam — szepnęła pani Verloc. Było to tak, jakby trup przemówił. Pan Verloc podjął

na nowo wątek swoich wywodów.

— Nie obwiniam cię. Już ja im pokażę. Jak się znajdę pod kluczem, będę mógł bezpiecznie

mówić… rozumiesz. Musisz liczyć, że przez dwa lata nie będzie mnie przy tobie — ciągnął
tonem szczerej troski. — Tobie będzie łatwiej niż mnie. Będziesz miała coś do roboty, podczas
kiedy ja… Posłuchaj, Winnie, chodzi o to, abyś prowadziła sama dalej ten sklep przez dwa lata.
Umiesz dosyć, żeby móc to zrobić. Masz głowę na karku. Dam ci znać, jak będzie czas starać się
go sprzedać. Musisz być bardzo ostrożna. Towarzysze będą przez cały czas mieli oko na ciebie.
Musisz postępować tak chytrze, jak tylko potrafisz, i milczeć jak grób. Nikt nie powinien
wiedzieć, co zamierzasz zrobić. Nie mam ochoty dostać pałką po głowie albo nożem w plecy, jak
tylko mnie wypuszczą.

Tak mówił pan Verloc, pomysłowo i zapobiegliwie roztrząsając problemy przyszłości. Mówił

głosem ponurym, gdyż miał trafne wyczucie sytuacji. Wszystko, czego sobie nie życzył, zdarzyło
się. Przyszłość stała się niepewna. Jasność jego sądów doznała, być może, chwilowego
przyćmienia pod wpływem strachu przed wojowniczym szaleństwem pana Vladimira. Można
wybaczyć mężczyźnie po czterdziestce, że perspektywa utraty posady wywołuje spory zamęt w
jego głowie, zwłaszcza gdy mężczyzna ten jest tajnym agentem policji politycznej, bezpiecznym
w poczuciu własnej wartości i uznania ze strony wysoko postawionych osób. Panu Verlocowi
można było wybaczyć.

Teraz cała sprawa skończyła się katastrofą. Pan Verloc panował nad sobą, ale nie było mu

wesoło na duszy. Tajny agent, który z żądzy zemsty rzuca swoją tajność na cztery wiatry i
wystawia swoje osiągnięcia na pokaz publiczny, staje się obiektem desperackich i krwiożerczych
gniewów. Nie wyolbrzymiając nadmiernie niebezpieczeństwa, pan Verloc usiłował uświadomić
je jasno żonie. Powtórzył, że nie ma zamiaru pozwolić się zlikwidować rewolucjonistom.

— Zanadto cię kocham, żeby do tego dopuścić — powiedział z nerwowym śmieszkiem.
Lekki rumieniec zabarwił upiorną, nieruchomą twarz pani Verloc. Skończywszy z wizjami

przeszłości, nie tylko dosłyszała, ale i zrozumiała słowa męża. Były w tak wielkiej niezgodzie ze
stanem jej ducha, że pozbawiły ją tchu. Stan ducha pani Verloc posiadał zaletę prostoty; nie
znaczy to jednak, by był zdrowy. Zanadto dominowała w nim idée fixe. Wszystkie zakamarki jej
mózgu wypełniała myśl, że ten mężczyzna, z którym żyła bez niechęci od siedmiu lat, zabrał jej
„biednego chłopca” po to, żeby go zabić. Mężczyzna, do którego przyzwyczaiła się ciałem i
duszą, mężczyzna, któremu zaufała, zabrał chłopca, żeby go zabić! W formie, treści, skutku —
uniwersalnym do tego stopnia, iż zmieniał nawet wygląd przedmiotów martwych — myśl ta była

taka, że tylko siedzieć bez ruchu i zdumiewać się nią po wszystkie czasy. Pani Verloc siedziała
bez ruchu. A po tej myśli (nie po kuchni) chodziła tam i z powrotem postać pana Verloca, jak
zawsze w płaszczu i kapeluszu, depcząc butami po mózgu żony. Prawdopodobnie mówił coś
także, ale myśl pani Verloc przeważnie zagłuszała jego głos.

Od czasu do czasu jednak głos ten do niej docierał. Wyłaniało się niekiedy kilka powiązanych

ze sobą słów. Treść ich była na ogół optymistyczna. Za każdym razem rozszerzone źrenice pani
Verloc przestawały patrzeć nieruchomo w odległy punkt i śledziły ruchy męża, pełne ponurej
troski i skupionej uwagi. Dobrze poinformowany o wszystkich sprawach mających związek z
jego tajną profesją, pan Verloc dobrze wróżył swoim planom i kombinacjom. Naprawdę sądził,
że będzie mu na ogół łatwo uniknąć noża rozwścieczonych rewolucjonistów.

Zbyt często wyolbrzymiał (ze względów zawodowych) siłę ich gniewu i zasięg ręki, by mieć

wiele złudzeń co do jednego i drugiego. Po to bowiem, by mądrze wyolbrzymiać, trzeba zacząć
od dokładnego pomiaru. Wiedział też, ile cnoty i niegodziwości może pójść w zapomnienie w
ciągu dwóch lat — dwóch długich lat. W swoim pierwszym naprawdę pełnym zwierzeń
dyskursie do żony, był optymistyczny z przekonania. Sądził też, że będzie dobrym posunięciem
taktycznym okazać największą pewność siebie, na jaką potrafi się zdobyć. Doda to biednej
kobiecie odwagi. Po jego zwolnieniu, które harmonizując z całym biegiem jego życia, będzie
oczywiście tajne, znikną oboje bezzwłocznie. Co do zatarcia za sobą śladów, zapewnił żonę, że
może mu pod tym względem zaufać. Już on wie, jak to zrobić tak, żeby nawet sam diabeł…

Wykonał w powietrzu gest ręką. Zdawał się chełpić. Chciał jednak tylko dodać jej odwagi.

Intencja była dobrotliwa, ale na nieszczęście pan Verloc nie był zestrojony ze swoim audytorium.

Jego pewny siebie ton drażnił uszy pani Verloc, do których większość słów nie docierała —

czymże bowiem były teraz dla niej słowa? Co dobrego lub złego mogły sprawić słowa wobec jej
idée fixe? Złym spojrzeniem wodziła za tym człowiekiem, który zapewniał ją o swojej
bezkarności — człowiekiem, który zabrał biednego Stevie’ego z domu, żeby go gdzieś zabić.
Pani Verloc nie pamiętała dokładnie, gdzie, ale serce zaczęło jej bić bardzo mocno.

Pan Verloc łagodnym, małżeńskim tonem dawał teraz wyraz swojemu przekonaniu, że oboje

mają jeszcze przed sobą ładnych parę lat spokojnego życia. Nie poruszał sprawy środków. Musi
to być życie ciche i niejako ukryte w cieniu, wśród ludzi podobnych do trawy — skromne jak
życie fiołków. Słowa, których użył pan Verloc, brzmiały: „przyczaić się jakiś czas”. I oczywiście
daleko od Anglii. Nie było jasne, czy pan Verloc ma na myśli Hiszpanię czy Amerykę
Południową, ale w każdym razie gdzieś za granicą.

To ostatnie słowo wpadło do ucha pani Verloc i sprawiło na niej zdecydowane wrażenie. Ten

człowiek mówił o wyjeździe za granicę. Wrażenie nie wiązało się z niczym innym, i taka jest siła
nawyku myślowego, że pani Verloc od razu i automatycznie zadała sobie pytanie: A co ze
Stevie’m?

Był to jakiś rodzaj zapomnienia — ale natychmiast uświadomiła sobie, że nie ma już powodu

do niepokoju na ten temat. Nigdy już więcej takiego powodu mieć nie będzie. Biedny chłopiec
został zabrany z domu i zabity. Biedny chłopiec nie żyje.

Ten wstrząsający objaw zapomnienia pobudził inteligencję pani Verloc. Zaczęła dostrzegać

pewne konsekwencje, które zadziwiłyby pana Verloca. Nie ma teraz potrzeby pozostawać tu, w
tej kuchni, w tym domu, z tym mężczyzną — skoro chłopiec zniknął na zawsze. Żadnej potrzeby.
Na tę myśl pani Verloc podniosła się jakby na sprężynie. Nie widziała jednak również, po co by
miała pozostać w ogóle na świecie. I to ją powstrzymało. Pan Verloc obserwował ją z mężowską
troską.

— Wyglądasz już trochę lepiej — powiedział niepewnym głosem. Coś dziwnego w czarnych

oczach żony zakłóciło jego optymizm. W tej właśnie chwili pani Verloc zaczęła uważać się za

uwolnioną z wszelkich ziemskich więzów. Odzyskała wolność. Jej kontrakt z życiem,
reprezentowanym przez tego oto, stojącego tam mężczyznę, wygasł. Była wolną kobietą. Gdyby
pan Verloc w jakiś sposób poznał ten jej pogląd, byłby niezmiernie zgorszony. W swoich
sprawach sercowych pan Verloc był całe życie aż lekkomyślnie szczodry, zawsze jednak myślał,
że jest kochany dla samego siebie. Jego pojęcia etyczne zgadzały się tu z jego próżnością, był
więc pod tym względem zupełnie niepoprawny. W przypadku swojego cnotliwego i legalnego
związku był tego absolutnie pewny. Postarzał się, utył i ociężał nie tracąc wiary, że posiada
wszelkie uroki, aby być kochanym dla siebie samego. Kiedy zobaczył, że pani Verloc bez słowa
zabiera się do wyjścia z kuchni, doznał uczucia zawodu.

— Gdzie idziesz? — zawołał trochę ostro. — Na górę? Pani Verloc na dźwięk jego głosu

odwróciła się w drzwiach. Jakiś instynkt ostrożności zrodzony z lęku, z niezmiernego lęku, że ten
mężczyzna zbliży się i dotknie jej, kazał jej skinąć mu nieznacznie głową (z wysokości dwóch
schodków) z drgnieniem warg, które pan Verloc w swoim małżeńskim optymizmie wziął za
nikły i niepewny uśmiech.

— To dobrze — burknął zachęcająco. — Wypoczynek i spokój, tego ci właśnie trzeba. Idź,

idź. Niedługo przyjdę do ciebie.

Pani Verloc, wolna kobieta, która w rzeczywistości nie miała dotychczas pojęcia, dokąd idzie,

sztywno i spokojnie usłuchała rady.

Pan Verloc obserwował ją. Weszła po schodach i znikła. Czuł się zawiedziony. Coś w nim

było takiego, co doznałoby większego zadowolenia, gdyby rzuciła mu się na piersi. Był jednak
wspaniałomyślny i pobłażliwy. Winnie zawsze była milkliwa i nieskłonna do objawiania uczuć.
On sam też z reguły nie szafował czułościami i słowami. Ale ten wieczór nie był zwyczajny. Był
jedną z tych okazji, kiedy człowiek potrzebuje pokrzepienia i wzmocnienia w postaci otwartych
dowodów współczucia i serdeczności. Westchnął i zgasił gaz w kuchni. Współczucie pana
Verloca dla żony było szczere i silne. Omal nie sprowadziło mu łez do oczu, kiedy stał w
bawialni rozmyślając o czekającym ją osamotnieniu. W tym nastroju pan Verloc ogromnie
żałował, że Stevie zszedł z tego trudnego świata. Pomyślał z żalem o jego końcu. Gdybyż tylko
ten chłopak się tak głupio nie zabił!

Opadło go na nowo uczucie nienasyconego głodu, nieobce tęższym od niego miłośnikom

przygód po męczącym, ryzykownym przedsięwzięciu. Kawał pieczeni wołowej, położony na
stole jakby na stypę pogrzebową Stevie’ego, z wielką mocą narzucił się jego oczom. I pan Verloc
znów zaczął się posilać. Posilał się żarłocznie, bez umiaru i przyzwoitości, odcinając ostrym
kuchennym nożem grube plastry i łykając je bez chleba. W czasie tego posiłku uderzyło pana
Verloca, że nie słyszy kroków żony po sypialni, które przecież słyszeć powinien. Myśl, że
zastanie ją może siedzącą po ciemku na łóżku, odebrała panu Verlocowi nie tylko apetyt, ale i
ochotę pójścia za nią zaraz na górę. Odłożył nóż i zaczął nasłuchiwać z zatroskaniem i uwagą.

Pocieszyło go, gdy w końcu usłyszał, że się rusza. Przeszła nagle przez pokój i otworzyła

okno. Po okresie ciszy, podczas którego wyobrażał ją sobie z wystawioną na zewnątrz głową,
usłyszał, jak z wolna zamyka okno. Potem zrobiła parę kroków i usiadła. Każdy pogłos w tym
domu był dobrze znany panu Verlocowi, który był zaprzysięgłym domatorem. Kiedy następnym
razem posłyszał nad głową kroki żony, wiedział równie dobrze, jak gdyby ją przy tym widział, że
tymczasem włożyła wyjściowe obuwie. Na ten złowróżbny objaw pan Verloc poruszył
niespokojnie ramionami i odszedłszy od stołu stanął plecami do kominka, z głową przekrzywioną
na jeden bok, gryząc w zakłopotaniu czubki palców. Po dźwiękach orientował się w jej ruchach.
Chodziła gwałtownie tu i tam, zatrzymując się raptem to przed komodą, to przed szafą. Ogromny
ciężar znużenia, żniwo dnia pełnego wstrząsów i niespodzianek, przygniótł do ziemi siły pana
Verloca.

Nie podniósł oczu, póki nie usłyszał, że żona schodzi ze schodów. Tak jak się domyślał, była

ubrana do wyjścia.

Pani Verloc była wolną kobietą. Otworzyła okno sypialni po to, aby krzyknąć: „Mord!

Ratunku!”, albo też po to, żeby się z niego rzucić. Nie wiedziała bowiem dokładnie, jaki użytek
zrobić ze swojej wolności. Jej osobowość była jakby rozdarta na dwie części, których operacje
myślowe nie pasowały zbyt dobrze do siebie. Ulica, cicha i pusta na całej swojej przestrzeni,
budziła w niej odrazę, gdyż brała stronę tego mężczyzny, który był taki pewny swojej
bezkarności. Nie krzyknęła, bo bała się, że nikt nie przyjdzie. Na pewno nikt nie przyjdzie. Jej
instynkt samozachowawczy wzdrygał się przed głębią upadku w ten jakby rów, zabłocony i
przepaścisty. Pani Verloc zamknęła okno i ubrała się, żeby wyjść na ulicę w inny sposób. Była
wolną kobietą. Ubrała się starannie, aż do obwiązania twarzy czarną woalką. Kiedy pojawiła się
przed nim w oświetlonej bawialni, pan Verloc spostrzegł, że ma nawet swoją małą torebkę
zawieszoną na lewym nadgarstku… Leci do matki, oczywiście.

W jego zmęczonym mózgu zaświtała myśl, że kobiety to jednak nieznośne stworzenia. Był

jednak zbyt wspaniałomyślny, by hodować ją dłużej niż przez chwilę. Ten mężczyzna, ciężko
zraniony w swojej próżności, pozostał wielkoduszny w postępowaniu i nie pozwolił sobie na
satysfakcję gorzkiego uśmiechu czy wzgardliwego gestu. Z prawdziwą szlachetnością duszy
rzucił tylko okiem na drewniany zegar ścienny i powiedział zupełnie spokojnie, ale stanowczo:

— Dwadzieścia pięć po ósmej, Winnie. Nie ma sensu tam iść tak późno. W żaden sposób nie

zdążysz wrócić przed nocą.

Przed jego wyciągniętą ręką pani Verloc zatrzymała się jak wryta.
— Zanim tam dojedziesz, matka już położy się spać — dodał ociężale. — Taka wiadomość,

jak ta, może poczekać.

Nic nie było dalsze od zamiarów pani Verloc niż jazda do matki. Na samą myśl o tym cofnęła

się i poczuwszy za sobą krzesło, usłuchała sugestii dotknięcia i usiadła. Zamiarem jej było po
prostu wyjść z tego domu na zawsze. Chęć ta była słuszna, przybrała jednak niewyrafinowaną
formę myślową, odpowiadającą jej pochodzeniu i stanowi społecznemu. „Wolę raczej włóczyć
się po ulicach do końca życia” — pomyślała. Ale ta istota, doznawszy moralnego wstrząsu,
wobec którego bladło, w sensie fizycznym, najgwałtowniejsze trzęsienie ziemi w całej historii,
zdana była na łaskę zwykłych błahostek, przypadkowych dotknięć. Usiadła. W kapeluszu i
woalce robiła wrażenie gościa, kogoś, kto wstąpił na chwilę w odwiedziny do pana Verloca. Ta
natychmiastowa uległość dodała mu odwagi, ale rozdrażniło go trochę, że milczy i że jej zgoda
wygląda na chwilową tylko.

— Pozwól sobie powiedzieć, Winnie — rzekł autorytatywnie — że twoje miejsce tego

wieczora jest tutaj. Do licha! To ty sprowadziłaś mi na kark tę przeklętą policję. Nie obwiniam
cię — ale to jednak twoja robota. Lepiej zdejmij ten diabelny kapelusz z głowy. Nie mogę puścić
cię z domu, moja droga — dodał łagodniejszym głosem.

Umysł pani Verloc uczepił się tego oświadczenia z chorobliwym uporem. Ten człowiek, który

zabrał Stevie’ego sprzed jej oczu, żeby go gdzieś zamordować — w tej chwili nie pamięta nawet
gdzie — nie chce pozwolić jej wyjść. Oczywiście, że nie chce. Teraz, kiedy zamordował
Stevie’ego, nigdy jej nie puści. Będzie chciał trzymać ją przy sobie za darmo. I pod wpływem
tego charakterystycznego rozumowania, nacechowanego całą siłą obłąkanej logiki, rozkojarzone
władze umysłowe pani Verloc zaczęły działać praktycznie. Może się prześliznąć obok niego,
otworzyć drzwi i wybiec. Ale on rzuci się za nią, chwyci ją wpół i zawlecze z powrotem do
sklepu. Może drapać, kopać, gryźć… i dźgać także, lecz aby dźgać, potrzebuje noża. Pani Verloc
siedziała nieruchomo osłonięta czarną woalką, we własnym domu, jak zamaskowany i
tajemniczy gość o nieodgadnionych zamiarach.

Wielkoduszność pana Verloca była tylko ludzka. Żona doprowadziła go w końcu do granic

wytrzymałości.

— Nie możesz czegoś powiedzieć? Masz swoje sposoby, żeby człowiekowi dokuczyć. Tak,

tak! Znam te twoje sztuczki z udawaniem głuchoniemej. Nie pierwszy raz to robisz. Ale teraz nie
czas na to. I przede wszystkim zdejmij ten przeklęty łach. Nie wiadomo, czy się rozmawia z
kukłą, czy z żywą kobietą.

Postąpił naprzód i wyciągnąwszy rękę zdarł woalkę, odsłaniając twarz wciąż nieprzeniknioną,

o którą jego nerwowa złość rozbiła się jak bańka mydlana ciśnięta o skałę.

— Tak już lepiej — powiedział, aby pokryć chwilowe zmieszanie, i wycofał się na dawną

pozycję przy kominku. Wstydził się trochę swojego postępku, ponieważ kochał ją i był
wspaniałomyślny. Co może teraz zrobić? Wszystko już zostało powiedziane. Zaczął się
gwałtownie bronić.

— Na Boga! Zrozum, że szukałem na wszystkie strony. Ryzykowałem, że się zdradzę, byle

znaleźć kogoś do tej przeklętej roboty. I powtarzam ci raz jeszcze, że nie mogłem znaleźć nikogo
na tyle szalonego ani na tyle głodnego. Za kogo ty mnie uważasz — za mordercę czy co?
Chłopiec zginął. Czy myślisz, że chciałem, żeby się wysadził w powietrze? Zginął. Jego kłopoty
już się skończyły. Nasze dopiero się zaczną, mówię ci, właśnie dlatego, że się wysadził w
powietrze. Ja ciebie nie obwiniam. Ale postaraj się zrozumieć, że to był czysty przypadek; taki
sam, jak gdyby dostał się pod omnibus przechodząc przez ulicę.

Jego wspaniałomyślność nie była bezgraniczna, ponieważ był człowiekiem — a nie

potworem, za jakiego uważała go pani Verloc. Na chwilę przestał mówić i grymas, który uniósł
w górę jego wąsy nad błyskiem białych zębów, nadał mu wyraz rozważnego zwierzęcia, niezbyt
niebezpiecznego — powolnego zwierza o gładko ulizanym łbie, ciemniejszym niż łeb foki, i
mającego ochrypły głos.

— I jeżeli o to chodzi, wina jest tyle samo twoja co moja. Tak jest. Możesz mnie piorunować

oczami, ile chcesz. Wiem, jak potrafisz to robić. Niech tu trupem padnę, jeżeli kiedykolwiek
pomyślałbym o użyciu chłopaka do tego celu. To ty wciąż mi go narzucałaś, kiedy byłem na
wpół bez zmysłów ze zmartwienia, jak wybawić nas wszystkich z kłopotu. Jakie licho cię do tego
podkusiło? Można by pomyśleć, że robiłaś to umyślnie. I diabli wiedzą, czy tak nie było. Nie
wiadomo czego się dowiedziałaś po cichu o tym, co się dzieje… ty, z tym swoim piekielnym
zwyczajem niby to nieprzyglądania się niczemu, jakby cię nic nie obchodziło, i niemówienia ani
słowa…

Jego matowy głos, jakiego używał w domu, umilkł na chwilę. Pani Verloc nic nie

odpowiedziała. Wobec owego milczenia zawstydził się tego, co powiedział. Ale, jak to się często
zdarza spokojnym mężczyznom w domowych sprzeczkach, wstydząc się, zadał następny cios.

— Masz czasem diabelski sposób trzymania języka za zębami — zaczął znowu, nie podnosząc

głosu. — Niektórych mężczyzn mogłoby to doprowadzić do szału. Masz szczęście, że mnie te
twoje głuchonieme dąsy tak łatwo nie wytrącają z równowagi. Ale nie przebieraj miary. Teraz na
to nie pora. Powinniśmy myśleć o tym, co mamy zrobić. I nie mogę cię dziś puścić z domu na to,
żebyś pogalopowała do matki i naopowiadała jej o mnie jakichś zwariowanych historii. Nie
życzę sobie tego. Pamiętaj: jeżeli się upierasz, że zabiłem chłopca, to ty zabiłaś go w tym samym
stopniu co ja.

Pod względem szczerości uczucia i otwartości wypowiedzi słowa te wykraczały daleko poza

wszystko, co kiedykolwiek powiedziane było w tym domu, utrzymywanym z tajnego procederu,
z zarobków z trudem uzyskiwanych dzięki sprzedaży mniej lub bardziej sekretnych towarów:
nędznych sposobów wymyślonych przez ludzi pośledniego gatunku, żeby ustrzec niedoskonałe
społeczeństwo przed niebezpieczeństwem moralnego i fizycznego zepsucia — też sekretnego —

ludzi ich własnego pokroju. Pan Verloc wypowiedział te słowa, ponieważ czuł się naprawdę
dotknięty do żywego; ale przyzwoite obyczaje tego stadła, zagnieżdżonego w ciemnej uliczce, ze
sklepem, do którego słońce nigdy nie zaglądało, pozostały na pozór nienaruszone. Pani Verloc
wysłuchała go całkiem jak należy, po czym wstała z krzesła w kapeluszu i żakiecie, niby gość na
zakończenie wizyty. Zbliżyła się do męża z jedną ręką wyciągniętą jakby na milczące
pożegnanie. Siatkowa woalka, zwisająca za jeden koniec po lewej stronie jej twarzy, nadawała jej
powściągliwym ruchom jakąś nieporządną oficjalność. Kiedy jednak doszła do dywanika przed
kominkiem, pana Verloca już tam nie było. Oddalił się w kierunku kanapy, nie podnosząc oczu
dla śledzenia efektu swojej tyrady. Był zmęczony i prawdziwie po mężowsku zrezygnowany.
Czuł się jednak boleśnie ugodzony w czułe miejsce swojej potajemnej słabości. Jeśli żona chce
koniecznie dąsać się dalej w tym strasznym, naładowanym milczeniu — no, to trudno. Była
mistrzynią owej domowej sztuki. Rzucił się ciężko na kanapę, jak zwykle nie bacząc na losy
swego kapelusza, który, jakby przyzwyczajony radzić sobie sam, potoczył się w bezpieczne
miejsce pod stołem.

Był zmęczony. Siły jego nerwów wyczerpały się do ostatka w udrękach i niezwykłych

zdarzeniach owego dnia pełnego nieoczekiwanych niepowodzeń, który nastąpił po całym
miesiącu denerwujących knowań i bezsenności. Był zmęczony. Człowiek nie jest z kamienia.
Niech licho porwie to wszystko! Odpoczywał po swojemu, ubrany jak do wyjścia. Jedna poła
rozpiętego płaszcza opadła na podłogę. Pan Verloc leżał rozwalony na wznak. Tęsknił jednak do
bardziej doskonałego wypoczynku… do snu… do paru godzin rozkosznego zapomnienia. To
przyjdzie później. Teraz odpoczywał prowizorycznie. I myślał: „Ach, żebyż ona dała spokój tym
przeklętym głupstwom. To mnie wytrąca z równowagi.”

W poczuciu odzyskanej wolności pani Verloc musiało być coś niedoskonałego. Zamiast pójść

ku drzwiom, oparła się ramionami o półkę nad kominkiem, jak wędrowiec opiera się o płot.
Pewnego posmaku szaleństwa dodawały jej wyglądowi czarna woalka zwisająca przy policzku
jak łachman i nieruchome, czarne spojrzenie pochłaniające całkowicie światło, które gubiło się w
nim bez najmniejszego błysku. Ta kobieta, zdolna do transakcji, która byłaby niezmiernie
szokująca dla pojęć pana Verloca o miłości, gdyby bodaj podejrzewał jej istnienie — trwała w
niezdecydowaniu, jakby skrupulatnie czuła, że nie dopełniła czegoś, co by tę transakcję formalnie
zakończyło.

Pan Verloc na kanapie poty wiercił ramionami, aż ułożył się całkiem wygodnie, po czym z

głębi pełne— go serca wypowiedział życzenie z pewnością najzbożniejsze ze wszystkich, jakie
mogły wypłynąć z takiego źródła.

— Bodaj bym nigdy — mruknął ochryple — nie był oglądał parku w Greenwich ani niczego,

co tam jest.

Ten zduszony głos wypełnił cały niewielki pokój swoją umiarkowaną siłą, odpowiednią do

skromnego charakteru życzenia. Fale powietrza stosownej długości, rozchodzące się według
ścisłych wzorów matematycznych, opłynęły wszystkie martwe przedmioty w bawialni i uderzyły
w głowę pani Verloc, jakby to była głowa z kamienia. I choć to może się zdawać nie do wiary,
oczy pani Verloc zrobiły się jakby jeszcze większe. Słyszalne życzenie przepełnionego serca
pana Verloca wpłynęło w puste miejsce w pamięci jego żony. Park w Greenwich. Jakiś park! To
tam chłopiec zginął. Park — strzaskane gałęzie, poszarpane liście, żwir, kawałki braterskiego
ciała i kości, wszystko to razem buchające w górę jak fajerwerk. Przypomniała sobie teraz, co
słyszała, i przypomniała to sobie w sposób obrazowy. Musieli go zbierać łopatą. Drżąc cała od
niepohamowanych dreszczy, zobaczyła przed sobą to narzędzie z jego straszliwym ładunkiem
zeskrobanym z ziemi. Pani Verloc rozpaczliwie zamknęła oczy, zarzucając na tę wizję noc
powiek, w której po deszczu zmasakrowanych członków pozostała zawieszona samotnie odcięta

głowa Stevie’ego, blednąc powoli jak ostatnia gwiazda z pokazu ogni sztucznych. Pani Verloc
otworzyła oczy.

Twarz jej nie była już kamienna. Każdy mógłby zauważyć subtelną zmianę w jej rysach i

spojrzeniu, nadającą jej nowy i zaskakujący wyraz. Wyraz taki rzadko bywa obserwowany przez
kompetentne osoby mające czas i spokój potrzebne do gruntownej analizy, ale teraz jego
znaczenie można było odgadnąć od pierwszego rzutu oka. Wątpliwości pani Verloc co do
zakończenia trans— akcji przestały istnieć; jej władze umysłowe, już nie rozkojarzone,
pracowały pod kierunkiem woli. Pan Verloc jednak nie zauważył niczego. Odpoczywał w
godnym politowania nastroju optymizmu, wywołanym nadmiernym zmęczeniem. Nie chciał
więcej kłopotów, i do tego jeszcze z kim? Z własną żoną. Oczyścił się z zarzutów w sposób
nieodparty. Jest kochany dla siebie samego. Obecną fazę jej milczenia tłumaczył sobie
korzystnie. Teraz jest chwila, żeby się z nią pogodzić. Milczenie trwało już dostatecznie długo.
Przełamał je, wołając ją półgłosem:

— Winnie.
— Tak — odpowiedziała posłusznie pani Verloc, wolna kobieta. Panowała teraz nad sobą, nad

swoim głosem. Czuła, że włada w sposób niemal nadnaturalnie doskonały każdym włóknem
swojego ciała. Było całe jej własne, ponieważ transakcja już nie obowiązywała. Widziała jasno.
Stała się chytra. Umyślnie odpowiedziała mu tak szybko, mając w tym określony cel. Nie
chciała, żeby ten mężczyzna zmienił swoją pozycję na kanapie, bardzo stosowną do okoliczności.
Udało się. Mężczyzna się nie poruszył. Ona jednak, odpowiedziawszy mu, stała dalej oparta
niedbale o półkę nad kominkiem w pozie odpoczywającego wędrowca. Nie spieszyło jej się.
Czoło miała gładkie. Głowę i ramiona pana Verloca zasłaniało przed nią wysokie oparcie boczne
kanapy. Trzymała oczy utkwione w jego stopach.

Trwała tak, tajemniczo milcząca i nagle skupiona, póki pan Verloc nie odezwał się głosem, w

którym pobrzmiewała mężowska władczość, przesuwając się zarazem nieznacznie, aby zrobić
żonie miejsce na brzegu kanapy.

— Chodź tu — powiedział szczególnym tonem, który mógł być poczytany za brutalny, ale

który pani Verloc dobrze znała jako ton zalotów.

Ruszyła do przodu natychmiast, jakby była wciąż wierną kobietą, związaną z tym mężczyzną

niewygasłym kontraktem. Prawą ręką przemknęła lekko po stole, i kiedy minęła go idąc dalej w
kierunku kanapy, nóż do krajania mięsa znikł już bezszelestnie z brzegu półmiska. Pan Verloc
usłyszał skrzypienie deski w podłodze i był zadowolony. Czekał. Pani Verloc szła do niego. I
jakby bezdomna dusza Stevie’ego przyleciała schronić się wprost do piersi jego siostry,
obrończyni i opiekunki i, podobieństwo jej twarzy do twarzy brata rosło z każdym krokiem, aż po
zwis dolnej wargi, nawet aż po lekką rozbieżność oczu. Ale pan Verloc tego nie widział. Leżał na
wznak i patrzył do góry. Ujrzał, częściowo na suficie, a częściowo na ścianie, ruchomy cień ręki
trzymającej w zaciśniętej dłoni nóż do mięsa. Cień mignął w górę i w dół. Jego ruchy były
powolne. Dość powolne na to, by pan Verloc rozpoznał i rękę, i broń. Były dość powolne na to,
by zrozumiał w pełni znaczenie tej zapowiedzi i poczuł smak śmierci wzbierający mu w
gardzieli. Jego żona dostała szału — morderczego szału. Były dość powolne na to, aby pierwszy
paraliżujący efekt tego odkrycia ustąpił mocnemu postanowieniu wyjścia zwycięsko ze
straszliwej walki z tą uzbrojoną wariatką. Były dość powolne na to, aby pan Verloc ułożył sobie
plan obrony: błyskawiczny skok za stół i powalenie kobiety na ziemię ciężkim drewnianym
krzesłem. Nie były jednak na tyle powolne, aby miał czas ruszyć ręką lub nogą. Nóż tkwił już w
jego piersi. Nie napotkał po drodze na żaden opór. Traf przynosi niekiedy taką precyzję. W ten
zamaszysty cios, wymierzony ponad bocznym oparciem kanapy, pani Verloc włożyła całe
dziedzictwo swojego odwiecznego i nieznanego rodowodu, prostą dzikość epoki jaskiń i

niezrównoważoną, nerwową furię epoki knajp. Pan Verloc, Tajny Agent, obrócił się trochę na
bok pod siłą ciosu i wyzionął ducha nie drgnąwszy ręką ani nogą, bełkocząc tytułem protestu
słowo „Nie”.

Pani Verloc odjęła dłoń od noża i jej nadzwyczajne podobieństwo do brata zbladło, stało się

teraz bardzo zwyczajne. Odetchnęła głęboko, po raz pierwszy swobodnie, odkąd nadinspektor
Heat pokazał jej opatrzony etykietką strzęp płaszcza Stevie’ego. Pochyliła się do przodu, oparta
skrzyżowanymi rękami o poręcz kanapy. Przybrała tę swobodną pozę nie po to, by napawać się
widokiem ciała pana Verloca, lecz z powodu falujących i kołyszących ruchów bawialni, która
przez pewien czas zachowywała się tak, jakby była wzburzonym morzem. Pani Verloc kręciło się
w głowie, ale była spokojna. Stała się kobietą wolną w stopniu tak doskonałym, że nie miała już
czego pragnąć ani co robić, skoro przestały istnieć roszczenia Stevie’ego, tak pilnie
potrzebującego jej miłości. Ona, która zawsze myślała obrazami, nie miała teraz dręczących
wizji, gdyż nie myślała w ogóle. Nie ruszała się także. Była kobietą pozbawioną jakiejkolwiek
odpowiedzialności i mającą przed sobą nieskończoną otchłań wolnego czasu — prawie jak trup.
Nie ruszała się, nie myślała, podobnie jak śmiertelna powłoka pana Verloca, spoczywająca na
kanapie. Gdyby nie to, że pani Verloc oddychała, ci dwoje byliby ze sobą w idealnym
zespoleniu: w owym zespoleniu roztropnej rezerwy bez zbędnych słów i gestów, które było
kiedyś fundamentem ich szacownego życia domowego. Bo życie to było szacowne, pokrywając
przyzwoitym milczeniem problemy, jakie może nastręczać uprawianie tajnej profesji i handlu
podejrzanymi towarami. Tych dobrych obyczajów nie zakłóciły do końca żadne gorszące wrzaski
ani inne niestosowne objawy szczerości. I teraz, po wymierzeniu ciosu, ta szacowność trwała
nadal w bezruchu i milczeniu.

Nic nie poruszyło się w bawialni aż do chwili, kiedy pani Verloc podniosła z wolna głowę, by

pytająco i nieufnie spojrzeć na zegar. Uświadomiła sobie, że w pokoju coś tyka. Odgłos ten
narastał w jej uszach, a przecie pamiętała doskonale, że zegar na ścianie chodzi cicho, że nie
słyszy się jego tykania. Cóż to znaczy, że nagle zaczął tykać tak głośno? Jego tarcza wskazywała
za dziesięć dziewiątą. Godzina nic nie obchodziła pani Verloc, a tykanie nie ustawało. Doszła do
wniosku, że to nie może być zegar, i jej matowe spojrzenie powędrowało po ścianach, zawahało
się i stało się błędne, podczas gdy natężała słuch, by umiejscowić źródło dźwięku. Tyk, tyk, tyk.

Pani Verloc nasłuchiwała jakiś czas, po czym rozmyślnie skierowała wzrok na ciało męża.

Pozycja, w jakiej spoczywało, była tak swojska i znajoma, że mogła to zrobić bez kłopotliwego
uczucia, iż w zjawiskach jej domowego życia zaszła jakaś wyraźna zmiana. Pan Verloc
odpoczywał jak zwykle. Wyglądał, jakby mu było wygodnie.

Położenie ciała było takie, że twarz pana Verloca była niewidoczna dla pani Verloc, wdowy

po nim. Jej piękne, senne oczy, kierując się w dół za tropem dźwięku, stężały napotkawszy płaski
kościany przedmiot, który wystawał nieco poza brzeg kanapy. Była to rękojeść domowego noża
do krajania mięsa, nie mająca w sobie nic osobliwego poza tym, że znajdowała się pod kątem
prostym do kamizelki pana Verloca i że coś z niej kapało. Ciemne krople padały na podłogę
jedna po drugiej z odgłosem tykania, które nabierało zaciekłej szybkości, jak puls obłąkanego
zegara. Osiągnąwszy szczytową prędkość, tykanie przeszło w ciągły odgłos sączącej się strużki.
Pani Verloc obserwowała to przeobrażenie z twarzą, po której przemykały cienie zaniepokojenia.
Sączy się strużka, ciemna, wartka, cienka… Krew!

Wobec tej nieprzewidzianej okoliczności pani Verloc porzuciła swoją pozę bezczynności i

nieodpowiedzialności.

Chwyciła w dłonie spódnicą i z cichym krzykiem pobiegła do drzwi, jakby ta strużka była

pierwszą zapowiedzią niszczycielskiej powodzi. Natknąwszy się po drodze na stół, pchnęła go
oburącz, jakby był czymś żywym, z taką siłą, że pojechał z głośnym chrobotem spory kawałek na

swoich czterech nogach, a duży półmisek z wołowiną zwalił się ciężko na podłogę.

Potem wszystko ucichło. Pani Verloc dobiegła do drzwi i stanęła. Okrągły kapelusz, który

ukazał się na środku podłogi po przesunięciu stołu, zachybotał się lekko na denku od podmuchu
wywołanego jej ucieczką.

XII

Winnie Verloc, wdowa po panu Verlocu, siostra nieżyjącego już wiernego Stevie’ego

(rozszarpanego na drobne kawałki w stanie niewinności i w przeświadczeniu, że bierze udział w
humanitarnym przedsięwzięciu) nie pobiegła dalej niż do drzwi bawialni. Uciekła tam zresztą
tylko przed strużką krwi, ale to był odruch instynktownej odrazy. Teraz stanęła, z rozszerzonymi
oczami i opuszczoną głową. I jakby uciekając przez niewielki pokój przebiegła długie lata, pani
Verloc u drzwi była osobą zupełnie różną od tej kobiety, która przed chwilą pochyliła się nad
kanapą z lekkim zawrotem głowy, ale skądinąd zdolna napawać się głębokim spokojem
bezczynności i braku odpowiedzialności. Teraz pani Verloc nie kręciło się już w głowie.
Odzyskała równowagę ciała. Ale zarazem nie była już też spokojna. Bała się.

Jeżeli unikała patrzenia w kierunku leżącego męża, to nie dlatego, że to jego się bała. Widok

pana Verloca nie był straszny. Wyglądał, jakby mu było wygodnie. Co więcej, nie żył. Pani
Verloc nie hodowała próżnych złudzeń na temat umarłych. Nic nie może ich wskrzesić — ani
miłość, ani nienawiść. Nie mogą żywym nic zrobić. Znaczą tyle co nic. W stanie jej ducha był
odcień jakiejś surowej pogardy dla tego mężczyzny, który tak łatwo dał się zabić. Kiedyś był
panem pewnego domu, mężem kobiety, mordercą jej Stevie’ego. A teraz nie liczył się pod
żadnym względem. Praktycznie liczył się mniej niż odzież na jego ciele, niż jego płaszcz, buty —
niż ten kapelusz leżący na podłodze. Był niczym. Nie warto było na niego patrzeć. Nie był już
nawet mordercą biednego Stevie’ego. Jedynym mordercą, którego ludzie znajdą w tym pokoju,
kiedy przyjdą po pana Verloca, będzie — ona sama!

Ręce jej trzęsły się tak, że dwa razy nie udała jej się próba zawiązania na nowo woalki. Pani

Verloc nie była już osobą mającą dużo czasu i nie obarczoną żadną odpowiedzialnością. Bała się.
Zakłucie pana Verloca było tylko zadaniem ciosu. Wyzwoliło uwięzioną mękę krzyków
zdławionych w gardle, łez wysuszonych w palących oczach, szalonej i pełnej oburzenia
wściekłości na ohydną rolę odegraną przez tego mężczyznę, który teraz był mniej niż niczym, w
pozbawieniu jej chłopca. Był to cios podyktowany przez nieuchwytne pobudki. Krew ściekająca
na podłogę z rękojeści noża zmieniła go w niezmiernie uchwytny przypadek morderstwa. Pani
Verloc, która nigdy nie lubiła zgłębiać spraw, zmuszona była wejrzeć w samo dno tej sprawy.
Nie zobaczyła tam żadnej upiornej twarzy, żadnego cienia robiącego jej wyrzuty, żadnej wizji
budzącej wyrzuty sumienia ani żadnego idealnego pojęcia. Zobaczyła tam przedmiot. Tym
przedmiotem była szubienica. Pani Verloc bała się szubienicy.

Przeraziła się jej w sposób teoretyczny. Ponieważ nigdy nie oglądała owego ostatecznego

argumentu ludzkiej sprawiedliwości inaczej niż na drzeworytach ilustrujących pewien typ
książek, zobaczyła ją zrazu stojącą na czarnym i chmurnym tle, obwieszoną łańcuchami i
szkieletami ludzkimi, otoczoną przez ptaki, które wydziobują oczy umarłym. To już było
wystarczająco straszne, ale pani Verloc, choć nie była kobietą dobrze poinformowaną, znała na
tyle instytucje swojego kraju, by wiedzieć, że nie stawia się już szubienic romantycznie nad
brzegami ponurych rzek ani na smaganych wichrem cyplach, lecz na podwórkach więziennych.
Tam, pomiędzy cztery wysokie mury, niczym do studni, wyprowadza się o świcie mordercę na
egzekucję wśród straszliwej ciszy i, jak to zawsze podają sprawozdania w gazetach, „w
obecności władz”. Z rozszerzonymi oczyma utkwionymi w podłodze, z nozdrzami drgającymi od
męki i wstydu, wyobraziła sobie, jak stoi sama jedna wśród wielu obcych panów w cylindrach,
którzy spokojnie zabierają się do powieszenia jej za szyję. To — nigdy! Nigdy! I jak to się robi?
Niemożność wyobrażenia sobie szczegółów takiej cichej egzekucji wniosła czynnik obłędu do jej

abstrakcyjnego strachu. Gazety nie podawały nigdy szczegółów poza jednym, ale ten jeden
widniał zawsze w sposób trochę sztuczny na końcu krótkiego sprawozdania. Pani Verloc
przypomniała sobie, czego dotyczył. Pojawił się w jej głowie z okrutnym, palącym bólem, jakby
słowa: „głębokość zapadni wynosiła czternaście stóp”, wydrapano na jej mózgu rozżarzoną igłą.
„Głębokość zapadni wynosiła czternaście stóp.”

Słowa te oddziałały na nią również fizycznie. Szyja zafalowała konwulsyjnie, aby oprzeć się

uduszeniu, a oczekiwanie szarpnięcia było tak realne, że chwyciła się oburącz za głowę jakby
broniąc jej przed oderwaniem od ramion. „Głębokość zapadni wynosiła czternaście stóp.” Nie!
To nie może się stać. Tego nie wytrzyma. Sama myśl o tym była nie do zniesienia. Pani Verloc
postanowiła więc iść natychmiast i rzucić się do rzeki z któregoś z mostów.

Tym razem udało jej się zawiązać na nowo woalkę. Z twarzą jakby zamaskowaną, cała czarna

od stóp do głów poza paroma kwiatami na kapeluszu, spojrzała machinalnie na zegar. Pomyślała,
że musiał stanąć. Nie mogła uwierzyć, że upłynęły tylko dwie minuty, odkąd spojrzała na niego
ostatnio. Oczywiście nie szedł przez cały ten czas. W rzeczywistości upłynęły tylko trzy minuty
od chwili, kiedy pani Verloc po raz pierwszy odetchnęła swobodnie po zadaniu ciosu, do tej, w
której postanowiła utopić się w Tamizie. Ale pani Verloc nie mogła w to uwierzyć. Słyszała
kiedyś, czy też czytała, że zegary i zegarki zawsze stają w chwili morderstwa, na zgubę
mordercy. Było jej to obojętne. „Na most — i już mnie nie ma”… Ale ruchy jej były powolne.

Powlokła się z trudem przez sklep i musiała przytrzymać się klamki u drzwi, nim znalazła

dość siły, żeby je otworzyć. Ulica przerażała ją, ponieważ wiodła albo na szubienicę, albo do
rzeki. Wypadła przez próg głową naprzód, z rozpostartymi ramionami, jak ktoś spadający przez
parapet mostu. To wyjście na otwarte powietrze dało jej przedsmak tonięcia — szlamowata
wilgoć ogarnęła ją, wdarła się do jej nozdrzy, przylgnęła do włosów. Deszcz niby nie padał, ale
każdą gazową latarnię otaczała rdzawa aureolka mgły. Furgonu i koni już nie było, i w czarnej
ulicy zasłonięte firanką okno jadłodajni dla woźniców tworzyło kwadratową plamę brudnego,
krwistoczerwonego światła, świecącą blado tuż nad poziomem chodnika. Pani Verloc, wlokąc się
powoli ku niemu, pomyślała sobie, że nie ma żadnych przyjaciół. Była to prawda. Tak dalece, że
kiedy nagle zatęskniła za widokiem jakiejś przyjaznej twarzy, nie przyszedł jej na myśl nikt
prócz sprzątaczki, pani Neale. Żadnych własnych znajomych nie miała. Towarzysko nikt nie
zauważy jej braku. Nie trzeba sądzić, że wdowa Verloc zapomniała o swojej matce. Tak nie było.
Winnie przez całe życie była dobrą córką, ponieważ była oddaną siostrą. Matka zawsze szukała
w niej oparcia. Nie można było spodziewać się od niej pociechy ani rady. Teraz, kiedy Stevie już
nie żył, więź jakby się zerwała. Córka nie mogła stanąć przed starą matką z tą straszliwą
opowieścią. Poza tym było to za daleko. Celem jej była teraz rzeka. Pani Verloc usiłowała
zapomnieć o matce.

Każdy krok kosztował ją wysiłek woli, który zdawał się ostatnim możliwym. Wlokąc się z

trudem, pani Verloc minęła czerwone światło okna jadłodajni. „Na most — i już mnie nie ma” —
powtarzała sobie z zaciekłym uporem. Wyciągnęła rękę w samą porę, żeby oprzeć się o słup
latarni i odzyskać równowagę. „W żaden sposób nie dostanę się tam przed ranem” — pomyślała.
Strach przed śmiercią paraliżował jej wysiłki, żeby uciec przed szubienicą. Zdawało się jej, że już
całe godziny wlecze się tą ulicą. „Nigdy tam nie dojdę — pomyślała. — Znajdą mnie wałęsającą
się po ulicach. To za daleko.” Trzymała się słupa latarni, dysząc pod czarną woalką.

„Głębokość zapadni wynosiła czternaście stóp.”
Gwałtownie odepchnęła od siebie słup i stwierdziła, że znowu idzie. Ale nowa fala słabości

ogarnęła ją niby wielkie morze, i zmyła z piersi resztę odwagi. „Nigdy tam nie dojdę —
wymamrotała stając nagle i chwiejąc się lekko. — Nigdy.”

I zdawszy sobie sprawę z absolutnej niemożliwości dojścia do najbliższego mostu, pani

Verloc pomyślała o ucieczce za granicę.

Przyszło jej to nagle. Mordercy uciekają. Uciekają za granicą. Do Hiszpanii albo do Kalifornii.

Puste nazwy. Ogromny świat stworzony ku chwale człowieka dla pani Verloc był tylko ogromną
pustką. Nie wiedziała, w którą stronę się obrócić. Mordercy mają przyjaciół, krewnych,
pomocników — mają wiedzę. Ona nie miała nic. Była najbardziej samotną ze wszystkich
morderców, jacy kiedykolwiek zadali śmiertelny cios. Była sama w Londynie — i całe to miasto
pełne cudów i błota, ze swoim labiryntem ulic i mnóstwem świateł, pogrążone było w
beznadziejnej nocy, spoczywało na dnie czarnej otchłani, z której żadna kobieta bez pomocy nie
może mieć nadziei się wydostać.

Zakołysała się i ruszyła znów przed siebie na oślep, z okropnym strachem, że upadnie; ale po

kilku krokach niespodziewanie doznała wrażenia, że ma oparcie, że jest bezpieczna. Podniosła
głowę i zobaczyła twarz mężczyzny, który bacznie przypatrywał jej się przez woalkę. Towarzysz
Ossipon nie bał się nieznajomych kobiet i żadna fałszywa delikatność nie mogła go powstrzymać
od zawarcia znajomości z kobietą najwidoczniej mocno pijaną. Kobiety interesowały towarzysza
Ossipona. Tę, którą teraz miał przed sobą, trzymał obiema wielkimi dłońmi i przyglądał jej się
rzeczowo, póki nie usłyszał cichego okrzyku: „Pan Ossipon!” — a wtedy omal nie pozwolił jej
paść bezwładnie na ziemię.

— Pani Verloc! — wykrzyknął. — Pani tutaj!
Wydawało mu się niemożliwe, żeby piła. Ale nigdy nie wiadomo. Nie wgłębiał się w tę

kwestię, lecz bacząc, aby nie zniechęcić łaskawego losu, który oddawał mu w ręce wdowę po
towarzyszu Verlocu, spróbował przyciągnąć ją do piersi. Ku jego zdziwieniu poddała się całkiem
łatwo, a nawet przez chwilę spoczęła na jego ramieniu, nim zaczęła usiłowania, by wyzwolić Się
z uścisku. Towarzysz Ossipon nie chciał postępować obcesowo z łaskawym losem. Cofnął ramię
w naturalny sposób.

— Pan mnie poznał — wyjąkała stojąc przed nim, stosunkowo dobrze utrzymując

równowagę.

— Oczywiście — powiedział Ossipon skwapliwie. — Zląkłem się, że pani upadnie. Za często

myślałem ostatnio o pani, żeby nie poznać pani wszędzie i o każdej porze. Stale o pani myślałem
— odkąd tylko panią zobaczyłem.

Pani Verloc zdawała się tego nie słyszeć.
— Pan szedł do sklepu? — spytała nerwowo.
— Tak, natychmiast — odrzekł Ossipon. — Jak tylko przeczytałem gazetę.
W rzeczywistości towarzysz Ossipon wałęsał się przez dobre dwie godziny w okolicy Brett

Street, nie mogąc się zdecydować na śmiały krok. Krzepki anarchista nie był, prawdę mówiąc,
śmiałym zdobywcą. Pamiętał, że pani Verloc nigdy nie odpowiadała na jego spojrzenia
najmniejszą zachętą. Sądził poza tym, że sklep może być obserwowany przez policję, a
towarzysz Ossipon nie życzył sobie wcale, aby policja nabrała przesadnego mniemania o jego
rewolucyjnych sympatiach. Nawet teraz nie wiedział dobrze, co zrobić. W porównaniu z jego
zwykłymi zakusami miłosnymi to było przedsięwzięcie wielkie i poważne. Nie wiedział, co
może na nim wskórać i jak daleko będzie się musiał posunąć, by dostać to, co było do wzięcia —
przyjąwszy, że w ogóle ma jakąś szansę. Te wątpliwości hamujące jego uniesienie nadały jego
głosowi rzeczowy ton dobrze pasujący do okoliczności.

— Czy mogę wiedzieć, dokąd pani szła? — spytał cicho.
— Niech mnie pan nie pyta! — zawołała pani Verloc z rozdygotaną, hamowaną

gwałtownością. Cała jej mocna żywotność wzdrygała się przed myślą o śmierci. — Mniejsza o
to, dokąd szłam…

Ossipon doszedł do wniosku, że jest ogromnie podniecona, ale zupełnie trzeźwa. Przez chwilę

stała u jego boku w milczeniu, a potem nagle zrobiła coś, czego się nie spodziewał. Wsunęła mu
rękę pod ramię. Zaskoczył go niewątpliwie sam fakt, ale w nie mniejszym stopniu i wyczuwalna
determinacja, z jaką ten ruch wykonała. Że jednak sprawa była delikatna, więc towarzysz
Ossipon zachował się delikatnie. Zadowolił się lekkim przyciśnięciem jej ręki do swoich
krzepkich żeber. Równocześnie poczuł się pchnięty do przodu i uległ temu impulsowi. U wylotu
Brett Street skierowano go w lewo. Usłuchał.

Straganiarz na rogu już był wygasił rozjarzoną glorię swoich pomarańcz i cytryn, i Brett Place

tonął cały w ciemnościach, w których tylko mgliste aureole nielicznych latarni wyznaczały jego
trójkątny obrys, a pośrodku świeciły się trzy lampy na jednym słupie. Ciemne postacie
mężczyzny i kobiety sunęły wolno pod rękę wzdłuż murów, niby bezdomni kochankowie wśród
tej żałosnej nocy.

— Co by pan powiedział, gdybym oświadczyła, że szłam do pana? — spytała pani Verloc,

mocno ściskając jego ramię.

— Powiedziałbym, że nie mogłaby pani znaleźć nikogo bardziej gotowego pomóc pani w jej

kłopotach — odparł Ossipon pod wrażeniem, że posuwa się naprzód wielkim krokiem. Prawdę
mówiąc, postępy tej delikatnej sprawy niemal zapierały mu dech w piersi.

— W moich kłopotach! — powtórzyła powoli pani Verloc.
— Tak.
— A czy pan wie, jakie są moje kłopoty? — szepnęła z dziwnym napięciem w głosie.
— W dziesięć minut po tym, jak zobaczyłem wieczorną gazetę — wyjaśnił żarliwie Ossipon

— spotkałem człowieka, którego widziała pani może parę razy w sklepie, i miałem z nim
rozmowę, która nie pozostawiła mi żadnych wątpliwości. Wtedy ruszyłem tutaj, zastanawiając
się, czy pani… Uwielbiam panią niewypowiedzianie, odkąd tylko ujrzały panią moje oczy —
zawołał, jakby nie mógł dłużej zapanować nad uczuciami.

Towarzysz Ossipon zakładał słusznie, że żadna kobieta nie jest w stanie odnieść się z

całkowitą niewiarą do takiej wypowiedzi. Nie wiedział jednak, że pani Verloc przyjęła ją z całą
zaciekłą siłą, jaką instynkt samozachowawczy nadaje chwytowi tonącego. Dla wdowy po panu
Verlocu krzepki anarchista był jakby promiennym wysłannikiem życia.

Szli powoli, noga w nogę.
— Tak mi się zdawało — szepnęła cicho pani Verloc.
— Miłość taka jak moja nie mogła się ukryć przed kobietą taką jak pani — ciągnął usiłując

oderwać myśl od względów materialnych, takich jak wartość handlowa sklepu i suma pieniędzy,
którą pan Verloc mógł pozostawić w banku. Przyłożył się do sentymentalnej strony sprawy. W
głębi serca był trochę zgorszony swoim sukcesem. Verloc był zacnym chłopem i stanowczo
bardzo przyzwoitym mężem, o ile można było sądzić. Towarzysz Ossipon nie miał jednak
zamiaru przeciwstawiać się szczęśliwemu losowi przez wzgląd na nieżyjącego człowieka.
Dzielnie stłumił współczucie dla ducha towarzysza Verloca i mówił dalej:

— Nie mogłem jej ukryć. Zanadto byłem wypełniony myślą o pani. Zapewne musiała to pani

zobaczyć w moich oczach. Ale ja się tego nie mogłem domyślać. Była pani zawsze taka
odległa…

— A czegoż innego się pan spodziewał? — wybuchnęła pani Verloc. — Byłam przecież

porządną kobietą…

Urwała, a potem dodała jakby do siebie, z ponurą urazą:
— Póki on nie zrobił ze mnie tego, czym jestem. Ossipon puścił to mimo uszu i przejął

inicjatywę.

— On nigdy rzeczywiście nie wydawał mi się całkiem godny pani — zaczął, machnąwszy

ręką na lojalność. — Zasługiwała pani na lepszy los.

Pani Verloc przerwała mu z goryczą:
— Lepszy los! On mnie oszukał, zabrał mi siedem lat życia.
— A wyglądało, że pani tak szczęśliwie z nim żyje. — Ossipon usiłował wytłumaczyć się z

letniości swojego dotychczasowego postępowania. — To właśnie mnie onieśmielało. Wydawało
się, że pani go kocha. Byłem zdziwiony… i zazdrosny — dodał.

— Ja — kochać go! — wykrzyknęła pani Verloc szeptem pełnym pogardy i wściekłości. —

Kochać go! Byłam mu dobrą żoną. Jestem porządną kobietą. A pan myślał, że go kochałam! Tak
pan myślał! Posłuchaj, Tom…

Dźwięk tego imienia przejął towarzysza Ossipona dreszczem dumy. Na imię miał bowiem

Aleksander, a nazywany był Tomem umownie tylko w gronie najbliższych. Było to imię
przyjaźni — momentów odprężenia. Nie miał pojęcia, że ona w ogóle usłyszała je kiedykolwiek
z czyichś ust. Okazało się teraz, że nie tylko usłyszała, ale przechowała je w pamięci — a może i
w sercu.

— Posłuchaj, Tom! Byłam młodą dziewczyną. Byłam zaharowana. Byłam zmęczona. Dwoje

ludzi żyło z tego, co potrafiłam zapracować, a naprawdę więcej już pracować nie mogłam. Dwoje
ludzi — matka i chłopiec. On był znacznie bardziej mój niż matki. Wysiadywałam całymi
nocami trzymając go na kolanach, sama jedna na górze, kiedy sama nie miałam więcej niż
siedem lat. A potem… on był mój, mówię ci. Ty tego nie możesz zrozumieć. Żaden mężczyzna
tego nie zrozumie. Co miałam robić? Był jeden młody człowiek…

Wspomnienie dawnej romantycznej przygody z młodym rzeźnikiem żyło jeszcze uparcie, niby

obraz ujrzanego przez krótką chwilę ideału, w tym sercu drżącym ze strachu przed szubienicą i
buntującym się przeciwko śmierci.

— To on był tym, którego wtedy kochałam — ciągnęła wdowa po panu Verlocu. — Pewno i

on widział to po moich oczach. Zarabiał dwadzieścia pięć szylingów tygodniowo, a ojciec
zagroził mu, że go wyrzuci z interesu na zbity łeb, jeżeli będzie na tyle głupi, żeby ożenić się z
dziewczyną, która ma na utrzymaniu zniedołężniałą matkę i chłopca — zwariowanego idiotę. Ale
on mimo to wciąż kręcił się koło mnie, aż wreszcie jednego wieczoru znalazłam dość odwagi,
żeby zatrzasnąć mu drzwi przed nosem. Musiałam tak zrobić. Kochałam go z całego serca.
Dwadzieścia pięć szylingów tygodniowo! I był ten drugi — dobry lokator. Co dziewczyna może
zrobić? Miałam pójść na ulicę? Wydawał się poczciwy. Chciał mnie w każdym razie. Co miałam
zrobić z matką i tym biednym chłopcem? Powiedz! Zgodziłam się. Wydawał się dobry, miał
hojną rękę, miał pieniądze, nigdy nic nie mówił. Siedem lat… siedem lat byłam mu dobrą żoną,
temu poczciwemu, dobremu, hojnemu… A on mnie kochał. O, tak. Kochał mnie, aż czasem
chciało mi się… Siedem lat. Siedem lat jego żoną. A wiesz ty, kim on był, ten twój kochany
przyjaciel? Wiesz, kim był?… Diabłem!

Nadludzka gwałtowność tego wyszeptanego stwierdzenia zupełnie oszołomiła towarzysza

Ossipona. Winnie Verloc obróciła się i chwyciwszy go za oba ramiona stanęła przed nim twarzą
w twarz w padającej mgle, wśród ciemności i pustki Brett Place, w którym wszelkie odgłosy
życia ginęły jakby w trójkątnej studni z asfaltu i cegły, ślepych domów i nieczułych kamieni.

— Nie, nie wiedziałem — oświadczył z jakąś ślamazarną tępotą, której śmieszność nie dotarła

do kobiety nękanej widmem szubienicy. — Ale teraz wiem. Ja… ja rozumiem — brnął dalej,
snując w duchu domysły, jakich to potworności mógł się Verloc dopuszczać pod sennymi,
spokojnymi pozorami swojego życia małżeńskiego. To było doprawdy okropne. — Ja rozumiem
— powtórzył, a potem pod wpływem nagłego natchnienia wydał okrzyk górnolotnego
współczucia: — Nieszczęsna kobieto! — zamiast bardziej familiarnego: „Biedactwo!”, którym
się zwykle w podobnych przypadkach posługiwał. Ten przypadek nie był zwykły. Ossipon czuł,
że dzieje się coś nienormalnego, a jednocześnie ani na chwilę nie tracił z oczu wielkości stawki.

— Nieszczęsna, dzielna kobieto!

Był rad, że wpadł na pomysł takiej odmiany, ale więcej pomysłów nie przyszło mu do głowy.
— No, ale on już nie żyje. — To było wszystko, na co potrafił się zdobyć. W te ostrożne

słowa włożył jednak sporo wrogości. Pani Verloc pochwyciła go kurczowo za ramię, jakby
tknięta szałem.

— Więc domyśliłeś się, że nie żyje — powiedziała cicho, na wpół nieprzytomnie. — Ty!

Domyśliłeś się, co musiałam zrobić. Musiałam!

W niemożliwym do opisania tonie tych słów pobrzmiewały nuty tryumfu, ulgi, wdzięczności.

Pochłonęły one całą uwagę Ossipona ze szkodą dla zwykłego, dosłownego sensu. Zastanawiał
się, co jej jest, dlaczego popadła w ten stan szalonego podniecenia. Zaczął się nawet zastanawiać,
czy ukryte przyczyny tej historii w Greenwich Park nie tkwiły czasem w niefortunnych
okolicznościach pożycia małżeńskiego Verloców. Posunął się aż do podejrzenia, że pan Verloc
wybrał taki niezwykły sposób popełnienia samobójstwa. Dalibóg! To by tłumaczyło ową
absolutną bezmyślność i przewrotność całej sprawy. Sytuacja nie wymagała przecież żadnego
anarchistycznego zamachu. Wręcz przeciwnie — i Verloc wiedział o tym równie dobrze jak
każdy inny rewolucjonista jego rangi. Cóż za niebywały kawał, jeżeli Verloc po prostu nabrał
całą Europę, wszystkich rewolucjonistów, policję, prasę, i zadufanego w sobie Profesora na
dodatek. Doprawdy — pomyślał Ossipon w zdumieniu — wygląda, że prawie na pewno tak
było! Biedaczysko! Wydało mu się przy tym bardzo możliwe, że w tym stadle niekoniecznie
mężczyzna był diabłem.

Aleksander Ossipon, przezywany Doktorem, z natury skłonny był myśleć pobłażliwie o

swoich przyjaciołach–mężczyznach. Spojrzał na panią Verloc, uczepioną do jego ramienia. O
swoich przyjaciółkach–kobietach myślał w sposób szczególny, praktyczny. Pytanie, dlaczego
panią Verloc tak zdziwiło, że wie o śmierci pana Verloca — nie był to przecież żaden domysł —
nie niepokoiło go zbytnio. Kobiety często gadają jak wariatki. Ciekaw był jednak, w jaki sposób
ona się dowiedziała. Gazety nie mogły powiedzieć jej niczego poza nagim faktem, skoro
mężczyzna rozerwany na kawałki w Greenwich Park nie został zidentyfikowany. Nie do
pomyślenia, żeby Verloc dał jej poznać swoje zamiary — jakiekolwiek one były. Problem ten
niezmiernie interesował towarzysza Ossipona. Zatrzymał się nagle. Obeszli już tymczasem
wszystkie trzy pierzeje Brett Place i znajdowali się znów przy wylocie Brett Street.

— Jak tyś się o tym dowiedziała? — spytał, starając się przybrać ton stosowny do charakteru

rewelacji, jakie usłyszał od kobiety u jego boku.

Dygotała gwałtownie przez chwilę, nim odpowiedziała apatycznym głosem.
— Od policji. Przyszedł jakiś nadinspektor. Mówił że się nazywa nadinspektor Heat. Pokazał

mi…

Głos uwiązł w gardle pani Verloc. — Och, Tom, oni musieli go zgarniać łopatą.
Pierś jej zafalowała suchym szlochem. Po sekundzie Ossipon odzyskał mowę.
— Policja! Chcesz powiedzieć, że policja już przyszła? Że sam nadinspektor Heat przyszedł

cię zawiadomić?

— Tak — potwierdziła tym samym apatycznym tonem. — Przyszedł. Tak po prostu.

Przyszedł. Ja nic nie wiedziałam. Pokazał mi kawałek płaszcza i… Tak po prostu. „Zna pani to?”
— mówi.

— Heat! Heat! I co zrobił?
Pani Verloc spuściła głowę.
— Nic. Nic nie zrobił. Poszedł sobie. Policja była po stronie tego człowieka — wyszeptała

tragicznie. — I jeszcze jeden przyszedł.

— Jeszcze… jeszcze jeden inspektor, chcesz powiedzieć? — spytał Ossipon bardzo

podniecony, tonem ogromnie przypominającym głos przerażonego dziecka.

— Nie wiem. Przyszedł. Wyglądał na cudzoziemca. Może to był jeden z tych z ambasady.
Towarzysz Ossipon omal nie zemdlał od tego nowego szoku.
— Z ambasady! Czy ty wiesz, co mówisz? Z jakiej ambasady? Co masz na myśli, mówiąc o

ambasadzie?

— Tę na Chesham Square. Tych ludzi, których tak wyklinał. Nie wiem. Co to ma za

znaczenie!

— A ten typ, co on zrobił, co ci powiedział?
— Nie pamiętam… Nic… Wszystko mi jedno. Nie pytaj mnie — prosiła znużonym głosem.
— Dobrze. Nie będę — przystał Ossipon czule. I mówił szczerze, nie dlatego, by go wzruszył

patos błagalnego głosu, ale ponieważ czuł, że traci rozeznanie w głębiach tej mrocznej sprawy.
Policja! Ambasada! Ładna historia! Bojąc się zapuścić myślą w zakamarki, gdzie mogło
zabraknąć naturalnego światła, które by przeprowadziło ją bezpiecznie, zdecydowanie wyrzucił z
głowy wszelkie przypuszczenia, domysły i teorie. Miał przy sobie tę kobietę, która dosłownie
rzucała mu się na szyję, i to był wzgląd najważniejszy. Ale po tym, co usłyszał, nic już nie mogło
go zdziwić. I kiedy pani Verloc, jak gdyby nagle przebudzona ze snu o bezpieczeństwie, zaczęła
przedstawiać mu z szaleńczym żarem konieczność natychmiastowej ucieczki na kontynent, nie
zdumiał się wcale. Powiedział po prostu z nieudawanym żalem, że przed ranem nie ma pociągu, i
stał patrząc w zamyśleniu na jej twarz przesłoniętą czarną siatką w świetle latarni gazowej
przesłoniętej woalem mgły.

Obok niego jej czarna postać wtapiała się w noc, jak figura do połowy wyciosana z bloku

czarnego kamienia. Niepodobna było odgadnąć, co wiedziała, jak dalece była wplątana w
stosunki z policjantami i ambasadami. Ale skoro chciała uciekać, nie jego rzeczą było
przeciwstawiać się temu. Jemu samemu też bardzo zależało na wyjeździe. Czuł, że ten interes,
ten sklep tak dziwnie dobrze znany nadinspektorom i członkom zagranicznych ambasad, to nie
miejsce dla niego. To trzeba rzucić. Ale chodziło o resztę. O te oszczędności. Pieniądze!

— Musisz mnie gdzieś ukryć do rana — powiedziała głosem, w którym brzmiał strach.
— Sęk w tym, moja droga, że nie mogę cię zabrać tam, gdzie mieszkam. Dzielę pokój ze

znajomym.

On też był nieco wystraszony. Rano bez wątpienia wszystkie dworce będą pełne tych

przeklętych wywiadowców. A jeśli ją złapią, tak czy inaczej będzie dla niego bezpowrotnie
stracona.

— Ale musisz. Czy nie dbasz o mnie zupełnie — zupełnie? Co ty sobie myślisz?
Powiedziała to gwałtownie, ale opuściła splecione ręce w zniechęceniu. Zapadła cisza, a mgła

padała i ciemność panowała niepodzielnie nad Brett Place. W pobliżu stojących naprzeciw siebie
mężczyzny i kobiety nie było żadnej żywej duszy, nawet włóczęgowskiej, rozwiązłej i kochliwej
duszy kota.

— Może dałoby się znaleźć gdzieś jakiś bezpieczny kąt — powiedział wreszcie Ossipon. —

Ale prawdę mówiąc, moja kochana, mam za mało pieniędzy, żeby pójść spróbować — tylko parę
pensów. My, rewolucjoniści, nie jesteśmy bogaci.

Miał w kieszeni piętnaście szylingów.
— No i podróż mamy przed sobą — dodał. — I to zaraz, jak tylko zrobi się dzień.
Nie drgnęła, nie wydała głosu, i towarzyszowi Ossiponowi zrzedła nieco mina. Najwidoczniej

nie miała nic do zaproponowania. Nagle chwyciła się kurczowo za pierś, jakby poczuła tam ostry
ból.

— Ale ja mam — wykrztusiła. — Ja mam pieniądze. Mam dosyć pieniędzy. Tom! Chodźmy

stąd.

— Ile masz? — spytał nie ruszając się, choć go ciągnęła — był bowiem człowiekiem

ostrożnym.

— Mam te pieniądze, mówię ci. Wszystkie.
— Jak to? Wszystkie pieniądze, które były w banku, czy co? — spytał niedowierzająco, choć

gotów nie dziwić się niczemu, co mógł przynieść szczęśliwy los.

— Tak, tak! — powiedziała nerwowo. — Wszystkie, co były. Mam je wszystkie.
— Jakżeś ty zdołała tak prędko je wydostać? — zdumiał się.
— On mi je dał — rzekła cicho, nagle osłabła i drżąca.
Towarzysz Ossipon twardą ręką zdusił w sobie wzrastające zdziwienie.
— Ależ w takim razie… jesteśmy uratowani — powiedział wolno.
Pochyliła się do przodu i opadła na jego pierś. Przyjął ją tam chętnie. Miała wszystkie

pieniądze. Jej kapelusz przeszkadzał zbytnim zapałom; woalka także. Ossipon objawił swoje
uczucia w sposób wystarczający, ale tylko tyle. Ona przyjęła te objawy bez oporu i bez oddania,
biernie, jakby na wpół świadomie. Uwolniła się bez trudu z jego luźnego uścisku.

— Ty mnie uratujesz, Tom — wybuchnęła odchylając się w tył, ale wciąż trzymając go za

klapy wilgotnego płaszcza. — Ratuj mnie. Ukryj mnie. Nie pozwól, żeby mnie wzięli. Zabij mnie
raczej. Ja sama nie potrafiłam tego zrobić — nie mogłam, nie mogłam… nawet żeby uniknąć
tego, czego się boję.

— „Ależ ona dziwna” — pomyślał. Zaczynała budzić w nim jakiś nieokreślony niepokój.
— Czegoż ty się tak boisz, u diabła? — spytał gburowato, ponieważ był zajęty ważnymi

myślami.

— Przecież domyśliłeś się, co byłam zmuszona zrobić! — wykrzyknęła kobieta. Przerażona

żywą obrazowością swoich straszliwych lęków, z głową pełną wymownych słów
przedstawiających grozę jej sytuacji, wyobrażała sobie, że jej niezrozumiałe bełkoty są
niezmiernie jasne. Nie zdawała sobie sprawy, jak mało powiedziała na głos w owych zdaniach
bez związku, które dokańczała tylko w myśli. Doznała była ulgi, jaką przynosi pełna spowiedź, i
nadawała szczególny sens każdemu zdaniu wypowiedzianemu przez towarzysza Ossipona, który
wiedział zupełnie co innego niż ona. — Przecież domyśliłeś się, co byłam zmuszona zrobić! —
Głos jej przycichł. — To nietrudno ci chyba zgadnąć, czego się boję — mówiła dalej półgłosem z
posępną goryczą. — Ja się na to nie zgadzam. Nie! Nie! Nie! Musisz obiecać, że mnie raczej
zabijesz! — Szarpnęła za klapy jego płaszcza. — To się nie może stać!

Zapewnił ją krótko, że żadne obietnice z jego strony nie są potrzebne, ale bardzo uważał, żeby

nie sprzeciwiać jej się kategorycznie, gdyż nieraz już miał do czynienia z podnieconymi
kobietami, a z zasady był skłonny raczej kierować się w postępowaniu doświadczeniem niż
rozważać każdy szczególny przypadek. Jego rozwaga w tym przypadku skupiała się na czymś
innym. Słowa kobiet ulatują z wiatrem, ale niedostatki rozkładów jazdy pozostają. Wyspowy
charakter Wielkiej Brytanii narzucał się jego myślom w nienawistnej formie. „Zupełnie tak,
jakby co noc człowiek był pod kluczem” — pomyślał z irytacją, równie bezradny, jak gdyby miał
wdrapać się na mur z tą kobietą na grzbiecie. Nagle uderzył się w czoło. Wysiliwszy mózg,
przypomniał sobie w tej chwili o połączeniu Southampton — St. Malo. Statek odpływał koło
północy. O dziesiątej trzydzieści był pociąg. Poweselał i nabrał chęci działania.

— Z dworca Waterloo. Mnóstwo czasu. Więc jednak nam się uda… No, cóż tam znowu? Nie

tędy — zaprotestował.

Pani Verloc wzięła go pod rękę i usiłowała zaciągnąć z powrotem w Brett Street.
— Zapomniałam wychodząc zamknąć drzwi od sklepu — szepnęła, straszliwie poruszona.
Sklep razem ze wszystkim, co w nim było, przestał interesować towarzysza Ossipona. Umiał

on ograniczać swoje pożądania. Już miał powiedzieć: „To co z tego? Wszystko jedno”, ale się

powstrzymał. Nie lubił sporów o drobiazgi. Przyśpieszył nawet znacznie kroku na myśl, że może
zostawiła pieniądze w szufladzie. Ale jego chętna ustępliwość była niczym wobec jej
gorączkowego pośpiechu.

W sklepie na pierwszy rzut oka było zupełnie ciemno. Drzwi były uchylone. Pani Verloc

oparła się o ścianę i wyjąkała zdyszanym głosem:

— Nikt tu nie wchodził. Popatrz! Światło… światło w bawialni.
Ossipon wyciągnął szyję do przodu i ujrzał bladą smugę światła w głębi ciemnego sklepu.
— Rzeczywiście — powiedział.
— Zapomniałam. — Głos pani Verloc ledwo dawał się słyszeć zza woalki. Ale gdy Ossipon

stał czekając, aż wejdzie pierwsza, powiedziała głośniej: — Wejdź tam i zgaś… bo oszaleję.

Nie zgłosił żadnego bezpośredniego sprzeciwu wobec tej propozycji, tak dziwnie

umotywowanej.

— Gdzie są te całe pieniądze? — spytał tylko.
— Mam je na sobie! Idź, Tom. Prędko! Zgaś to światło… Idź! — krzyknęła, chwytając go od

tyłu za oba ramiona.

Nie przygotowany na przejaw siły fizycznej, towarzysz Ossipon zatoczył się daleko w głąb

sklepu pod wpływem jej pchnięcia. Był zdziwiony siłą tej kobiety i zgorszony jej
postępowaniem. Nie zawrócił jednak, żeby ją skarcić surowo na ulicy. Jej dziwaczne zachowanie
zaczynało wywierać na nim nieprzyjemne wrażenie. Uważał ponadto, że kiedy jak kiedy, ale
teraz musi ustępować kaprysom tej kobiety. Swobodnie wyminął koniec lady i z całym spokojem
zbliżył się do oszklonych drzwi bawialni. Ponieważ firanka zasłaniająca szyby była trochę
ściągnięta w bok, uległ bardzo naturalnemu impulsowi i zabierając się do naciśnięcia klamki,
zajrzał do środka. Zajrzał bez żadnej myśli, bez intencji, bez jakiejkolwiek ciekawości. Zajrzał,
bo nie mógł się od tego powstrzymać. Zajrzał i zobaczył pana Verloca leżącego spokojnie na
kanapie.

Krzyk pochodzący z najgłębszych czeluści jego piersi zamarł nie dosłyszany, przekształcając

się w jakiś tłusty i mdły smak na wargach. Jednocześnie duchowa osobowość towarzysza
Ossipona wykonała szalony skok wstecz. Ale jego ciało, pozbawione tym sposobem
przewodnictwa intelektu, dalej trzymało się klamki z bezmyślną siłą instynktu. Krzepki
anarchista nawet się nie zachwiał. Patrzył wytrzeszczonymi oczyma, z twarzą tuż przy szybie.
Dałby wszystko, żeby stąd uciec, ale powracający rozum mówił mu, że nie byłoby wskazane
puścić klamkę. Co to było? Szaleństwo, koszmar czy też jakaś pułapka, w którą go zwabiono
szatańskim podstępem? Dlaczego? Po co? Nie wiedział. Wobec tego, że nie poczuwał się do
żadnej winy, że jeśli chodziło o tych dwoje, sumienie miał całkiem spokojne, myśl, że
Verlocowie zamordują go z jakichś zagadkowych powodów, przeszła mu nie tyle przez głowę, co
przez dołek pod piersiami, pozostawiając za sobą uczucie mdłości — fizyczną niedyspozycję.
Przez chwilę — długą chwilę — towarzyszowi Ossiponowi było w bardzo szczególny sposób
niedobrze. I wciąż patrzył. Pan Verloc tymczasem leżał zupełnie nieruchomo, z wiadomych sobie
powodów symulując sen, podczas gdy ta jego szalona kobieta pilnowała drzwi — niewidoczna i
milcząca na ciemnej i pustej ulicy. Czyżby to wszystko było jakimś ukartowanym zastraszeniem,
wymyślonym przez policję specjalnie dla niego? Jego skromność wzdragała się przed takim
wyjaśnieniem.

Ale prawdziwy sens sceny, na którą patrzył, dotarł do Ossipona poprzez kontemplację

kapelusza. Wydał mu się on czymś nadzwyczajnym, przedmiotem złowieszczym, znakiem.
Czarny, obrócony rondem do góry, leżał na podłodze przed kanapą, jakby gotów na przyjęcie
groszowych datków od ludzi, którzy przyjdą niebawem oglądać pana Verloca zażywającego w
pełni spokoju domowego ogniska. Z kapelusza oczy krzepkie— go anarchisty przeniosły się na

przemieszczony stół, przez pewien czas wpatrywały się w stłuczony półmisek, i wreszcie doznały
czegoś w rodzaju optycznego szoku na widok białego lśnienia pod niedomkniętymi powiekami
mężczyzny na kanapie. Pan Verloc wyglądał teraz nie tyle na śpiącego, co na człowieka leżącego
z pochyloną głową i wpatrującego się uporczywie w swoją lewą pierś. A kiedy towarzysz
Ossipon dostrzegł tam rękojeść noża, odwrócił się od szklanych drzwi i gwałtownie
zwymiotował.

Trzask zamykanych drzwi od ulicy wywołał panikę na samym dnie jego duszy. Ten dom z

jego nieszkodliwym już lokatorem mógł jednak w dalszym ciągu stać się pułapką — straszliwą
pułapką. Towarzysz Ossipon nie miał w tej chwili ustalonej koncepcji na temat tego, co mu się
przydarza. Odwrócił się raptownie, zawadzając udem o koniec lady, zatoczył się z okrzykiem
bólu, po czym wśród przerażającego grzechotu dzwonka poczuł, jak ktoś konwulsyjnym
uściskiem przygważdża mu ręce do boków i jak zimne usta kobiece pełzają po samym jego uchu,
by wyszeptać:

— Policjant! Zobaczył mnie!
Przestał się szamotać, a ona nie puszczała go ani na chwilę. Jej ręce zwarły się na jego

krzepkich plecach w nierozerwalnym splocie palców. Podczas gdy zbliżały się kroki, oddychali
szybko, z trudem łowiąc powietrze, pierś w pierś, jakby w pozie śmiertelnej walki, choć w
rzeczywistości była to poza śmiertelnego strachu. I trwało to długo.

Posterunkowy odbywający obchód istotnie dostrzegł był panią Verloc, ale ponieważ wszedł z

oświetlonej arterii od drugiego końca Brett Street, wydała mu się tylko czymś, co mignęło w
ciemnościach. Nie był nawet całkiem pewny, czy coś naprawdę mignęło. Nie miał powodu
przyśpieszać kroku. Kiedy dotarł przed sklep, zauważył, że wcześnie go dziś zamknięto. Nie było
w tym nic bardzo niezwykłego. Policjanci pełniący służbę w okolicy mieli specjalne instrukcje co
do tego sklepu: nie należało się wtrącać do tego, co się w nim dzieje — chyba że byłoby to
rażące naruszenie porządku publicznego — ale o wszelkich obserwacjach należało meldować.
Tym razem żadnej okazji do obserwacji nie było, ale z poczucia obowiązku i dla spokoju
sumienia, jak również z powodu owego wątpliwego mignięcia w ciemnościach, posterunkowy
przeszedł z przeciwległego chodnika i spróbował drzwi. Sprężynowy zatrzask, od którego klucz
spoczywał już na zawsze zwolniony ze służby w kieszonce kamizelki zmarłego pana Verloca,
trzymał mocno jak zwykle. Podczas gdy sumienny funkcjonariusz szarpał za klamkę, Ossipon
poczuł, jak zimne wargi kobiety znów pełzają po jego uchu.

— Jeżeli on tu wejdzie, zabij mnie… zabij mnie, Tom.
Posterunkowy oddalił się, błysnąwszy po drodze, wyłącznie dla formy, światłem swojej ślepej

latarki w witrynę sklepu. Jeszcze przez moment mężczyzna i kobieta znajdujący się wewnątrz
stali bez ruchu, dysząc pierś przy piersi; wreszcie jej palce się rozplotły, ręce opadły powoli
wzdłuż boków. Ossipon oparł się o ladę. Krzepki anarchista pilnie potrzebował oparcia. To było
okropne. Był niemal zanadto wstrząśnięty, aby mówić. Zdołał jednak wypowiedzieć płaczliwym
tonem myśl świadczącą przynajmniej, że zdaje sobie sprawę ze swojego położenia.

— Dwie minuty później, a byłbym przez ciebie wpadł prosto na tego typa szperającego tutaj

ze swoją przeklętą latarką.

Wdowa po panu Verlocu, stojąca nieruchomo pośrodku sklepu, powiedziała natarczywie:
— Wejdź tam i zgaś to światło, Tom. Doprowadzi mnie do szału.
Zobaczyła niewyraźnie gwałtowny gest odmowy. Nic na świecie nie skłoniłoby Ossipona do

wejścia do bawialni. Nie był zabobonny, ale za dużo tam było krwi na podłodze — cała
szkaradna kałuża dookoła kapelusza. Uważał, że i tak znalazł się już za blisko tego trupa na to,
żeby zachować spokój ducha — żeby wynieść głowę całą, być może!

— W takim razie przy liczniku! Tam. Zobacz. W tamtym kącie.

Krzepka, ciemna postać towarzysza Ossipona przemierzyła wielkimi krokami sklep i

posłusznie kucnęła w kącie — ale było to posłuszeństwo niechętne. Zaczął majstrować
niezdarnie, nerwowo, mamrocząc przekleństwa — i nagle światło za oszklonymi drzwiami
zgasło przy wtórze urywanego, histerycznego westchnienia kobiety. Noc, nieuchronna nagroda
za wierny trud ludzki na tej ziemi, noc zapadła nad panem Verlokiem, wypróbowanym
rewolucjonistą — „jednym ze starej gwardii” — skromnym stróżem społeczeństwa,
nieocenionym Tajnym Agentem A z raportów barona Stott–Wartenheima, sługą prawa i
porządku, wiernym, zaufanym, dokładnym, godnym podziwu, mającym być może jedną jedyną,
sympatyczną słabość: idealistyczne przekonanie, że jest kochany dla siebie samego.

Ossipon wrócił po omacku do lady przez duszną ciemność, czarną teraz jak atrament. Głos

pani Verloc, stojącej pośrodku sklepu, zawibrował w tej czerni rozpaczliwym protestem.

— Ja nie chcę wisieć, Tom. Ja nie chcę…
Urwała. Ossipon rzucił od lady ostrzeżenie: — Nie krzycz tak! — a potem popadł w głębokie

zamyślenie.

— Zrobiłaś to całkiem sama? — spytał głuchym głosem, ale z pozorami władczego spokoju,

który napełnił serce pani Verloc wdzięczną ufnością w jego opiekuńczą siłę.

— Tak — szepnęła, niewidoczna.
— Nie uwierzyłbym, że to możliwe — mruknął. — Nikt by nie uwierzył. — Usłyszała jego

kroki i zgrzyt zamka w drzwiach do bawialni. Towarzysz Ossipon przekręcił klucz nad
spoczynkiem pana Verloca — i uczynił to nie z czci dla wiekuistego charakteru tego spoczynku
ani z żadnych innych mgliście sentymentalnych względów, lecz dlatego, że nie był wcale pewien,
czy ktoś jeszcze nie ukrywa się gdzieś w tym domu. Nie wierzył tej kobiecie, a raczej stracił już
rozeznanie, co na tym zdumiewającym świecie może być prawdziwe, możliwe czy bodaj
prawdopodobne. Strach pozbawił go wszelkiej zdolności do wiary czy niewiary w odniesieniu do
tej niesamowitej historii, która zaczęła się od inspektorów policji i ambasad, a skończy nie
wiedzieć czym — szafotem dla kogoś. Przerażała go myśl, że nie potrafi udowodnić, jak spędził
czas od godziny siódmej, bo przecież wałęsał się wtedy w okolicy Brett Street. Przerażała go ta
szalona kobieta, która go tu sprowadziła i zapewne obarczy wspólnictwem zbrodni, przynajmniej
o ile nie będzie ostrożny. Przerażała go szybkość, z jaką został wplątany — zwabiony — w takie
niebezpieczeństwo. Odkąd ją spotkał, upłynęło około dwudziestu minut, nie więcej.

Rozległ się ściszony głos pani Verloc, błagający żałośnie:
— Nie pozwól, żeby mnie powiesili, Tom! Wywieź mnie z Anglii. Będę dla ciebie pracować.

Będę dla ciebie harować jak niewolnica. Będę cię kochać. Nie mam nikogo na świecie… Kto na
mnie spojrzy, jeśli nie ty! — Umilkła na chwilę, a potem w otchłaniach pustki, którą wytworzyła
dokoła niej wąska strużka krwi ściekająca z rękojeści noża, znalazła natchnienie do słów
straszliwych w ustach tej, która była niegdyś uczciwą dziewczyną z domu na Belgravii, a potem
wierną, uczciwą żoną pana Verloca. — Nie będę cię prosiła, żebyś się ze mną ożenił —
wyszeptała ze wstydem.

Postąpiła krok naprzód w ciemności. Bał się jej strasznie. Nie zdziwiłby się, gdyby nagle

dobyła drugiego noża, przeznaczonego dla jego piersi. Na pewno nie stawiłby żadnego oporu. W
tej chwili nie miał w sobie dość męstwa nawet na to, by zabronić jej zbliżyć się do siebie. Spytał
jednak głuchym, nieswoim głosem:

— Czy on spał?
— Nie — krzyknęła, i szybko mówiła dalej: — Nie spał. O, nie. Powiedział mi właśnie, że nic

mu się nie może stać. Mimo że zabrał mi tego chłopca, żeby go zabić — tego kochającego,
niewinnego, nieszkodliwego chłopaczynę. Mojego własnego, mówię ci. Leżał sobie na kanapie,
całkiem wygodnie — chociaż zabił chłopca… mojego chłopca. Chciałam pójść na ulicę, byle by

zejść mu z oczu. A on mówi do mnie tak: „Chodź tutaj”, chociaż dopiero co powiedział mi, że ja
się przyczyniłam do śmierci chłopca. Słyszysz, Tom? Mówi tak: „Chodź tutaj” — po tym, jak
wydarł ze mnie serce razem z chłopcem, żeby je rozbić o ziemię.

Umilkła, a potem jak we śnie powtórzyła dwa razy: — Krew i ziemia. Krew i ziemia. — Na

towarzysza Ossipona spłynęło wielkie olśnienie. Więc to ten niedorozwinięty wyrostek zginął w
Greenwich Park. I nabranie wszystkich dookoła wydało mu się bardziej całkowite niż
kiedykolwiek — wprost kolosalne. U szczytu zdumienia wykrzyknął naukowo:

— Ten degenerat… Nie do wiary!
— „Chodź tutaj” — rozległ się znowu głos pani Verloc. — Co on sobie o mnie myślał?

Powiedz, Tom. „Chodź tutaj!” Do mnie! W ten sposób! Patrzyłam właśnie na ten nóż i
pomyślałam, dobrze, przyjdę, skoro on tak bardzo chce. O, tak! Przyszłam po raz ostatni… Z
nożem.

Bał się jej straszliwie — tej siostry degenerata, samej też degeneratki z typu tych, co

mordują… albo tych, co kłamią. Można powiedzieć, że w dodatku do wszystkich rodzajów
strachu, jakie odczuwał, towarzysz Ossipon przerażony był naukowo. Jego strach był bezmierny i
złożony, i właśnie dlatego, że go było tak wiele, nadawał mu w ciemności fałszywy pozór
spokoju, zamyślenia i rozwagi. Poruszał się bowiem i mówił z trudnością, mając wolę i umysł
jakby zamrożone — a nikt nie mógł widzieć jego upiornej twarzy. Czuł się na wpół martwy.

Nagle skoczył w górę na wysokość stopy. Pani Verloc nieoczekiwanie zbezcześciła

nieprzerwany, pełen rezerwy i przyzwoitości spokój swojego domu, wydając przenikliwy i
straszny krzyk.

— Ratunku, Tom! Ocal mnie. Ja nie chcę wisieć. Rzucił się naprzód, szukając ręką po omacku

jej ust, żeby je zatkać, i krzyk zamarł. Ale swoim gwałtownym ruchem przewrócił ją. Teraz czuł,
jak czepia się jego nóg, i jego strach osiągnął punkt kulminacyjny, stał się czymś podobnym do
odurzenia alkoholem, naprowadzał urojenia, nabrał cech delirium tremens. Ossipon po prostu
widział teraz węże. Widział tę kobietę oplatającą go jak wąż, którego nie można z siebie
strząsnąć. Nie była śmiertelnie niebezpieczna. Była śmiercią samą — towarzyszką życia.

Pani Verloc, jak gdyby wybuch przyniósł jej ulgę, zachowywała się teraz wcale nie głośno.

Była żałosna.

— Tom, nie możesz mnie teraz rzucić — szepnęła z podłogi. — Chyba, że rozdepczesz mi

głowę obcasem. Nie opuszczę cię.

— Wstań — powiedział Ossipon.
Twarz jego była tak blada, że całkiem dobrze było ją widać w czarnych ciemnościach sklepu,

podczas gdy zawoalowana pani Verloc nie miała twarzy, prawie nie miała widzialnej postaci.
Tylko drżenie czegoś małego i białego — kwiatka na jej kapeluszu — wskazywało jej miejsce i
ruchy.

To coś podniosło się w ciemności. Pani Verloc wstała z podłogi, i Ossipon żałował, że nie

wybiegł od razu na ulicą. Ale zorientował się prędko, że to by nie było dobrze. Nie byłoby
dobrze. Ona pobiegłaby za nim. Ścigałaby go z krzykiem tak długo, aż wszyscy policjanci z
okolicy, słysząc ją, puściliby się za nim w pogoń. A potem, któż może wiedzieć, co by o nim
mówiła? Był tak wystraszony, że na chwilę przyszedł mu do głowy obłąkany pomysł, żeby
udusić ją po ciemku. I wystraszył się więcej jeszcze! Miała go w potrzasku. Wyobraził sobie, jak
żyje w nikczemnym strachu w jakiejś zapadłej wiosce hiszpańskiej czy włoskiej, aż pewnego
pięknego poranka znajdą i jego także nieżywego, z nożem w piersi — jak pana Verloca.
Westchnął głęboko. Nie śmiał się ruszyć. A pani Verloc czekała cicho, aż jej wybawca zechce się
odezwać, czerpiąc pociechę z jego rozważnego milczenia.

Nagle przemówił głosem prawie naturalnym. Jego namysły się skończyły.

— Chodźmy stąd, bo spóźnimy się na pociąg.
— Dokąd jedziemy, Tom? — spytała nieśmiało. Pani Verloc nie była już wolną kobietą.
— Pojedziemy najpierw do Paryża, jak nam się uda… Wyjdź pierwsza i zobacz, czy droga

wolna.

Usłuchała. Jej ściszony głos dobiegł go przez ostrożnie otwierane drzwi.
— Wszystko w porządku.
Ossipon wyszedł. Mimo że starał się zamknąć drzwi delikatnie, pęknięty dzwonek zabrzęczał

w pustym sklepie, jakby próbując nadaremnie ostrzec spoczywającego pana Verloca o
ostatecznym odejściu jego żony — w towarzystwie jego przyjaciela.

W dorożce, którą niebawem znaleźli, krzepki anarchista zabrał się do wyjaśnień. Był wciąż

okropnie blady, oczy wyglądały, jakby wpadły całe pół cala w głąb jego napiętej twarzy. Ale
najwyraźniej przemyślał sobie wszystko niezwykle dokładnie.

— Jak dojedziemy — perorował dziwnym, monotonnym głosem — musisz wejść na dworzec

przede mną, jakbyśmy się nie znali. Ja kupię bilety i twój wsunę ci do ręki, kiedy przejdę obok
ciebie. Wtedy ty pójdź do damskiej poczekalni pierwszej klasy i siedź tam, póki nie będzie
brakowało tylko dziesięciu minut do odjazdu. Wtedy wyjdź. Ja będę przed drzwiami. Wyjdziesz
pierwsza na peron, jakbyś mnie nie znała. Mogą tam pilnować tacy, którzy wiedzą, co w trawie
piszczy. Sama — jesteś tylko jakąś kobietą, która odjeżdża pociągiem. Ja jestem znany. Jeśli
zobaczą cię ze mną, mogą się domyślić, że jesteś panią Verloc, która ucieka. Rozumiesz, moja
droga? — spytał z wysiłkiem.

— Tak — rzekła pani Verloc, siedząc przytulona do niego w tej dorożce, cała sztywna od lęku

przed szubienicą i przed śmiercią. — Rozumiem, Tom. — I dodała do siebie, niby straszliwy
refren: — „Głębokość zapadni wynosiła czternaście stóp.”

Ossipon, którego twarz wyglądała jak świeży odlew gipsowy zdjęty z niego po wyniszczającej

chorobie, powiedział nie patrząc na nią:

— Ale, ale, powinienem teraz dostać pieniądze na bilety.
Pani Verloc odpięła parę haftek w staniku i patrząc wciąż przed siebie ponad błotnikiem

dorożki, podała mu nowy portfel ze świńskiej skóry. On wziął go bez słowa i jednym ruchem
schował gdzieś głęboko, jakby zanurzał go we własnej piersi. Potem poklepał płaszcz po
wierzchu.

Wszystko to dokonało się bez wymiany bodaj jednego spojrzenia; byli jak dwoje ludzi

wypatrujących przed sobą upragnionego celu. Dopiero gdy dorożka skręciła ku mostowi, Ossipon
otworzył znowu usta.

— Czy wiesz, ile tam jest tych pieniędzy? — zapytał powoli, jakby zwracał się do jakiegoś

gnoma siedzącego pomiędzy uszami konia.

— Nie — powiedziała pani Verloc. — On mi je dał. Nie liczyłam. Wcale wtedy o tym nie

myślałam. A potem…

Poruszyła lekko prawą ręką. Ten mały ruch owej prawej ręki, która przed niespełna godziną

zadała śmiertelny cios w serce człowieka, był tak wymowny, że Ossipon nie mógł powstrzymać
dreszczu. Wyolbrzymił go więc umyślnie i mruknął:

— Zimno mi. Przemarzłem.
Pani Verloc patrzyła prosto przed siebie, w perspektywę swojej ucieczki. Od czasu do czasu,

niby wstęga kiru, którą wiatr niesie z jednej strony drogi na drugą, słowa: „Głębokość zapadni
wynosiła czternaście stóp”, ukazywały się na linii jej natężonego wzroku. Przez czarną woalkę
białka jej wielkich oczu lśniły świetliście jak oczy kobiety w masce.

W sztywności Ossipona było coś rzeczowego, jakaś osobliwa urzędowość. Odezwał się

znowu zupełnie nagle, jakby zwolnił jakiś zatrzask, żeby przemówić.

— Słuchaj! Nie wiesz, czy twój… czy on miał konto w banku na swoje nazwisko, czy na

jakieś inne?

Pani Verloc zwróciła ku niemu swoją zamaskowaną twarz i białe lśnienie wielkich oczu.
— Jakieś inne? — powtórzyła w zamyśleniu.
— Bądź dokładna w tym, co powiesz — pouczał Ossipon w szybko posuwającej się dorożce.

— To ogromnie ważne. Wytłumaczę ci. Bank ma numery tych banknotów. Jeżeli zostały
wypłacone na jego nazwisko, to kiedy jego… jego śmierć wyjdzie na jaw, mogą posłużyć do
wytropienia nas, ponieważ innych pieniędzy nie mamy. Nie masz innych pieniędzy przy sobie?
Potrząsnęła głową przecząco.

— Żadnych absolutnie?
— Parę miedziaków.
— W takim wypadku byłoby ryzykownie. Trzeba by postąpić z tymi pieniędzmi w specjalny

sposób: Bardzo specjalny. Musielibyśmy stracić może więcej niż połowę sumy, żeby zmienić te
banknoty w jednym bezpiecznym miejscu, o którym wiem w Paryżu. W tym drugim wypadku, to
znaczy jeżeli miał konto i podjął z niego te banknoty pod jakimś innym nazwiskiem — Smith,
powiedzmy — możemy z nich korzystać całkiem spokojnie. Rozumiesz? Bank nie ma sposobu
wiedzieć, że pan Verloc i, powiedzmy, Smith, to jedna i ta sama osoba. Widzisz, jakie to ważne,
żebyś się nie omyliła w odpowiedzi na moje pytanie? Czy w ogóle potrafisz na nie
odpowiedzieć? Może nie. Co?

— Przypominam sobie teraz! — odrzekła ze spokojem. — Nie składał pieniędzy w banku pod

własnym nazwiskiem, Powiedział mi kiedyś, że są złożone na nazwisko Prozor.

— Jesteś pewna?
— Najzupełniej.
— Nie sądzisz, żeby bank znał jego prawdziwe nazwisko? Albo ktoś w banku, albo…
Wzruszyła ramionami.
— Skąd mogę wiedzieć? Ale czy to prawdopodobne, Tom?
— Nie, pewnie, że to nieprawdopodobne. Chociaż lepiej byłoby wiedzieć na pewno… No,

jesteśmy. Wysiadaj pierwsza i wchodź prosto do środka. Pospiesz się.

Pozostał chwilę w dorożce i zapłacił dorożkarzowi z własnego srebrnego bilonu. Program,

który tak drobiazgowo i przewidująco obmyślił, został wykonany. Kiedy pani Verloc z biletem
do St. Malo w ręce weszła do poczekalni dla pań, towarzysz Ossipon skierował się do baru, gdzie
W ciągu siedmiu minut pochłonął trzy porcje grzanego koniaku z wodą.

— Próbuję wypędzić z siebie przeziębienie — wyjaśnił bufetowej kiwając jej przyjacielsko

głową i krzywiąc twarz w uśmiechu. Następnie wyszedł, unosząc z tego biesiadnego interludium
twarz człowieka, który napił się z istnej krynicy smutku. Podniósł oczy na zegar. Był już czas.
Czekał.

Pani Verloc wyszła punktualnie, z opuszczoną woalką, cała czarna — czarna jak pospolita

śmierć, uwieńczona paroma tanimi jasnymi kwiatkami. Przeszła obok grupki mężczyzn, którzy
się śmiali, lecz których śmiech mógł zamrzeć nagle od jednego słowa. Szła leniwie, ale plecy
miała wyprostowane, i towarzysz Ossipon popatrzył za nimi trwożnie, nim sam ruszył naprzód.

Pociąg stał już na peronie i przy otwartych drzwiach jego wagonów nie było prawie nikogo.

Ze względu na porę roku i szkaradną pogodę pasażerów było niewielu. Pani Verloc szła powoli
wzdłuż szeregu pustych przedziałów, aż wreszcie Ossipon dotknął jej łokcia od tyłu.

— Tutaj.
Wsiadła, a on został na peronie, rozglądając się dokoła. Wychyliła się i spytała szeptem:
— Co takiego, Tom? Jakieś niebezpieczeństwo?
— Poczekaj chwilę. Idzie konduktor.

Podszedł do mężczyzny w mundurze i rozmawiali jakiś czas.
Usłyszała słowa konduktora: „Dobrze, proszę pana”, i zobaczyła, jak przykłada rękę do

czapki. Potem Ossipon wrócił mówiąc:

— Powiedziałem mu, żeby nie wpuszczał nikogo do naszego przedziału.
Siedziała wychylona przez okno.
— Myślisz o wszystkim… Uratujesz mnie, Tom? — spytała w nagłym przypływie udręki,

podnosząc raptownie woalkę, żeby spojrzeć na swego zbawcę.

Odsłoniła twarz jakby wykutą z białego kamienia. A z tej twarzy wyzierały oczy wielkie,

suche, rozszerzone, o źrenicach pozbawionych światła, jak dwie czarne dziury wypalone w
białych, lśniących gałkach.

— Nie ma niebezpieczeństwa — powiedział wpatrując się w nie z przejęciem, niemal jak

urzeczony. Pani Verloc, uciekającej przed szubienicą, spojrzenie to wydało się pełne siły i
czułości. Takie oddanie wzruszyło ją głęboko — i twarz wykuta z kamienia straciła surową
sztywność przerażenia. Towarzysz Ossipon wpatrywał się w nią, jak nigdy żaden kochanek nie
wpatrywał się w twarz swojej kochanki. Aleksander Ossipon, anarchista, przezwany Doktorem,
autor medycznej (i zdrożnej) broszury, ongiś prelegent wygłaszający w klubach robotniczych
odczyty o społecznych aspektach higieny, wolny był od więzów konwencjonalnej moralności —
ale uznawał prawa nauki. Był naukowcem i patrzył naukowo na tę kobietę, siostrę degenerata,
która sama też była degeneratką — z typu tych, co mordują. Wpatrywał się w nią i przyzywał
Lombrosa, jak włoski chłop poleca się ulubionemu świętemu. Patrzył naukowo. Patrzył na jej
policzki, jej nos, jej oczy, uszy… Niedobre!… Fatalne! Kiedy rozchyliły się wargi pani Verloc,
nieco odprężonej pod jego namiętnie bacznym spojrzeniem, wpatrzył się również w jej zęby…
Żadnej wątpliwości… typ morderczyni… Jeśli towarzysz Ossipon nie polecał Lombrosowi
przerażonej duszy, to tylko dlatego, że z przyczyn naukowych nie mógł wierzyć, iż nosi w sobie
coś takiego jak dusza. Miał jednak w sobie naukowego ducha, który kazał mu tutaj, na peronie
dworca kolejowego, w nerwowych, urywanych zdaniach dać świadectwo prawdzie.

— To był niezwykły chłopak, ten twój brat. Bardzo ciekawy przedmiot badań. Doskonały typ

w swoim rodzaju. Doskonały!

W swoim potajemnym strachu mówił naukowo. A pani Verloc, słysząc te słowa pochwały pod

adresem ukochanego zmarłego, pochyliła się chwiejnie do przodu i błysk światła zamigotał w jej
ciemnych oczach jak promień słońca zwiastujący ulewną burzę.

— O, tak, to prawda — szepnęła miękko, drżącymi wargami. — Zwracałeś na niego dużo

uwagi, Tom. Kochałam cię za to.

— Wprost nie do wiary, jacy byliście do siebie podobni — ciągnął Ossipon dając wyraz

swojemu stałemu lękowi i starając się ukryć nerwową, przyprawiającą o mdłości niecierpliwość,
z jaką czekał na odejście pociągu. — Tak, on był do ciebie podobny.

Słowa te nie były szczególnie wzruszające ani współczujące. Ale sam fakt, że podkreślały z

naciskiem owo podobieństwo, wystarczył, by oddziałały potężnie na jej uczucia. Z cichym
okrzykiem i raptownym wyrzutem rąk pani Verloc nareszcie wybuchnęła płaczem.

Ossipon wszedł do przedziału, pośpiesznie zamknął drzwi i wyjrzał, żeby zobaczyć na

stacyjnym zegarze, która godzina. Jeszcze osiem minut. Przez pierwsze trzy pani Verloc płakała
gwałtownie i niepohamowanie bez chwili przerwy i wytchnienia. Potem uspokoiła się nieco i
łkała już tylko łagodnie, lejąc obficie łzy. Próbowała rozmawiać ze swoim zbawcą, z mężczyzną,
który był wysłannikiem życia.

— Och, Tom! Jak mogłam bać się umrzeć po tym, jak mi go tak okrutnie zabrano! Jak ja

mogłam! Jak mogłam być takim tchórzem!

Biadała na głos nad swoim umiłowaniem życia — owego życia pozbawionego wdzięku i

powabu, niemal pozbawionego przyzwoitości, ale wzniosie wiernego obranemu celowi — aż po
morderstwo. I jak się to często zdarza w lamentach biednych ludzi, bogatych w cierpienie, ale
ubogich w słowa, prawda — krzyk najrdzenniejszej prawdy — przyoblekła się w wyświechtaną i
sztuczną formę, zasłyszaną gdzieś wśród frazesów wyrażających kłamane uczucia.

— Jak mogłam tak się bać śmierci? Tom, ja próbowałam. Ale się boję. Próbowałam skończyć

z sobą. I nie mogłam. Czy jestem bez serca? Pewnie kielich okropności nie był dość pełny dla
takiej jak ja. A później, kiedy tyś przyszedł…

Urwała, po czym w porywie ufności i wdzięczności wyszlochała:
— Będę żyła dla ciebie do końca moich dni, Tom!
— Przesiądź się w drugi kąt przedziału, dalej od peronu — powiedział Ossipon troskliwie.

Pozwoliła swojemu zbawcy usadzić się wygodnie, a on śledził nadejście nowego ataku płaczu,
jeszcze gwałtowniejszego niż poprzedni. Obserwował objawy niejako po lekarsku, jakby liczył
sekundy. Wreszcie usłyszał gwizdek konduktora. Kiedy poczuł, że pociąg rusza, mimowolny
skurcz górnej wargi obnażył jego zęby, nadając mu wyraz zaciekłej determinacji. Pani Verloc nie
słyszała i nie czuła nic, a Ossipon, jej zbawca, stał nieruchomo. Poczuł, jak pociąg zaczyna
toczyć się szybciej, stukocząc głucho przy wtórze głośnych szlochów kobiety, i wtedy dwoma
długimi krokami znalazł się u drzwi, z całym rozmysłem otworzył je i wyskoczył.

Wyskoczył na samym końcu peronu, i tak mocne było jego postanowienie wykonania swojego

desperackiego planu, że zdołał jakimś cudem, niemal w powietrzu, zatrzasnąć drzwi przedziału.
Dopiero wtedy potoczył się koziołkując jak ustrzelony królik. Kiedy się podniósł, był potłuczony,
wstrząśnięty, blady jak śmierć i zadyszany. Ale był spokojny i całkowicie zdolny stawić czoło
podnieconej gromadce kolejarzy, która w jednej chwili zebrała się wokół niego. Łagodnym i
przekonywającym tonem wyjaśnił, że jego żona musiała nagle wyjechać do Bretanii, do
umierającej matki; że oczywiście była ogromnie zdenerwowana, a on bardzo zatroskany jej
stanem; że próbował ją pocieszać i w pierwszej chwili absolutnie nie zauważył, iż pociąg rusza.
Na ogólny okrzyk: „To czemu pan nie pojechał dalej do Southampton?”, odrzekł, że w domu
została młoda niedoświadczona szwagierka sama z trojgiem małych dzieci. Niepokoiłaby się jego
nieobecnością, a urzędy telegraficzne już zamknięte. Postąpił tak pod wpływem impulsu. — Ale
chyba nigdy nie spróbuję tego więcej — dokończył. Uśmiechnął się do wszystkich naokoło,
rozdał trochę drobnych i wielkimi krokami, nie utykając, wyszedł z dworca.

Przed budynkiem Ossipon, bogaty w bezpieczne banknoty jak nigdy przedtem w życiu,

odmówił zaproponowanej mu dorożki.

— Mogę iść piechotą — powiedział z przyjaznym śmieszkiem do uprzejmego dorożkarza.
Mógł iść piechotą. I poszedł. Przeszedł przez most. Później masywne i nieruchome wieże

Opactwa oglądały jego żółtą czuprynę przesuwającą się pod latarniami gazowymi. Oglądały go
także światła dworca Victoria i Sloane Square, i żelazne ogrodzenie parku. Potem towarzysz
Ossipon znów znalazł się na moście. Rzeka, złowieszcze cudo nieruchomych cieni i płynnych
blasków mieszających się z sobą w czarnej ciszy, przykuła jego uwagę. Długo stał patrząc przez
poręcz w dół. Z wieży zegarowej zahuczała raz jeden trąba nad jego zwieszoną głową. Podniósł
oczy na tarczę zegara… Pół do pierwszej w nocy — burzliwej nocy na Kanale.

I znowu towarzysz Ossipon zaczął chodzić. Jego krzepką postać widziano tej nocy w

odległych dzielnicach olbrzymiego miasta drzemiącego niby potwór na dywanie z błota pod
welonem zimnej mgły. Widziano ją przechodzącą przez ulice martwe i ciche albo malejącą w
nieskończonych prostych perspektywach ciemnych domów stojących po obu stronach pustych
jezdni obrzeżonych sznurami latarni gazowych. Chodził po placach, prostokątnych i owalnych,
po błoniach miejskich, po monotonnych ulicach o nieznanych nazwach, gdzie osiada bezwładnie
i beznadziejnie pył ludzki wytrącony z nurtu życia. Chodził, aż wreszcie skręciwszy nagle w

wąski ogródek frontowy z paskiem wyleniałej trawy, kluczem wyjętym z kieszeni otworzył sobie
drzwi do małego, brudnego domu.

Rzucił się na łóżko w pełnym ubraniu i leżał bez ruchu przez cały kwadrans. Potem nagle

usiadł, podciągnął kolana do góry i zaplótł ręce na nogach. Pierwszy brzask zastał go z
rozwartymi oczami w tej samej pozycji. Ten człowiek, który mógł chodzić piechotą tak długo,
tak daleko, tak bezcelowo bez żadnych oznak zmęczenia, potrafił także przesiedzieć długie
godziny bez najmniejszego ruchu, bez zmrużenia powiek. Kiedy jednak promienie późnego
słońca wtargnęły do pokoju, rozplótł ręce i opadł w tył na poduszkę. Jego oczy patrzyły
nieruchomo w sufit. I nagle zamknęły się. Towarzysz Ossipon spał w słońcu.

XIII

Olbrzymia żelazna kłódka na drzwiach szafy w ścianie była w pokoju jedynym przedmiotem,

na którym oko mogło spocząć bez przykrego wrażenia, jakie wywołuje brzydota form i lichy
gatunek materiału. Kłódkę tę, niemożliwą do sprzedania w zwykłym handlu ze względu na jej
imponujące rozmiary, odstąpił Profesorowi za parę pensów pewien handlarz używanymi
przyborami żeglarskimi we wschodniej dzielnicy Londynu. Pokój był duży, czysty, porządny i
biedny — biedny w sposób sugerujący, że jego mieszkaniec nie zaspokaja żadnej z ludzkich
potrzeb poza elementarną potrzebą chleba. Na ścianach nie było nic prócz tapet — nagich płacht
jadowitej zieleni, tu i ówdzie powalanych nie dającymi się zetrzeć plamami brudu i zaciekami
przypominającymi wyblakłe mapy niezamieszkanych kontynentów.

Przy sosnowym stole pod oknem siedział towarzysz Ossipon, trzymając głowę w rękach

zaciśniętych w pięści. Profesor ubrany w swój jedyny, tandetny garnitur, ale człapiący tam i sam
po gołych deskach podłogi w niewiarygodnie rozdeptanych rannych pantoflach, trzymał ręce
wciśnięte głęboko w kieszenie kurtki, rozciągając je do ostateczności. Opowiadał gościowi o
swoich niedawnych odwiedzinach u apostoła Michaelisa. Anarchista doskonały trochę się nawet
rozkrochmalił.

— Chłop nic nie wiedział o śmierci Verloca. Naturalnie! Nigdy nie zagląda do gazet.

Powiada, że go zanadto smucą. Ale mniejsza o to. Wszedłem do jego domku. Nigdzie żywej
duszy. Musiałem krzyknąć z pięć razy, nim się odezwał. Myślałem, że jeszcze śpi na oba uszy, że
leży w łóżku. Ale gdzie tam. Pisał swoją książkę już od czterech godzin. Siedział w tej maleńkiej
klitce całej zasłanej rękopisami. Na stole leżała koło niego nie dojedzona surowa marchew. Jego
śniadanie. Żywi się teraz surową marchwią i odrobiną mleka.

— I jak wygląda na takiej diecie? — spytał towarzysz Ossipon apatycznie.
— Jak anioł… Zebrałem z podłogi garść tych jego kartek. Zadziwiające ubóstwo

rozumowania. Brak mu wszelkiej logiki. Nie umie myśleć w sposób ciągły. Ale to jeszcze nic.
Podzielił swoją biografię na trzy części, zatytułowane Wiara, Nadzieja, Miłość. Rozwodzi się
teraz nad ideą świata urządzonego jak jeden ogromny i miły szpital, z ogrodami i kwiatami, w
którym silni mają poświęcić się pielęgnowaniu słabych. Profesor zamilkł na chwilę.

— Możesz sobie wyobrazić takie szaleństwo, Ossipon? Słabi! Źródło wszelkiego zła na tej

ziemi! — ciągnął ze zwykłą sobie, zaciekłą pewnością siebie. — Powiedziałem mu, że ja marzę o
świecie podobnym do rzeźni, gdzie słabi byliby ujęci w karby i przeznaczeni do całkowitej
zagłady.

— Rozumiesz, Ossipon? Źródło wszelkiego zła! To oni są naszymi złowrogimi panami — ci

słabi, ślamazarni, tchórzliwi, ludzie o mdłych sercach i niewolniczych umysłach. Oni mają
władzę. Oni są tłumem. Ich jest królestwo na ziemi. Zgładzić ich, zgładzić! To jedyna droga
postępu. Tak jest! Uważaj, co mówię, Ossipon. Najpierw musi zginąć ogromna rzesza słabych,
potem ci, co są tylko stosunkowo silni. Rozumiesz? Najpierw ślepi, potem głusi i niemi, potem
chromi i kalecy — i tak dalej. Każda skaza, każdy nałóg, każdy przesąd i każdy konwenans musi
pójść na zatracenie.

— I co zostanie? — spytał Ossipon zduszonym głosem.
— Ja zostanę… jeżeli starczy mi siły — stwierdził mały, blady Profesor, którego wielkie uszy,

cienkie jak błony i odstające daleko od wątłej czaszki, zabarwiły się nagle ciemną czerwienią.

— Czy nie nacierpiałem się dosyć tego ucisku ze strony słabych? — ciągnął z przejęciem, po

czym klepiąc się po kieszeni na piersiach: — A przecież to ja jestem siłą — powiedział. — Ale

czas! Czas! Dajcie mi czas! Ach, ten tłum, za głupi, żeby odczuwać co to litość, czy strach.

Czasami myślą, że oni mają wszystko po swojej stronie. Wszystko… nawet śmierć — moją

własną broń.

— Chodź ze mną na piwo do „Sylena” — powiedział Ossipon po chwili milczenia, w czasie

której słychać było tylko człapanie pantofli anarchisty doskonałego. Ten przyjął zaproszenie. Był
tego dnia na swój szczególny sposób jowialny. Klepnął Ossipona po ramieniu.

— Piwo! Niech tak będzie! Pijmy i weselmy się, bo jesteśmy silni, a jutro pomrzemy.
Zabrał się do wkładania butów, a tymczasem mówił po swojemu, szorstkim, zdecydowanym

tonem:

— Co się z tobą dzieje, Ossipon? Masz ponurą minę i szukasz towarzystwa, nawet mojego.

Słyszę, że widują cię ciągle w miejscach, gdzie ludzie gadają głupstwa nad kieliszkiem gorzałki.
Czemu to? Rzuciłeś swoją kolekcję kobiet? One są z tych słabych, co żywią silnych — nie?

Tupnął jedną nogą i podniósł drugi sznurowany but, ciężki, o grubej podeszwie, nie

wyczyszczony pastą, wielokrotnie naprawiany. Uśmiechnął się kostycznie.

— Powiedz mi, Ossipon, ty straszny człowieku, czy która z twoich ofiar zabiła się kiedy dla

ciebie, czy też twoje tryumfy są do tej pory niekompletne? Bo tylko krew przypieczętowuje
wielkość. Krew. Śmierć. Spójrz na historię.

— Idź do diabła — powiedział Ossipon nie obracając głowy.
— Dlaczego? Niech to będzie nadzieją słabych, których teologia wymyśliła piekło dla silnych.

Ossipon, uczucie, jakie żywię wobec ciebie, jest przyjazną wzgardą. Nie potrafiłbyś zabić muchy.

Ale jadąc na ucztę, na galeryjce omnibusu, Profesor stracił swój dobry humor. Widok tłumów

zalewających chodniki zgasił jego pewność siebie pod ciężarem wątpliwości i niepokojów,
których umiał się wyzbyć tylko po pewnym okresie samotnego przebywania w pokoju z wielką
szafą zamkniętą na olbrzymią kłódką.

— A więc — powiedział nad jego ramieniem siedzący za nim towarzysz Ossipon — a więc

Michaelis marzy o świecie podobnym do pięknego i pogodnego szpitala.

— Właśnie. Ogromna instytucja dobroczynna do leczenia słabych — potwierdził Profesor

sardonicznie.

— To głupie — przyznał Ossipon. — Słabości uleczyć nie można. Ale mimo wszystko

Michaelis może tak bardzo się nie myli. Za dwieście lat lekarze będą rządzili światem. Nauka
króluje już teraz. Może w cieniu — ale króluje. A kulminacją wszech nauk musi być w końcu
umiejętność leczenia — nie słabych, ale silnych. Ludzie chcą żyć… żyć.

— Ludzie — rzekł Profesor z dufnym błyskiem okularów w żelaznej oprawce — sami nie

wiedzą, czego chcą.

— Ale ty wiesz — burknął Ossipon. — Dopiero co wołałeś o czas… czas. No więc doktorzy

dadzą ci ten twój czas — jeżeli będziesz grzeczny. Twierdzisz, że jesteś silny — bo nosisz w
kieszeni dosyć materiału wybuchowego, żeby posłać siebie i — powiedzmy — jeszcze
dwudziestu ludzi do wieczności. Ale wieczność to przeklęta dziura. Czas jest tym, czego ci
trzeba. Gdybyś spotkał człowieka, który mógłby ci dać na pewno dziesięć lat czasu, uznałbyś go
za pana.

— Moja dewiza brzmi: Żadnego Boga! Żadnego pana — rzekł Profesor sentencjonalnie,

wstając, żeby wysiąść z omnibusu. Ossipon podniósł się także.

— Poczekaj, aż będziesz leżał płasko na grzbiecie, kiedy skończy się twój czas — odparował

zeskakując ze stopnia w ślad za tamtym. — Twój marny, nędzny, parszywy odcineczek czasu —
ciągnął idąc przez jezdnię i przestępując krawężnik.

— Ossipon, uważam cię za szarlatana — rzekł Profesor otwierając władczyni ruchem drzwi

renomowanego „Sylena”. I kiedy usadowili się przy stoliku, rozwinął dalej te łaskawą myśl. —

Nie jesteś nawet lekarzem. Ale jesteś zabawny. Twoja wizja ludzkości pokazującej języki i
łykającej pigułki na całym świecie, od bieguna do bieguna, na rozkaz paru uroczystych
kawalarzy, jest godna proroka. Proroctwa! Po co myśleć o tym, co będzie! — Podniósł w górę
kufel. — Za zniszczenie tego, co jest — powiedział ze spokojem.

Wypił i zapadł w jedno ze swoich osobliwych hermetycznych milczeń. Myśl o ludzkości

licznej jak ziarnka piasku nad brzegiem morza, równie niezniszczalnej, równie trudnej do ujęcia
w garść, przygnębiała go. Odgłos wybuchających bomb ginie bez echa w tym bezmiarze
biernych ziarenek. Na przykład sprawa tego Verloca. Któż o niej jeszcze myśli?

Ossipon, jakby nagle działając pod nakazem jakiejś tajemniczej siły, wydobył z kieszeni

wielokrotnie złożoną gazetę. Słysząc jej szelest, Profesor podniósł głowę.

— Co to za gazeta? Jest w niej coś ciekawego? Ossipon drgnął jak zbudzony nagle lunatyk.
— Nic. Absolutnie nic. Stara, sprzed dziesięciu dni. Widocznie zapomniałem jej w kieszeni.
Nie wyrzucił jednak tej starej gazety. Zanim włożył ją na powrót do kieszeni, spojrzał

ukradkiem na ostatnie wiersze pewnego ustępu. Brzmiały one tak: „niezgłębiona tajemnica
spowije zapewne na zawsze ten akt szaleństwa lub rozpaczy”.

Takie były końcowe słowa artykuliku zatytułowanego: Samobójstwo pasażerki statku w czasie

przeprawy przez Kanał. Towarzysz Ossipon dobrze znał piękności jego dziennikarskiego stylu.
„Niezgłębiona tajemnica spowije zapewne na zawsze…” Umiał każde słowo na pamięć.
„Niezgłębiona tajemnica…” Krzepki anarchista zwiesił głowę na piersi i zapadł w długą zadumę.

Rzecz ta zagrażała samym źródłom jego egzystencji. Nie mógł chodzić na spotkania ze

swoimi rozlicznymi bogdankami — tymi, do których się zalecał na ławkach w Kensington
Gardens, i tymi, które poznawał pod ogrodzeniami frontowych ogródków — bez obawy, że
zacznie im mówić o niezgłębionej tajemnicy, która… Zaczynał się naukowo lękać, że w
wierszach tego tekstu czyha na niego obłęd. „Spowije zapewne na zawsze.” To była obsesja,
tortura. Ostatnio nie stawił się na kilka takich umówionych spotkań, które niegdyś utrzymywane
były w tonie bezgranicznego zaufania do języka uczuć i męskiej czułości. To ufne usposobienie
kobiet różnych kategorii zaspokajało jego miłość własną i dawało mu do ręki pewne środki
materialne. Potrzebował go, aby żyć. I ono istniało, czekało. Ale jeśli nie będzie mógł więcej z
niego korzystać, jego ideałom i jego ciału grozi śmierć głodowa… „Ten akt szaleństwa lub
rozpaczy.”

„Niezgłębiona tajemnica” najpewniej „spowije na zawsze” tę sprawę, jeśli chodzi o całą

ludzkość. Ale cóż z tego, jeżeli on jeden ze wszystkich ludzi nie pozbędzie się nigdy swojej
przeklętej wiedzy? A wiedza towarzysza Ossipona była tak dokładna, jak tylko mógł sprawić ów
reporter gazety — sięgała samego progu tajemnicy, która „spowije zapewne na zawsze…”

Towarzysz Ossipon był dobrze poinformowany. Wiedział, co zobaczył marynarz pilnujący

schodni parowca: „Panią w czarnej sukni i czarnej woalce, błąkającą się o północy po nabrzeżu
wzdłuż burty statku. — Czy pani płynie tym statkiem? — spytał zachęcająco. — To tędy, proszę
pani. — Ona jakby nie wiedziała, co zrobić. Pomógł jej wejść na pokład. Ledwo trzymała się na
nogach.”

I Ossipon wiedział także, co widziała stewardessa: Panią w czerni o bladej twarzy, stojącą

pośrodku pustej kabiny dla kobiet. Stewardessa namówiła ją, żeby się tam położyła. Pani nie
chciała nic mówić i wyglądała, jakby była w jakimś okropnym kłopocie. Stewardessa ani się nie
obejrzała, a już tej pani nie było w kabinie. Stewardessa wyszła wtedy na pokład, żeby ją
odszukać, i towarzysz Ossipon wiedział, że zacna kobieta znalazła nieszczęśliwą panią na jednej
z ławek osłoniętych daszkami. Oczy miała otwarte, ale nie odpowiadała na to, co do niej
mówiono. Wyglądała na ciężko chorą. Stewardessa sprowadziła głównego stewarda i oboje stali
przy ławce, naradzając się nad niezwykłą i tragiczną pasażerką. Rozmawiali głośnym szeptem

(bo zdawało się, że żaden głos do niej już nie dociera) o St. Malo i tamtejszym konsulu, o
zawiadomieniu jej rodziny w Anglii. Potem odeszli poczynić przygotowania do zniesienia jej pod
pokład, gdyż z wyglądu jej twarzy wywnioskowali, że chyba jest umierająca. Ale towarzysz
Ossipon wiedział, że pod tą białą maską rozpaczy walczyła ze strachem i rozpaczą potężna
żywotność, umiłowanie życia zdolne oprzeć się straszliwej, wiodącej do mordu udręce i
strachowi, ślepemu, szalonemu strachowi przed szubienicą. On wiedział. Ale stewardessa i
główny steward nie wiedzieli nic prócz tego, że kiedy w niespełna pięć minut wrócili po nią, pani
w czerni już nie było na ławce pod daszkiem. Nie było jej nigdzie. Przepadła. Była wtedy piąta
rano, i nie wchodził też w grę żaden wypadek. W godzinę później jeden z marynarzy znalazł na
tej ławce ślubną obrączkę. Przylgnęła do mokrego drzewa i swoim połyskiem zwróciła uwagę
marynarza. Wewnątrz wygrawerowana była data: 24 czerwca 1879 r. „Niezgłębiona tajemnica
spowije na zawsze…”

I towarzysz Ossipon podniósł zwieszoną głowę, przedmiot miłości wielu kobiet niskiego stanu

na tych wyspach, słoneczną czupryną przypominającą głowę Apolla.

Profesor tymczasem zniecierpliwił się i wstał.
— Zostań — powiedział Ossipon pośpiesznie. — Słuchaj, co ty wiesz o szaleństwie i

rozpaczy?

Profesor przesunął językiem po suchych, cienkich wargach i rzekł doktorskim tonem:
— Nie ma takich rzeczy. Wszelka namiętność teraz zginęła. Świat jest tuzinkowy, sflaczały,

bez siły. A szaleństwo i rozpacz są siłą. A siła jest zbrodnią w oczach tych głupców, słabeuszów i
półgłówków, którzy rządzą światem. Ty jesteś tuzinkowy, Verloc, którego sprawę policja tak
zgrabnie zatuszowała, był tuzinkowy. I policja go zamordowała. Był tuzinkowy. Wszyscy są
tuzinkowi. Szaleństwo i rozpacz! Dajcie mi je za dźwignię, a poruszę świat. Ossipon, gardzę tobą
serdecznie. Nie jesteś w stanie nawet wyobrazić sobie tego, co dobrze utuczony obywatel
nazwałby zbrodnią. Nie ma w tobie siły.

Urwał na chwilę, uśmiechając się sardonicznie, a jego grube okulary łyskały złowrogo.
— I pozwól sobie powiedzieć, że ten mały spadek, który podobno otrzymałeś, nie poprawił

twojej inteligencji. Siedzisz nad swoim piwem jak kukła. Do widzenia.

— Chcesz go sobie wziąć? — spytał Ossipon, podnosząc oczy z idiotycznym uśmiechem.
— Wziąć — co?
— Ten spadek. Cały.
Nieprzekupny Profesor uśmiechnął się tylko. Ubranie omal z niego nie spadało, buty,

zniekształcone naprawami, ciężkie jak ołów, puszczały wodę za każdym krokiem. Powiedział:

— Przyślę ci kiedyś niewielki rachunek za pewne chemikalia, które jutro zamówię. Są mi

bardzo potrzebne. Umowa stoi — co?

Ossipon z wolna opuścił głowę. Był sam. „Niezgłębiona tajemnica…” Wydało mu się, że

widzi przed sobą zawieszony w powietrzu swój własny mózg, pulsujący rytmem niezgłębionej
tajemnicy. Mózg najwidoczniej chory…..Ten akt szaleństwa lub rozpaczy.”

Mechaniczne pianino pod drzwiami bezczelnie odegrało walca, po czym raptownie umilkło,

jakby popsuł mu się humor.

Towarzysz Ossipon, przezywany Doktorem, wyszedł z piwiarni „Sylen”. W drzwiach zawahał

się, mrugając oczami w niezbyt olśniewającym słońcu — a gazeta z wiadomością o
samobójstwie pewnej pani tkwiła w jego kieszeni, na bijącym sercu. Samobójstwo pewnej pani
— „ten akt szaleństwa lub rozpaczy”.

Szedł ulicą nie patrząc, gdzie stawia nogi. I szedł w kierunku, który nie prowadził na miejsce

spotkania z inną panią (podstarzałą boną, pokładającą ufność w boskiej głowie Apolla). Oddalał
się od tego miejsca. Nie był w stanie znaleźć się twarzą w twarz z żadną kobietą. Oznaczało to

ruinę. Nie mógł ani spać, ani pracować, ani jeść. Zaczynał natomiast pić z przyjemnością, z
nadzieją, ciesząc się na to z góry. Oznaczało to ruinę. Jego karierze rewolucjonisty, popieranej
przez uczucie i ufność wielu kobiet, zagrażała niezgłębiona tajemnica — tajemnica ludzkiego
mózgu pulsującego obłędnie w takt dziennikarskich zwrotów… „Spowije zapewne na zawsze ten
akt…” coś spychało w rynsztok… „szaleństwa lub rozpaczy…”

— Jestem poważnie chory — mruknął do siebie z naukową przenikliwością. Już teraz jego

krzepka postać, z kieszeniami pełnymi pieniędzy za tajną służbę dla pewnej ambasady
(odziedziczonych po panu Verlocu), maszerowała rynsztokiem jakby wprawiając się do zadań
nieuchronnej przyszłości. Już teraz pochylał szerokie barki, głowę zdobną w loki greckiego boga,
jakby gotował się na przyjęcie rzemiennego jarzma tablicy reklamowej, którą się nosi na
piersiach i na plecach. Jak tamtej nocy sprzed przeszło tygodnia, towarzysz Ossipon szedł nie
patrząc, gdzie stawia nogi, nie czując zmęczenia, nie czując nic, nie widząc i nie słysząc nic.
„Niezgłębiona tajemnica…” Szedł nie zwracając niczyjej uwagi… „Ten akt szaleństwa lub
rozpaczy.”

I nieprzekupny Profesor szedł także, odwracając oczy od nienawistnej rzeszy ludzkiej. Nie

miał przyszłości. Gardził nią. Był siłą. Pieścił w myślach obrazy ruiny i zniszczenia. Szedł wątły,
nieważny, obdarty, nędzny — i straszny w prostocie swojej idei, przyzywającej szaleństwo i
rozpacz do dzieła odrodzenia świata. Nikt na niego nie patrzył. Szedł nie podejrzewany, a
śmiertelnie niebezpieczny, jak zaraza na ulicy pełnej ludzi.

P

OSŁOWIE

W dorobku Conrada Tajny agent zajmuje pozycję szczególną. Jest to jego jedyny „kryminał”:

powieść o morderstwie, policji i dochodzeniach śledczych. Czytelnicy, którzy kojarzą Conrada z
morzem, romantyzmem przygód i egzotyką, bywają przy lekturze Tajnego agenta zaskoczeni. O
morzu ani egzotyce nie ma ani słowa, a zamiast romantyzmu znajdujemy okrutną chwilami ironię
i szyderstwo. To prawda, że ironię napotykamy w pismach Conrada bardzo często, ale tym razem
cały utwór jest nią dosłownie przesiąknięty, poczynając od sposobu traktowania głównego
bohatera, a kończąc na stylu i na tonacji każdej niemal sceny. Jest to zarazem jedyna książka
Conrada, której akcja toczy się wyłącznie na terenie Anglii, a dokładniej — Londynu (nawet
późniejsza Gra losu, tak ściśle z Anglią związana, dzieje się częściowo na morzu). I mimo że
współcześni krytycy brytyjscy, zarówno chwalący jak i (przeważnie) grymaszący, uznali powieść
za dziwną i obcą w nastroju —jest to w dorobku Conrada książka najbliżej chyba związana ze
spuścizną literatury angielskiej, a mianowicie z powieściami Charlesa Dickensa i zawartymi na
ich kartach obrazami Londynu.

To „miasto–potwór”, „miasto pożeracz światłości świata”, jest w istocie przedmiotem książki

na równi z występującymi w niej postaciami bohaterów. Obrazowe opisy ulic, dzielnic i parków,
wyraziste choć doprawione sarkazmem, zapadają czytelnikowi w pamięć. Ogromna metropolia
staje się zarazem wielką metaforą współczesnego społeczeństwa, w którym wszyscy są ze sobą
wzajemnie powiązani (choć często w sposób niewidoczny), a jednocześnie pozostają samotni.

Pisać Tajnego agenta zaczął Conrad z dala od Anglii: nad Morzem Śródziemnym, w

Montpellier, starym i pięknym mieście południowej Francji, dokąd wyjechał z żoną (oczekującą
ich drugiego dziecka) i synem Borysem w lutym 1906 roku. W listach wspominał o pracy nad
„opowieścią o intencji ironicznej, ale dramatycznym rozwoju”. Pobyt na południu przerwała
poważna choroba Borysa. Conrad kontynuował pisanie po powrocie do Anglii, do
wynajmowanego od ośmiu lat skromnego wiejskiego domu Pent Farm koło Ashford, w hrabstwie
Kent. Potem w lipcu Conradostwo przenieśli się na dwa miesiące do Londynu, gdzie 2 sierpnia
urodził im się drugi syn, John. Pierwszą wersję Tajnego agenta skończył Conrad na wsi, w
pierwszych dniach listopada 1906. „Jest tam — pisał do swojego francuskiego tłumacza — pół
tuzina anarchistów, dwie kobiety i idiota. Poza tym sami imbecyle, włączając sekretarza
ambasady, ministra stanu i inspektora policji”. Od kilku tygodni powieść była już wówczas
drukowana w odcinkach w popularnym piśmie amerykańskim „Ridgway’s”, którego podtytuł —
o ironio literackiego rynku! — brzmiał „Tygodnik wojujący za Boga i Ojczyznę”. Wersja
książkowa ukazała się dopiero we wrześniu 1907 roku i, jak już wspomniałem, została przyjęta
niezbyt entuzjastycznie. Sam Conrad komentował w liście do przyjaciela: „Tajnego agenta
można już uznać za honorową porażkę. Nie przyniósł mi ani sympatii, ani nadziei na sukces
literacki”. I dopiero czterdzieści lat później F. R. Leavis, czołowy krytyk brytyjski, w głośnej i
wpływowej książce The Great Tradition zaliczył Tajnego agenta (obok Nostroma) do „wielkiej
tradycji powieści angielskiej”. Od tej pory utwór ten jest powszechnie uznawany za jedno z
najwyższych osiągnięć Conrada.

Data ślubu państwa Verloków (24 czerwca 1879) w połączeniu z informacją, że ich

małżeństwo trwało siedem lat, pozwala łatwo ustalić czas, w którym toczy się akcja Tajnego
agenta. W przedmowie „Od autora”, napisanej w roku 1920, Conrad wyjątkowo dokładnie
wymienia źródła, z których korzystał. Naprawdę zdarzył się (w roku 1894) tajemniczy wypadek
rozerwania w pobliżu Obserwatorium Greenwich przez niesioną w ręce bombę człowieka,

związanego ze środowiskiem anarchistów. Późniejsi badacze, przede wszystkim Norman Sherry
w imponującej erudycją księdze Zachodni świat Conrada, wytropili jeszcze wiele
prawdopodobnych źródeł informacji oraz analogii między postaciami powieści a rzeczywiście
działającymi politykami, spiskowcami i policjantami.

Czytelnicy znający Londyn bez trudu rozpoznają opisywane w Tajnym agencie dzielnice i

ulice; mogą wytyczyć na planie miasta zarówno szlak upiornej dorożki, odwożącej matkę Winnie
Verloc do przytułku na East Endzie, jak i drogę, którą przebywa pan Verloc ze swojego domu
przy fikcyjnej Brett Street na autentycznym Soho do ambasady, położonej na rzeczywistej
Belgravii, choć nie przy Chesham Sąuare, ale w Chesham House na Belgrave Sąuare. Była to
rzecz jasna ambasada Rosji, chociaż jej Conrad z oczywistych powodów po imieniu nie nazwał.
(Polski czytelnik z rozbawieniem zauważy słowo „hiperborejczycy” oznaczające „mieszkańców
Północy”; Conrad używa go — dla uniknięcia jednoznaczności, która mogłaby go narazić na
proces o zniesławienie — dla określenia Rosjan. Zupełnie tak samo postępuje Sienkiewicz w
Potopie, nazywając wojska moskiewskie septentrionami — dla obejścia carskiej cenzury!) Sam
Conrad wskazał w liście pierwowzór pana Władymira: „pomysł podsunął mi ten łajdak gen.
Seliwierstow, zastrzelony przez Padlewskiego w Paryżu”. Ów generał zajmował się
organizowaniem siatki szpiegów–prowokatorów, mającej kompromitować miejscowych
działaczy lewicowych; związany z warszawskim Proletariatem Stanisław Padlewski zastrzelił go
17 listopada 1890 roku.

Pisząc Tajnego agenta Conrad rozporządzał imponującym zasobem doświadczeń i

wiadomości na temat środowisk, o których powieść mówi. Część pochodziła z jego własnej
przeszłości: mieszkiwał w różnych dzielnicach Londynu, łącznie z ponurym Islington, gdzie
wynajmował pokój tak samo, jak powieściowy Profesor. Część z lektur, bo anarchistami
interesował się od kilkunastu lat. Wiedzę o metodach działania policji i jej rządowych
zwierzchników uzupełniał najwidoczniej znakomitą intuicją. Jednakże szczegółowe
doszukiwanie się konkretnych pierwowzorów postaci i sytuacji powieściowych mogą zbytnio
odciągać uwagę czytelników od ogólniejszej i zarazem bardziej zasadniczej problematyki
książki. Na przykład niezależnie od tego, czy w Londynie pracował kiedykolwiek osobnik
podobny do pana Władymira — metody i cele postępowania rosyjskich dyplomatów–policjantów
były wówczas (i nie tylko wówczas) właśnie takie.

Tytuł powieści wydaje się prosty i jednoznaczny; ale, jak zwykle u Conrada, należy mu się

bliżej przyjrzeć — zwłaszcza w przekładzie. Oba angielskie wyrazy, „secret” i „agent”, mają
zakresy znaczeniowe obszerniejsze, niż ich polskie odpowiedniki. Pierwszy z nich może
oznaczać zarówno tajność, jak tajemność czy skrywanie. Drugi zaś odnosi się nie tylko do
tajnych współpracowników, ale i do przedstawicieli (jak w polskim terminie „agent
ubezpieczeniowy”), a także w ogóle do osób czynnych w jakiejkolwiek funkcji („agent of
destiny” to ktoś, spełniający wyroki losu…)— Kiedy uświadomimy sobie tę znaczeniową
pojemność tytułu, zauważymy również łatwiej, że większość bohaterów powieści — to ludzie, w
ukryciu robiący coś innego, niż robią otwarcie; odgrywający podwójną rolę; działający
potajemnie. Tajny Agent (wyróżniany w tekście dużymi literami) Adolf Verloc jest nie tylko
„tajnym agentem” ambasady wobec swoich towarzyszy, ale także tajnym agentem policjanta
Heata wobec swoich mocodawców; wszystko to skrywa w dodatku przed żoną. Nadinspektor
Heat od lat działa potajemnie względem zwierzchników; jego zwierzchnik Komisarz podejmuje
śledztwo osobiście w sekrecie przed Heatem; Winnie ukrywa przed mężem główny powód zgody
na zamążpójście; Ossipon oszukuje dające się zwieść kobiety; większość anarchistów to
samolubni lenie, pozujący na rewolucjonistów. Ukazany w powieści świat jest gęsty od pozorów.
Na tym tle postacią najbardziej jednoznaczną okazuje się niedorozwinięty Stevie.

To Stevie, aż do bólu uwrażliwiony na objawy cierpienia (tak ludzkiego jak zwierzęcego) i

uczulony na niesprawiedliwość, wypowiada jedną z kluczowych sentencji książki: „Zły świat dla
biednych ludzi.”

Istniejący „ład społeczny”, ukazywany w powieści, sprzyja „higienicznemu nieróbstwu”,

którego zdaniem pana Verloca „należało bronić przed płytką zawiścią niehigienicznego świata
pracy”. Verloc, rzekomy anarchista i rewolucjonista, a w rzeczywistości oszust i nierób,
podwójny agent carskiej ambasady i londyńskiej policji, jest w tej obronie „ładu”
współpracownikiem panem Władymira i nadinspektora Heata. Chociaż zagrożenia są ukazane
jako bardziej groteskowe niż poważne, to jednak nędza i krzywda ludzka, na które oburza się
Stevie w swoich podnieconych myślach i bełkotliwych, nieporadnych słowach — istnieją
całkiem realnie. Od czasu do czasu jak przez szpary zasłony spoglądamy na ich fragmentaryczne
obrazy.

Anarchistyczni działacze i spiskowcy zostali w Tajnym agencie przedstawieni w sposób

wyraźnie karykaturalny i złośliwy. Wywoływało to wielokrotne protesty krytyków,
uwrażliwionych na niesprawiedliwość społeczną i przypominających o wielkiej roli, jaką w
ograniczaniu najbardziej jaskrawych form wyzysku i nierówności ekonomicznej odegrali w
Europie drugiej połowy XIX wieku przywódcy różnych ruchów protestu: syndykaliści, socjaliści,
komuniści, także anarchiści. Jednakże odrażająca groteskowość postaci głosiciela terroryzmu
Yundta nie zmienia faktu, że ten „zuchwały i jadowity budziciel złowrogich impulsów”
występuje w imieniu rzeczywistych „cierpień i nieszczęść nędzarzy” i zwraca się do
„szlachetnych i pełnych nadziei złudzeń słusznego gniewu, litości i buntu”.

Postacie anarchistów są w Tajnym agencie nie tylko satyrycznie przerysowane, ale i

uderzająco zróżnicowane. Chorobliwie otyły, dobroduszny Michaelis jest przedstawiony nawet
ze współczuciem: jako młody człowiek stał się przypadkową i w istocie niewinną ofiarą zemsty
obrońców istniejącego ładu społecznego. Jego programowym konkurentem jest upiornie chudy,
ziejący nienawiścią Karl Yundt. Obaj są w swojej ideologii rewolucyjnego przewrotu
optymistami; Michaelis jest jednak (niby jakiś Karl Kautsky) deterministą, przeświadczonym, że
„koło historii” obróci się nieuchronnie w pożądanym przez niego kierunku. Yundt jest
woluntarystą (niby jakiś Lenin czy Stalin) i jest gotów przemocą popychać toż samo koło historii
tak, aby najskuteczniej miażdżyło opornych. Cyniczny propagandzista Alexander Ossipon,
zręcznie używający popularnego kultu nauk przyrodniczych jako rzekomego klucza do wszelkiej
wiedzy, dopełnia kompletu. Nie trudno spostrzec, że karykaturalność łączy się tutaj z
uchwyceniem cech typowych i znamiennych dla głosicieli idei rewolucyjnych najróżniejszej
maści. Zauważmy, że żaden z trójki nie jest właściwie działaczem społecznym: żaden z nich nie
pracuje, wszyscy żyją poza obrębem tego porządku, który usiłują zburzyć. Z dzisiejszej
perspektywy ponad stu lat od akcji książki i blisko stu lat od jej napisania, z perspektywy
światowego sukcesu ideologii rewolucyjnej, a po tym jej światowego załamania, lepiej i pełniej
możemy ocenić składniki trafnej diagnozy i prorokowania, zawarte w Tajnym agencie.

Kiedy Stevie uświadamia sobie, że otaczający go świat jest „zły dla biednych ludzi” —

przychodzi dla niego „moment krzepiącej wiary w zorganizowane siły tego świata” i „ufnie”
wypowiada słowo „Policja”. Wyobraża ją sobie jako „dobrotliwą instytucję powołaną do
zwalczania zła”. Jego siostra natychmiast wyprowadza go ze złudzenia: policja jest „po to, żeby
ci, co nic nie mają, nie zabierali niczego tym, co mają. […] Nawet gdyby byli nie wiem jak
głodni.” Czytelnik Tajnego agenta odbiera jeszcze jeden sygnał, że obrońcy istniejącego „ładu”
nie są bynajmniej obrońcami sprawiedliwości, ale tylko stróżami porządku. Anarchiści wyciągają
z tego prosty wniosek, że należy wszelki porządek zburzyć. I nie przypadkiem to oni są
przedmiotem złośliwej, kompromitującej satyry.

Gdybyśmy zechcieli w upraszczającym skrócie ująć myśli polityczne, zawarte w Tajnym

agencie, należało by powiedzieć coś takiego: ukazany wycinkowo system społeczno—
gospodarczy jest zły i niesprawiedliwy. Ale jego naprawa przez zburzenie — to droga poprzez
zbrodnię, droga donikąd. Gdyby tę myśl ująć w terminach bardziej filozoficznych, trzeba by
stwierdzić, że żyjemy w świecie dalekim od doskonałości, ale próby naprawiania go szybko i na
siłę są lekarstwem gorszym od choroby. Conrada określa się zwykle jako politycznego
konserwatystę. Określenie to jest słuszne tylko o tyle, że był zdecydowanym i zdeklarowanym
antyrewolucjonistą. Nie znaczy to wcale, że uważał za dobre i chciał zachować, zakonserwować
to, co było.

Najsympatyczniejszym bohaterem Tajnego agenta jest niewątpliwie komisarz, szef Wydziału

Przestępstw Specjalnych. Bardzo inteligentny, czujny, pozbawiony złudzeń (także co do siebie),
nieco wyobcowany przez fakt, że dłuższy czas służył w koloniach i nie cierpi angielskiego
klimatu — jest on motywowany nie tylko chęcią rozwiązywania zagadek zbrodni, czyli
utrzymania porządku, ale również głębokim poczuciem sprawiedliwości. Dlatego oburza go nie
tylko prowokatorska działalność pana Władymira, ale i podwójność roli nadinspektora Heata.
Zdecydowanie wkracza do akcji, równocześnie zwracając się do swojego zwierzchnika, ministra
spraw wewnętrznych (też satyrycznie przedstawionego) i przeprowadzając własne śledztwo. Nie
jest jednak bynajmniej postacią skutecznego superdetektywa, bo nie wszystko mu się udaje:
odsuwa niesłuszne podejrzenie, rzucane na Michaelisa, demaskuje Verloca, odkrywa podwójną
grę podwładnego, ale równocześnie doprowadza niechcący do nowej zbrodni. I jego działania
potwierdzają ogólne myśli książki: nic nie jest proste; nic nie jest tylko tym, czym się wydaje; zło
nie da się łatwo usunąć.

Widzimy tu dokładną odwrotność zasad, na których opiera się artystyczna konwencja

melodramatu: tam obowiązuje wyraźny podział na czarne i białe, zło i dobro, rozwiązanie zaś
gwałtownego zazwyczaj konfliktu jest jednoznaczne. Pokrewieństwo Tajnego agenta z
melodramatem jest łatwe do zauważenia i bywa często wspominane. Jest to wszakże
pokrewieństwo bardzo szczególnego rodzaju i warto mu się przyjrzeć. Tym bardziej że sam
Conrad napisał w liście do jednego ze swoich najbliższych przyjaciół (arystokraty, posła do
parlamentu i radykalnego działacza socjalistycznego) Roberta B. Cunninghame Grahama, że w
Tajnym agencie dążył do „ironicznego potraktowania melodramatycznego tematu”.

Ironia jest na pierwszy rzut oka przeciwieństwem melodramatu: podcina wybujałą

uczuciowość, którą melodramat rozdyma. Conrad pisze tu jednak o „melodramatycznym
temacie”, ma więc najwyraźniej na myśli typowe dla melodramatu nagromadzenie sensacyjnych i
gwałtownych wydarzeń, dramatycznych spięć i zderzania się namiętności. I takie nagromadzenie
widzimy w Tajnym agencie: potrójny tajny „agent”, obca ambasada, policja, „naukowiec”
produkujący materiały wybuchowe, chłopiec rozerwany przez bombę, mąż zakłuty nożem przez
żonę; prowokacja, zdrada, rabunek, samobójstwo; anarchiści, dyplomaci, arystokratyczna dama,
mąż stanu, policjanci, pełna poświęcenia matka, kochająca siostra, idiota, dorożkarz–pijak.
Słowem mnóstwo typowo melodramatycznego surowca. Ale jakże został on obrobiony?

Melodramat to utwór literacki (czy teatralny) obfitujący w silne i nieskrywane emocje. Dąży

do wywołania silnych i zdecydowanych uczuć, operuje przeciwstawnymi nastrojami, przechodzi
od jednej pełnej napięcia sytuacji do następnej, osobowości bohaterów są kontrastowane i
kierowane namiętnościami, podobna jest ich mowa. Akcja toczy się od przedstawienia
dramatycznego konfliktu i zasygnalizowania powikłanego splotu uczuć i tajemnic — do
rozwiązania sprzeczności, wyjaśnienia sekretów, tryumfu jednej ze stron.

Otóż Tajny agent nicuje te konwencje, opiera się na ich odwróceniu. Przede wszystkim

opowieść nie toczy się chronologicznie, ale jest ułożona w dwa przeplatające się ciągi. Głównym

tego skutkiem jest fakt, że czytelnik wie już na ogół znacznie więcej o tym, co nastąpiło i nastąpi,
niż wiedzą sami bohaterowie. Bieg akcji nie rozwiązuje wszakże konfliktów i sprzeczności, ale je
wzbogaca i pogłębia. Napięcie nie wyrasta z naszej niewiedzy o tym, co dalej będzie — ale z
coraz to nowych i nieoczekiwanych perspektyw, w których widzimy to, o czym już wiemy.
Przeciwstawienia uczuciowe i moralne nie są coraz wyraźniejsze, lecz wręcz odwrotnie, coraz
bardziej dwuznaczne. W „normalnym” melodramacie to, co ukryte, jest bardziej groźne i niejasne
od tego, co jawne. Tutaj niebezpieczeństwo czyha właśnie w próbach ujawniania: każdy wykryty
sekret odsłania nowe zagrożenia. Wyznawane przez Winnie Verloc przekonanie, że „nie trzeba
zbytnio wnikać w istotę rzeczy”, okazuje się przesłaniać przed nią prawdę, ale równocześnie
chronić przed katastrofami. Tutaj ostrze ironii sięga najgłębiej: skoro tajność i skrytość, które są
przecież w stosunkach międzyludzkich i życiu ludzkiej wspólnoty wynaturzeniami, okazują się
warunkiem spokoju — to cały porządek ludzkich spraw jawi się nam jako skażony.

Można powiedzieć, że melodramat porządkuje rzeczywistość przez jej uproszczenie i nadanie

jej składnikom uczuciowej i moralnej jednoznaczności. W Tajnym agencie składniki
melodramatu są użyte w roli wręcz przeciwnej: rzeczywistość okazuje się bardziej chaotyczna i
wieloznaczna, niż się na pozór wydaje. „Ironiczne potraktowanie melodramatycznego tematu”
dało pod piórem Conrada wyniki demaskatorskie. Autor Tajnego agenta zdaje się mówić: jeżeli
sytuacja jest taka, jak opisuję; jeżeli tak groteskowe postaci jak pan Władymir, czy pan Verloc,
czy towarzysz Ossipon, czy Profesor mogą wpływać na nasze życie i powodować śmierć, i jeżeli
chronią nas tacy ludzie, jak nadinspektor Heat, a rządzą nami tacy, jak sir Ethelred — to
doprawdy ironia stanowi najwłaściwszą postawę dla człowieka, który świat i siebie traktuje
poważnie.

Szczególność pozycji Tajnego agenta w dorobku Conrada, o której wspomniałem na

początku, polega więc i na tym, że autor poddał w tej powieści gruntownej i błyskotliwej
przeróbce utarte konwencje literatury popularno—rozrywkowej — i stworzył spoiste, oryginalne
artystycznie (i od tej pory nie raz naśladowane, np. przez Grahama Greene’a) arcydzieło. Przy
pierwszej lub pobieżnej lekturze czytelnik może sobie nie uświadomić, jak precyzyjnie jest
skomponowana opowieść, iloma powracającymi obrazami (jak ukazywanie żywych ludzi w
postaci przedmiotów nieożywionych; np. pan Verloc jest „miękkiego gatunku skałą”) i
motywami (jak nóż kuchenny, który pojawia się parokrotnie w znamiennych okolicznościach,
zanim spocznie w piersi pana Verloca) przetkana — jak sprawnie ustawia autor uwagę odbiorcy,
by wywołać w jego umyśle wizję postaci bohaterów i ich splątanych losów. Każdemu jednak
utkwić musi w pamięci końcowa scena, w której ulicami miasta—olbrzyma idzie Profesor,
nienawidzący ludzkości, a zarazem opętany ideą odrodzenia świata wbrew woli jego
mieszkańców — prototyp uszczęśliwiających człowieka przemocą totalitarnych dyktatorów XX
wieku.

*

Tajnego agenta nie można było w Polsce publikować po roku 1945; jedyny raz przed 1989

ukazał się, z trudnościami, w ramach PIW–owskiego wydania Dzieł. Przekład pochodzi z tegoż
wydania, pod redakcją niżej podpisanego; tu i ówdzie wprowadzono drobne poprawki. Jedyną
ważniejszą jest nazywanie sekretarza ambasady panem Władymirem; w roku 1974 cenzura
godziła się tylko na angielską wersję jego imienia: Mr Vladimir.

Zdzisław Najder