H u b e r t O r ł o w s k i - p r o f e s o r

w U A M . G ł ó w n e o b s z a r y

b a d a w c z e : literatura i k u l t u r a

n i e m i e c k a X I X i X X w i e k u ,

s e m a n t y k a h i s t o r y c z n a

i b a d a n i a n a d s t e r e o t y p a m i ,

s t o s u n k i l i t e r a c k i e p o l s k o -

n i e m i e c k i e . O p u b l i k o w a ł

o s t a t n i o

m . i n . :

Zrozumieć

świat.

Szkice

o

literaturze

i kulturze

niemieckiej XX wieku

( 2 0 0 3 ) ; D / e Lesbarkeit von

Stereotypen ( 2 0 0 4 ) .

R e d a g u j e

serię „ P o z n a ń s k a B i b l i o t e k a

N i e m i e c k a " ( d o t ą d 2 6 t o m ó w ) .

HUBERT ORŁOWSKI

Warszawa
2007

WIELKIE NARRACJE

- CEZURY

HISTORYCZNE -

MITY FUNDACYJNE

„ C z y to się nigdy nie skończy?" - z d a -

nie, zamykające o p o w i e ś ć Idąc rakiem

Güntera G r a s s a , a odnoszące się do d e -

p r y w a c y j n y c h roztrząsań n i e m i e c k i c h ,

określa r ó w n i e ż c a ł k i e m trafnie stan de-

bat w o k ó ł p o t r z e b , zalet i w a d w i e l k i c h

narracji oraz d e f i n i o w a n i a c e z u r histo-

r y c z n y c h ,

przybierających

n i e r z a d k o

postać m i t ó w f u n d a c y j n y c h . M y ś l ę , że

„ t o " w r z e c z y samej się „ n i g d y nie skoń-

c z y " . Pytanie o periodyzację, jej kryteria

i ich hierarchię stanowi b o w i e m s e d n o

kwestii k a n o n u k u l t u r o w e g o d a n e g o

m o m e n t u

h i s t o r y c z n e g o . N i e straciło,

i z a p e w n e nieprędko straci, na z n a c z e -

niu M a x a W e b e r a bodaj najbardziej

p o j e m n a definicja kultury: „ Z punktu

w i d z e n i a c z ł o w i e k a «kultura» jest skoń-

c z o n y m w y c i n k i e m b e z s e n s o w n e j nie-

3 9

H U B E R T ORŁOWSKI

skończoności w y d a r z e ń świata, k t ó r e m u n a d a j e m y sens i z n a c z e n i e "

1

. Jeśli - by

p r z y w o ł a ć Ernsta Cassirera i jego refleksję za Logik der Kulturwissenschaften

- „ p r z e d m i o t e m " nauk o kulturze jest „ ż y c i e w z n a c z e n i a c h "

2

, to w y a r t y k u ł o w a -

ne w tytule kategorie stanowią dość z r o z u m i a ł ą historyczną perspektywizację

w e b e r o w s k i e g o „ n a d a w a n i a z n a c z e ń " .

W tym k o n k r e t n y m w y p a d k u zaś c h o d z i o określony nurt p e r s p e k t y w i z a c j i h i -

storiograficznej w N i e m c z e c h ostatnich kilkunastu lat na tle p o w o j e n n y c h me-

a n d r ó w myślenia, m i a n o w i c i e o d w o ł u j ą c y się - c z y to a f i r m a t y w n i e , c z y też

p o l e m i c z n i e - do paradygmatu „ n i e m i e c k e j drogi o d r ę b n e j " (der deutsche Son-

derweg).

Jako hasło w y w o ł a w c z e f o r m u ł a „ n i e m i e c k a d r o g a o d r ę b n a " weszła w n i e m i e c k i

p o w s z e c h n y o b i e g o k o ł o trzydziestu lat t e m u , natomiast p o m y s ł na figurę histo-

riozoficzną, j a k o p r o b l e m historiograficzny c z y / i w r e s z c i e j a k o p o m y s ł na refe-

rencyjne r o z u m i e n i e h i s t o r y c z n y c h przypadłości n i e m i e c k i c h , inaczej m ó w i ą c

j a k o „ k w e s t i a n i e m i e c k a " (deutsche Frage), o r g a n i z o w a ł a w y o b r a ź n i ę p o l i t y k ó w ,

intelektualistów oraz h i s t o r y k ó w p r z e z całe n i e m a l stulecie, a p r z e d e w s z y s t k i m

od c h w i l i w y b u c h u I w o j n y ś w i a t o w e j . W pytaniu tym z a w i e r a się także kwestia

tożsamości n a r o d o w e j , r o z u m i a n e j (również) j a k o artefakt h i s t o r y c z n e g o myśle-

n i a t e l e o l o g i c z n e g o . O ile w s p ó ł c z e ś n i e niemała część h i s t o r y k ó w stawia z n a k i

z a p y t a n i a p r z y z a b i e g u p r o b l e m a t y z o w a n i a n o w o ż y t n y c h d z i e j ó w n i e m i e c k i c h

p o p r z e z paradygmat „ d r o g i o d r ę b n e j " , o tyle przyznają i oni p r a w o o b y w a t e l -

stwa n a u k o w o ś c i samej debaty o „ n i e m i e c k ą o d r ę b n o ś ć " o r a z s p o r o m o w a ż -

kość następstw tej „ o d r ę b n o ś c i " d l a n i e m i e c k i e j tożsamości n a r o d o w e j , c h o ć b y

w s a m y m braku p r z y z w o l e n i a na p o s ł u g i w a n i e się tą formułą. Innymi s ł o w y :

o ile nie m o ż e być m o w y o n i e m i e c k i e j d r o d z e o d r ę b n e j (Sonderweg), o tyle

z a c h o d z i p o t r z e b a d e b a t o w a n i a o p o c z u c i u o d r ę b n e j ś w i a d o m o ś c i n a r o d o w e j

(Sonderbewußtsein).

Formułę der deutsche Sonderweg - n i e k i e d y w pętach c u d z y s ł o w u , n i e k i e d y nie

- należałoby z a p e w n e oddać p r z e z takie w y r a ż e n i a jak „ n i e m i e c k a d r o g a

o d r ę b n a " , „ n i e m i e c k a d r o g a s z c z e g ó l n a " c z y w r e s z c i e „ i d e o l o -

g i a n i e m i e c k i e j d r o g i o d r ę b n e j " . W p e w n y m sensie f o r m u ł a „ n i e m i e -

c k a d r o g a o d r ę b n a " przekształca się po 1945 roku w tyleż w y r a z i s t y , co niestru-

1 M. Weber, „Obiektywność" poznania społeczno-naukowego i społeczno-

politycznego, w: tenże: Racjonalność, władza, odczarowanie, przeł.

M. Holona, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004, s. 163.

2 E. Cassirer, Zur Logik der Kulturwissenschaften. Fünf Studien, Darmstadt

1994, s. 15.

4 0

WIELKIE N A R R A C J E - C E Z U R Y H I S T O R Y C Z N E . . .

d z e n i e k w e s t i o n o w a n y m o d e l

wyjaśniania m e a n d r ó w d z i e j o w y c h N i e m i e c

XIX i XX w i e k u .

Jakbyśmy nie określili centralnego pojęcia - c z y to Sonderwegdebatte, deutscher

Sonderweg,

Katastrophenweg,

Sonderweg-Diskurs

c z y w r e s z c i e

verspätete

Na-

tion - to d y s p o n u j e o n o c a ł k i e m p o k a ź n y m potencjałem st ygm at yzuj ącym. N i e

będzie ani krzty przesady w s t w i e r d z e n i u , iż spory o i d e o l o g i ę „ d r o g i o d r ę b n e j "

czerpały n i e m a ł o d y s k u r s y w n e g o w d z i ę k u z s a m y c h - n i e k i e d y s k r z y d l a t y c h ,

a n i e k i e d y przeżartych t e z a m i - t y t u ł ó w esejów i o p r a c o w a ń . Z r z a d k a c z y t a n e

i r ó w n i e r z a d k o refleksją p r z e n i k a n e , t y t u ł y te z tym większą skutecznością wy-

p e ł n i a ł y przestrzeń debat p u b l i c z n y c h . Z n a d d a t k i e m spełnia się w tym p r z y p a d -

ku s t w i e r d z e n i e D i e t r i c h a Bussego, z n a w c y semantyki p o l i t y c z n e j i h i s t o r y c z n e j :

„ P o j ę c i a p o l i t y c z n e nie opisują tak po prostu f a k t ó w i stanów r z e c z y . W p r z y -

p a d k u semantyki c e n t r a l n y c h p o l i t y c z n y c h t e r m i n ó w p r z e w o d n i c h (Le-

itvokabeln) z a w s z e c h o d z i r ó w n i e ż o to, by przeforsować własną w y k ł a d n i ę

rzeczywistości. Kto pragnie przeforsować w y k ł a d n i ę jakiegoś pojęcia, z a m i e r z a

tym s a m y m przeforsować w y k ł a d n i ę rzeczywistości. Stąd d o m i n a c j a nad p o l i -

tyczną semantyką jest z a r a z e m z a w s z e r ó w n o z n a c z n a z próbą d o m i n a c j i nad

w y k ł a d n i ą rzeczywistości społecznej i p o l i t y c z n e j "

3

.

G w o l i d o p e ł n i e n i a całości tych s e m a n t y c z n y c h u w a g należałoby j e s z c z e

w s p o m n i e ć o p o j ę c i u Irrweg - a w i ę c o „ b e z d r o ż a c h " c z y m o ż e raczej

o „ b ł ę d n e j

d r o d z e " - o b e c n y m r ó w n i e ż w tytułach p o w o j e n n e j p u b l i c y -

styki, że w s p o m n ę t o m y Der Irrweg einer Nation (Bezdroża pewnego narodu,

1946) A l e x a n d r a A b u s c h a , Wege und Irrwege. Vom Geist des deutschen Burger-

tums (Drogi i bezdroża.

O duchu niemieckiego mieszczaństwa,

1962)

H a n s a

K o h n a ,

Wege und Irrwege deutschen Denkens (Drogi i bezdroża myśli niemi e-

ckiej, 1948) f i l o z o f a T h e o d o r a Litta c z y w r e s z c i e Deutschland. Weg und Irrweg

(Niemcy. Droga i bezdroża, 1947) R o y a Pascala. W tym kontekście należałoby

r ó w n i e ż w y m i e n i ć T o m a s z a M a n n a esej O Niemczech i Niemcach (1946) o r a z

jego rok p ó ź n i e j o p u b l i k o w a n ą p o w i e ś ć Doktor Faustus.

Z c z a s e m f o r m u ł a Sonderweg - c h o ć , r z e c z z d u m i e w a j ą c a , z r z a d k a tylko gosz-

cząca na ł a m a c h s ł o w n i k ó w współczesnego j ę z y k a n i e m i e c k i e g o - stała się

p o r ę c z n y m p o m y s ł e m n a skrótowe n a z y w a n i e najprzeróżni ejszych s w o i s t y c h

z a c h o w a ń , cz ynności lub stanów. W p o l u w y s z u k i w a n i a systemu g o o g l e np.

z n a l e ź ć m o ż n a o k o ł o trzystu tysięcy p r z y t o c z e ń . Formułą tą p o s ł u g i w a n o się na-

3

D. Busse, Anmerkungen zur politischen Semantik, In: Politik ais

Inszenierung. Zur Ästhetik im Medienzeitalter, P. Siller, G. Pitz (Hrsg.),

Baden-Baden 2000, s. 93 (podkreślenie H.O.).

41

HUBERT ORŁOWSKI

wet d l a n a z w a n i a takich sytuacji, jak swoistość r o z w i ą z a ń w karierze a k a d e m i -

ckiej (habilitacja) c z y ostatnie z a w i r o w a n i a w o k ó ł reformy ortografii (zwłaszcza

p i s o w n i z d u ż e j i małej litery).

N i e brak j e d n a k p o w a ż n i e j s z y c h a p l i k a c j i , poszerzających zakres s t o s o w a n i a

terminu Sonderweg z a r ó w n o w o b e c p r o c e s ó w m i n i o n y c h , a w i ę c historycz-

n y c h , jak i rozgrywaj ących się na n a s z y c h o c z a c h . Z jednej w i ę c strony p o j a -

wiają się na rynku w y d a w n i c z y m prace o hanzeatyckie j c z y nawet „ e u r o p e j s k i e j

d r o d z e s z c z e g ó l n e j " , z drugiej zaś w p r o w a d z a się ten termin d l a określenia spe-

cyfiki np. „ d r o g i b a w a r s k i e j " lub innej. A u s t r i a c k i historyk M i c h a e l Mitterauer

dostrzega j u ż w ś r e d n i o w i e c z u początki „ o d r ę b n e j d r o g i "

4

europejskiej p r z e -

strzeni kulturalnej: n a r o d z i n y k a p i t a l i z m u , k o l o n i a l i z m u , swoistość systemów

p a r l a m e n t a r n y c h , profil r o d z i n , f o r m y o r g a n i z a c y j n e w s p ó l n o t religijnych - to

tylko niektóre spośród w i e l u e u r o p e j s k i c h o d r ę b n o ś c i . O s t r z e g a j e d n a k z a r a z e m

h i s t o r y k ó w o s p r o w a d z a n i u r ó ż n o r o d n o ś c i e u r o p e j s k i c h „ d r ó g o d r ę b n y c h " d o

w s p ó l n e g o m i a n o w n i k a .

G ł ó w n y i m p u l s do w ę z ł o w e g o nurtu debat o „ d r o d z e o d r ę b n e j " i „ o p ó ź n i e -

n i u " p r z e m i a n n a r o d u n i e m i e c k i e g o d a ł o studium D / e verspätete Nation. Über

die

politische

Verführbarkeit

bürgerlichen

Geistes

(Opóźniony

naród.

O poli-

tycznym pokuszeniu ducha mieszczańskiego)

H e l m u t h a

Plessnera,

w y b i t n e g o

p r z e d s t a w i c i e l a a n t r o p o l o g i i f i l o z o f i c z n e j , f i l o z o f a i s o c j o l o g a w jednej o s o b i e .

Z m u s z o n y w 1933 r. do o p u s z c z e n i a katedry f i l o z o f i i na u n i w e r s y t e c i e w Ge-

t y n d z e udał się n a emigrację d o H o l a n d i i , g d z i e z a p r o p o n o w a n o m u katedrę

s o c j o l o g i i . O k u p a c j ę p r z e t r w a ł d z i ę k i w s p a r c i u h o l e n d e r s k i c h przyjaciół, by na-

stępnie ( m i m o wszystko) w r ó c i ć na swój m a c i e r z y s t y uniwersytet, g d z i e p e ł n i ł

m . i n . f unkcj ę rektora. S t u d i u m Plessnera, napisane n a zrębie w y k ł a d ó w na uni-

wersyt ec ie w G r o n i n g e n , ukazało się n a j p i e r w na emigracji w S z w a j c a r i i (1935)

p o d mniej s p e k t a k u l a r n y m t y t u ł e m Das Schicksal deutschen Geistes im Ausgang

seiner bürgerlichen

Epoche (1935,

Koleje ducha niemieckiego w czas schyłku

jego

mieszczańskiej

epoki).

K l u c z o w e pytanie a n t r o p o l o g i i f i l o z o f i c z n e j „ K i m jesteśmy, k i m jest c z ł o w i e k ? "

fascynuje Plessnera r ó w n i e ż w s p l o c i e w ł a d z a - p a n o w a n i e - n a t u r a l u d z k a .

W o p u b l i k o w a n y m w 1 9 2 8 roku t o m i e Macht und menschliche Natur (Władza

a natura ludzka) f o r m u ł u j e je r ó w n i e ż w p e r s p e k t y w i e a n t r o p o l o g i i p o l i t y c z n e j .

W tej o p t y c e e m i g r a c y j n y t o m p r z y j m u j e postać pytań: „Jak to się stało?" i „Jak

4 M. Mitterauer, Warum Europa? Mittelalterliche Grundlagen eines

Sonderwegs, München 2003.

4 2

W I E L K I E N A R R A C J E - C E Z U R Y H I S T O R Y C Z N E . . .

się to m o g ł o stać?". Ponieważ tekst edycji p o w o j e n n e j nie różni się - p o z a u z u -

p e ł n i e n i e m o o b s z e r n y wstęp do n o w e g o w y d a n i a , częściową zmianą p r z y p i -

su o a n t y s e m i t y z m i e do r o z d z i a ł u t r z e c i e g o oraz o p u s z c z e n i e m p r z y p i s ó w do

r o z d z i a ł u jedenastego i d w u n a s t e g o - od w y d a n i a p i e r w s z e g o . Relacje m i ę d z y

d w o m a e d y c j a m i charakteryzuje szczególnego rodzaju napięcie: w d r u g i m wy-

d a n i u p r z y p u s z c z e n i a dotyczące (jeszcze otwartego) losu N i e m i e c uległy

b o w i e m przekształceniu w p e w n o ś ć tego, c o j u ż nastąpiło.

U w a r u n k o w a ń c z y też p r z y c z y n „ o p ó ź n i e n i a " N i e m i e c upatruje Plessner w spe-

c y f i c e d w u

n u r t ó w procesu h i s t o r y c z n e g o : w z d u s z e n i u

n u r t u

d e -

m o k r a t y c z n o - m i e s z c z a ń s k i e g o w w y n i k u radykalnego w y t r z e b i e n i a

i osłabienia mieszczaństwa w czas w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i ej , co z kolei s p r a w i ł o ,

że (pruskie) państwo a b s o l u t y s t y c z n e zaczęło p r z e j m o w a ć jego „ z o b o w i ą z a n i a " .

Stąd n i e m i e c k a X I X - w i e c z n a formacja mieszczańska nie w z o r o w a ł a się - inaczej

aniżeli we Francji i na W y s p a c h Brytyjskich - na tradycjach r a c j o n a l i s t y c z n y c h

i o ś w i e c e n i o w y c h . „ D ł u g i w i e k X I X " stał się ( z konieczności?) e p o k ą n a d -

r a b i a n i a d e f i c y t ó w m o d e r n i z a c y j n y c h : z n a k o m i c i e w sferze c y w i l i z a c y j n e j

i t e c h n o l o g i c z n e j , g o r z e j , ba, z n a c z n i e gorzej w sferze o b y w a t e l s k o - d e m o k r a -

t y c z n e j . Braki w tradycji w y p e ł n i ł a fascynacja ś r e d n i o w i e c z e m j a k o s p e c y -

f i c z n i e n i e m i e c k i m „ z ł o t y m w i e k i e m " .

„ S y n a p t y c z n i e " w i ą ż e Plessner tę myśl p r z e w o d n i a z d r u g i m w ą t k i e m , m i a n o w i -

c i e z e s p e c y f i c z n ą k o n f e s j o n a l i z a c j ą n a r o d u n i e m i e c k i e g o , z luterani-

z m e m . W Reformacji upatruje p o t ę ż n y r e z e r w u a r e n e r g i i

r e l i g i j n y c h ,

które nie z n a l a z ł y (niestety) d l a siebie m i e j s c a d l a pełnego i pożądanego urze-

c z y w i s t n i e n i a , a to z p r z y c z y n y p o d p o r z ą d k o w a n i a w y b o r u konfesji w i e r n y c h

d e c y z j i w ł a d c y terytorialnego (cuius regio eius religio). T a k i e relacje ukształto-

w a ł y s p e c y f i c z n y profil sekularyzacji n i e m i e c k i e j . W s p o m n i a n e „ n i e s k o n s u m o -

w a n e " energie religijne przekształciły się w s p e c y f i c z n i e niemiecką „ n a b o ż n o ś ć

ś w i a t o w ą " (Weltfrömmigkeit), w s o b n e eschatologie - w projekty o z d r o w i e ń c z e

(Heilsentwürfe) o z n a c z n y m stopniu r a d y k a l i z m u . Z drugiej strony r a d y k a l i z m

ten przekładał się na radykalną krytykę świata zastanego; w y g ó r o w a n y m w y o b -

r a ż e n i o m n i c przecież nie m o g ł o sprostać.

Poglądy Plessnera spotkały się j u ż w k r ó t c e z dość szeroką krytyką po o p u b l i -

k o w a n i u t o m u , która trwa d o dziś. Z r o z u m i a ł e , ż e g ł ó w n a ich o ś s p r o w a d z a

się d o z a n e g o w a n i a m y ś l e n i a m o d e l o w e g o w kwestii „ d r o g i o d r ę b -

n e j " . Z n a c z n i e c i e k a w s z y jest jednak ten jej wątek, w k t ó r y m d o k o n a n a została

rekonstrukcja p o d s k ó r n y c h p i e r w i a s t k ó w k o n c e p t u Plessnera. M o w a z w ł a s z c z a

o r o z p r a w i e

Der Mythos

der „späten

Nation".

Zur

politischen Anthropologie

Helmuth

Plessners

(2001,-Mit „opóźnionego

narodu".

O

politycznej

antropo-

4 3

H U B E R T ORŁOWSKI

logii Helmutha Plessnera)

5

, w której M a n f r e d G a n g i - o d w o ł u j ą c się m . i n . do

w c z e s n e j p o l e m i k i Erica V o e g e l i n a z pracą Plessnera Władza a natura ludzka

6

- k r y t y c z n i e osądza jego studium za o s a d z e n i e a n t r o p o l o g i i p o l i t y c z n e j na b i o l o -

g i c z n o - o r g a n o l o g i c z n y c h f u n d a m e n t a c h oraz z a b l i s k i e p o w i n o w a c t w o z w z i ę t ą

w R e p u b l i c e W e i m a r s k i e j „ideą R z e s z y "

7

.

M y ś l ę , że b e z inicjującego tekstu Plessnera nie b y ł o b y z pewnością w i e l u kolej-

n y c h w a ż k i c h g ł o s ó w w d e b a c i e o o d r ę b n o ś c i . B e z u p r z e d n i c h k o n c e p t u a l i z a c j i

Plessnera takie ujęcia jak Antidemokratisches Denken in der Weimarer Republik

Kurta S o n t h e i m e r a

(1962,

Myśl antydemokratyczna

w Republice

Weimarskiej)

c z y Gesellschaft und Demokratie in

Deutschland ( 1 9 6 8 , Społeczeństwo

i de-

mokracja w Niemczech) Ralfa D a h r e n d o r f a c e c h o w a ł a b y b e z w ą t p i e n i a i n n a

p e r s p e k t y w a . Eseje Rok 1933 i ciągłość historii niemieckiej (1978) T h o m a s a

N i p p e r d e y a i Odrębna droga niemiecka czy ogólne problemy kapitalizmu H a n -

s a - U l r i c h a W e h l e r a dały początek j a k o ś c i o w o n o w e m u e t a p o w i dyskusji w o k ó ł

odrębności n i e m i e c k i c h . W 1 9 8 0 r. ukazała się ź r ó d ł o w o n i e z w y k l e o b s z e r n a

m o n o g r a f i a B e r n d a F a u l e n b a c h a Ideologie des deutschen Weges. Die deutsche

Geschichte

in

der

Historiographie

zwischen

Kaiserreich

und

Nationalsozialis-

mus

( 1 9 8 0 ,

Ideologia

drogi

niemieckiej.

Historiografia

niemiecka

między ce-

sarstwem a narodowym socjalizmem), a w d w a lata p ó ź n i e j t o m Deutscher

Sonderweg -

Mythos

oder Realität? Kolloquien

des

Instituts

für Zeitgeschichte

( 1 9 8 2 , Niemiecka droga odrębna - mit czy rzeczywistość), zawieraj ący referaty

o r a z w y p o w i e d z i dyskusyjne z n a n y c h h i s t o r y k ó w i inte lektualistów jak Horst

M ö l l e r , T h o m a s N i p p e r d e y , Kurt S o n t h e i m e r , Ernst N o l t e , M i c h a e l Stürmer i Karl

D i e t r i c h Bracher, w y g ł o s z o n e p o d c z a s k o l o k w i u m w m o n a c h i j s k i m Instytucie

Historii W s p ó ł c z e s n e j .

N a j b a r d z i e j oryginalną interpretację studium Plessnera dał Reinhart K o s e l l e c k

w s w o i m n i e z w y c z a j n i e a n a l i t y c z n y m eseju Deutschland - eine

verspätete

Na-

tion

(1999,

Niemcy - naród opóźniony).

„ Z a g ę s z c z e n i e " s e m a n t y c z n e w debatach o d r o d z e o d r ę b n e j skłania nawet

n i e k t ó r y c h b a d a c z y d o f o r m u ł o w a n i a h i p o t e z y o „ n i e m i e c k i e j d r o d z e o d r ę b -

5 M. Gangi, Der Mythos der „späten Nation". Tur politischen Anthropologie

Helmuth Plessners, w: Historismus, Sonderweg und Dritte Wege,
G. Raulet (Hrsg.), Frankfurt am Main 2001.

6 E. Voegelin, Rezension zu Plessner „Macht und menschliche Natur",

„Kölner Vierteljahreshefte für Soziologie" Jg. 10 (1931), H. 2.

7 Por. m.in. H. Orłowski, Die „Reichsidee" ais ideologisches Syndrom des

literarischen Gruppenbewußtseins, „Studia Historica Slavo-Germanica",
t. 1, 1973.

44

WIELKIE N A R R A C J E - C E Z U R Y H I S T O R Y C Z N E . . .

nej myślenia e s t e t y c z n e g o " .

8

Już w s a m y m z a n t a g o n i z o w a n i u p o j ę ć

k u l t u r y

i

c y w i l i z a c j i (Kultur vs Zivilisation) dopatrują się niektórzy termi-

n o l o g i c z n e j „ d r o g i o d r ę b n e j " w o b r ę b i e t e r m i n o l o g i i f i l o z o f i c z n e j i k u l t u r o w e j

9

.

Szczególna rola w s e m a n t y c z n e j artykulacji „ d r o g i o d r ę b n e j " p r z y p a d a G e o r -

g o w i B o l l e n b e c k o w i i jego monografii Bildung und Kultur. Glanz und Blend

eines deutschen Deutungsmusters (1994, Formacyjność i kultura.

Blaski i nądza

pewnego niemieckiego wzoru wykładni). W jego r o z w a ż a n i a c h p r z e b i j a w y r a ź -

nie pytanie o d y s k u r s

h e g e m o n i a l n y ,

o

h e g e m o n i ę w y k ł a d n i .

N a l e ż a ł o b y w tym m o m e n c i e p r z y p o m n i e ć raz j e s z c z e p r z y t o c z o n e w c z e ś n i e j

s ł o w a D i e t r i c h a Bussego o f o r s o w a n i u własnej w y k ł a d n i rzeczywistości p o p r z e z

p r z e f o r s o w y w a n i e w y k ł a d n i pojęć.

W e d ł u g jednej z m o ż l i w y c h definicji „ d r o g a o d r ę b n a " z n a c z y tyle c o : o d b i e g a -

jąca o d e u r o p e j s k i c h struktur d e m o k r a t y c z n y c h s w o i s t a n i e r e g u l a r n o ś ć

w k s z t a ł t o w a n i u p a ń s t w o w o ś c i i „ w y k i u w a n i a s i ę " n a r o d u .

Za o w e struktury europejskie u w a ż a się w tym p r z y p a d k u p r z e d e w s z y s t k i m

Francję i A n g l i ę . Początki n i e m i e c k i e j drogi o d r ę b n e j ustanawiane b y w a j ą z j e d -

nej strony z uwagi na szczególność Świętego Cesarst wa R z y m s k i e g o N i e m i e -

c k i e g o N a r o d u w ś r e d n i o w i e c z u , z drugiej zaś na o ś w i e c o n y a b s o l u t y z m Prus

i A u s t r i i , który d z i ę k i w p r o w a d z o n y m i z r e a l i z o w a n y m r e f o r m o m w y p r z e d z i ł

w n i e j e d n y m r e w o l u c j ę francuską 1 7 8 9 r., co musiało u g r u n t o w a ć w sposób

szczególny w i a r ę w n i e o d z o w n o ś ć a u t o r y t e t ó w p o l i t y c z n y c h (Autoritatsglaubig-

keit). K o l e j n e e l e m e n t y o d r ó ż n i a n i a n i e m i e c k i e j „ d r o g i o d r ę b n e j " to industria-

l i z a c j a ; w krainach n i e m i e c k i c h m i a ł o miejsce o p ó ź n i e n i e o o k o ł o 40 lat, a to

w z w i ą z k u z c e c h o w ą strukturą polityki g o s p o d a r c z e j . D a l e j : w r o g i e nastawie-

nie n i e m i e c k i c h elit p o l i t y c z n y c h d o w s z e l k i c h dążeń d e m o k r a t y c z n y c h (1789,

1848) o r a z w p r o w a d z e n i e w miejsce systemu parlamentarnego ustroju monar-

c h i c z n e g o (1871). N i e sposób p r z y tym nie z a u w a ż y ć , że Sonderweg jest wy-

kładnią ex post, o d w o ł u j ą c ą się do n o r m a t y w n y c h z a ł o ż e ń o „ d o b r y c h " i „ z ł y c h "

(bardziej autokratycznych) strukturach w ł a d z y .

Imanuel G e i s s , z d e c y d o w a n y p r z e c i w n i k paradygmatu „ d r o g a o d r ę b n a "

1 0

, p r z y -

puścił w 1 9 9 4 r o k u , w p o l e m i c e z a t y t u ł o w a n e j Der Holzweg des deutschen

8 Por. M. Fontius, Kommentar zu K. Barcks „Ästhetik". Der Wandel

ihres Begriffs im Kontext verschiedener Disziplinen, w: Enzyklopädie
Philosophie, H. J. Sandkiihler (Hrsg.), Hamburg 1999, Bd. 1.

9 Por. B. Recki, Kulturphilosophie/Kultur, w: Enzyklopädie Philosophie...,

Bd. 2.

10 Por. I. Geiss, Der Holzweg des deutschen Sonderwegs, „Kirchliche

Zeitgeschichte" 1994 7/2.

4 5

H U B E R T ORŁOWSKI

Sonderwegs (Bezdroża niemieckiej drogi odrębnej), najbardziej c h y b a p r y n c y -

p i a l n y atak na myślenie m o d e l a m i . G d y t w i e r d z i autorytatywnie, że każda od-

rębność b i e r z e się ze s p e c y f i c z n e g o p o ł o ż e n i a - stąd jego z d a n i e m r ó w n i e ż

„ o d r ę b n a d r o g a " P o l s k i w y n i k a z e s p e c y f i c z n e g o p o ł o ż e n i a „ p o m i ę d z y " (Mittel-

lage) - w t e d y r ó w n i e ż kategoria n i e m i e c k i e j „ d r o g i o d r ę b n e j " nabiera z n a c z e n i a

„ k o n s t r u k t y w n e g o " . N a w i ą z u j ą c (ale c h y b a n i e z b y t wiernie) d o f u n d a m e n t a l n e -

go d z i e ł a F a u l e n b a c h a , r o z d z i e l a autorstwo tego paradygmatu p o m i ę d z y history-

k ó w s p o d z n a k u n a c j o n a l i z m u prusko-cesarskiego o r a z l e w i c u j ą c y c h k r y t y k ó w

n a z i z m u i T r z e c i e j R z e s z y . T e n drugi kontekst n a r o d z i n i d e o l o g i i „ d r o g i o d r ę b -

n e j " jest m u p o l e m i c z n i e szczególnie b l i s k i , j a k o ż e w i ą ż e się o n w e d ł u g niego

z e sporem h i s t o r y k ó w .

W szereg n a j n o w s z y c h w i e l k i c h narracji h i s t o r y c z n y c h paradygmat Sonderweg

w p i s u j e się z całą mocą interpretacyjną, kształtując z a r ó w n o spójną perspektywę

historyczną, jak i samą narrację, nie m ó w i ą c j u ż o stosowanej s e m a n t y c e . M o w a

z w ł a s z c z a o s y n t e z a c h H a n s a - U l r i c h a W e h i e r a , H e i n r i c h a A u g u s t a W i n c k l e r a

i (po części) T h o m a s a N i p p e r d e y a . S w e g o c z a s u W e h l e r b r o n i ł - a c z k o l w i e k

z gasnącym zapałem - r o z w o j u „ p r u s k i c h N i e m i e c " do z m i e r z c h u R e p u b l i k i

W e i m a r s k i e j j a k o „szczególnego r o d z a j u napięcia m i ę d z y tradycją a moderną".

Łączył nadto z tą f o r m u ł ą p r z e k o n a n i e , iż w XIX i XX w i e k u n i e m i e c k a klasa

p o l i t y c z n a r e a l i z o w a ł a p o l i t y k ę anachronistyczną, odbiegającą ( o d p o w i e d n i o )

od standardów w E u r o p i e . W jego w i e l k i m c z t e r o t o m o w y m c y k l u h i s t o r y c z n y m

Deutsche

Gesellschaftsgeschichte

( 1 9 8 7 - 2 0 0 3 ,

Niemiecka

historia

społeczna)

Sonderweg p o j a w i a się j a k o kategoria sterująca g ł ó w n i e w t o m i e t r z e c i m . K l u -

c z o w y nurt argumentacyjny W e h i e r a b i e g n i e następująco: „Radykalizacja nie-

m i e c k i e g o n a c j o n a l i z m u od lat osiemdziesiątych [XIX w i e k u ] poczynając n a r z u -

ca - ze w z g l ę d u na jej fatalne o d d z i a ł y w a n i a dalekosiężne - pytania szczególnie

irytujące. T e n radykalny n a c j o n a l i z m d a się p r z y p u s z c z a l n i e z r o z u m i e ć p r z e d e

w s z y s t k i m j a k o «odpowiedź» n a w y z w a n i e w i e l o r a k i c h p r z y s p i e s z o n y c h p r o c e -

s ó w m o d e r n i z a c y j n y c h w r a z z ich b o l e s n y m i d o ś w i a d c z e n i a m i . N a c j o n a l i z m

o f e r o w a ł k o m p e n s a c y j n i e n a r o d o w ą w i e l k o ś ć i w y j ą t k o w o ś ć , niemiecką misję

ś w i a t o w ą o r a z niemiecką «politykę ś w i a t o w ą » "

1 1

. W p r a w d z i e - d o w o d z i W e h l e r

- p o d o b n e formy „integralnego n a c j o n a l i z m u " napotkać m o ż n a b y ł o i w i n n y c h

krajach e u r o p e j s k i c h , j e d n a k intensywność i t e m p o p r z e m i a n w ł a ś n i e w Cesar-

stwie p o w o d o w a ł y o g r o m n e s z k o d y t r a u m a t y c z n e , których żadna kultura

11 H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Dritter Band, München

1995, s. 1291.

4 6

WIELKIE N A R R A C J E - C E Z U R Y H I S T O R Y C Z N E . . .

p o l i t y c z n a nie była w stanie z n i w e l o w a ć . „Z lotu ptaka spoglądając z a s a d n i c z y

d y l e m a t «niemieckiej drogi odrębnej» okresu Cesarst wa z a w i e r a się z jednej stro-

ny w n i e u s t a n n y m nakładaniu się z ł o ż o n y c h zadań m o d e r n i z a c y j n y c h , z drugiej

zaś - ze w z g l ę d u na p a r a l i ż o w a n i e p r z e b u d o w y systemu w ł a d z y w s z e l k i m i

środkami - w p o n i e c h a n i u s k o n s t r u o w a n i a systemu p o l i t y c z n e g o d l a liberalne-

go i d e m o k r a t y c z n e g o r o z w i ą z y w a n i a narosłych p r o b l e m ó w "

1 2

.

W e h l e r w y m i e n i a w p r a w d z i e j e s z c z e k i l k a d a l s z y c h c z y n n i k ó w , które m o g ł y

w p ł y n ą ć na taki, a nie inny kierunek r o z w o j u „ k u " T r z e c i e j R z e s z y , by potem

j e d n a k ż e z at rz y mać się p r z y jego z d a n i e m najbardziej k l u c z o w y m : „ D e c y d u j ą -

cą rolę d l a n i e m i e c k i e g o Sonderweg m i a ł ws z ak ż e ostatecznie system w ł a d z y

p o l i t y c z n e j o r a z społeczna konstelacja sił go w s p i e r a j ą c y c h . W e s p ó ł s t w o r z y ł y

o w e z g u b n e obciążenia, które u m o ż l i w i ł y z d e f o r m o w a n i e n i e m i e c k i e j historii

a ż d o roku 1 9 4 5 "

1 3

. R z e c z c i e k a w a : w t o m i e c z w a r t y m s w e g o m o n u m e n t a l n e g o

d z i e ł a g ł ó w n ą siłę sprawczą W e h l e r p r z y p i s u j e natomiast H i t l e r o w i i jego w ł a -

d z y c h a r y z m a t y c z n e j . Pęknięcie to jest na tyle w y r a ź n e , że n i e k t ó r z y r e c e n z e n c i

spekulują nawet na temat do końca n i e w y a r t y k u ł o w a n e j z m i a n y paradygmatu.

P o d o b n i e jak W e h l e r , r ó w n i e ż i H e i n r i c h August W i n k l e r d o s z u k u j e się w swej

ż y w o d y s k u t o w a n e j historii Der lange Weg nach Westen (2000, Długa droga na

Z a c h ó d )

1 4

odrębności n i e m i e c k i e j w słabościach n i e m i e c k i e g o l i b e r a l i z m u dru-

giej p o ł o w y XIX w i e k u . F a u l e n b a c h n a z y w a g o w r ę c z „ h i s t o r y k i e m «niemieckiej

drogi odrębnej»". Z d a n i e m W i n k l e r a w ł a ś n i e t a słabość stanęła n a d r o d z e z b u -

d o w a n i a społeczeństwa o b y w a t e l s k i e g o o otwartej kulturze p o l i t y c z n e j . M i m o

n i e s p o t y k a n e g o g d z i e indziej r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o nie d o s z ł o d o r o z s a d z e -

n i a t rady c yj ny ch struktur s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y c h . D r u g i e g o aspektu „ n i e m i e -

ckiej drogi o d r ę b n e j " d o s z u k u j e się W i n k l e r w s p e c y f i c z n y m profilu n i e m i e -

c k i c h warstw średnich, rzemiosła i sfery usług okresu R e p u b l i k i W e i m a r s k i e j ,

w r a ż l i w y c h na n a c j o n a l i z m i a n t y s e m i t y z m . W k o l e j n y c h studiach drążył (jego

z d a n i e m ) r ó w n i e k l u c z o w ą kwestię „ d r o g i o d r ę b n e j " , m i a n o w i c i e niespełnioną

m o c sprawczą s o c j a l d e m o k r a t y c z n e g o ruc hu r o b o t n i c z e g o okresu Cesarstwa.

Tej kwestii p o ś w i ę c i ł m o n u m e n t a l n ą t r z y t o m o w ą o p o w i e ś ć o r o b o t n i k a c h

i ruc hu r o b o t n i c z y m okresu R e p u b l i k i W e i m a r s k i e j , by ją następnie z a m k n ą ć

12 Tamże, s. 1292 i n.

13 Tamże, s. 1295.

14 Por. H. A. Winkler, Der lange Weg nach Westen, Bd. 1 (Deutsche

Geschichte vom Ende des Alten Reiches bis zum Untergang der Weimarer
Republik), Bd. 2 (Deutsche Ceschichte vom „Dritten Reich" bis zur
Wiedervereinigung), München 2000.

4 7

H U B E R T ORŁOWSKI

w i e l k ą narracją Weimar 1918-1933 (1989) o u p a d k u R e p u b l i k i W e i m a r s k i e j .

Kończąc s w e przemyślenia nad niemiecką odrębnością o g r o m n ą o p o w i e ś c i ą

o N i e m c z e c h od czasów Cesarstwa po współczesność, p o d kątem relacji pań-

stwa i n a r o d u , d a ł W i n k l e r całościową interpretację „ n i e m i e c k i e j drogi o d r ę b -

n e j " , z w i e ń c z o n e j z i n t e g r o w a n y m z e światem z a c h o d n i m o r a z z j e d n o c z o n y m

„ p o s t k l a s y c z n y m państwem n a r o d o w y m " . Stąd zastanawiać muszą jego krytycz-

ne uwagi na marginesie monografii The Corning of Third Reich (2003) R i c h a r d a

J. E v a n s a

1 5

, koncentrującej się (jego z d a n i e m ) nazbyt na t e l e o l o g i c z n e j perspek-

t y w i e , z w ł a s z c z a z c h w i l ą łączenia n i e r ó w n o c z e s n y c h p r o c e s ó w d e m o k r a t y z a -

cji u schyłku R e p u b l i k i W e i m a r s k i e j , z p r z e j ę c i e m w ł a d z y p r z e z nazistów. Jest

to pośrednie z a n e g o w a n i e t e z y o „ d r o d z e o d r ę b n e j " .

N i e w s z y s c y , c o z r o z u m i a ł e , podzielają s p o j r z e n i e w y w o d z ą c e „ p a t o l o g i ę

r o z w o j u " z u w i ą d u struktur i instytucji l i b e r a l n y c h o r a z d e f i c y t ó w s o c j a l d e m o -

k r at y c z nego ruchu r o b o t n i c z e g o . R ó w n i e ż w ś r ó d p o l s k i c h o b s e r w a t o r ó w me-

a n d r ó w d z i e j ó w n i e m i e c k i c h nie brakuje c i e r p k i c h o c e n takiego r o z p o z n a n i a .

Podążając za D a v i d e m B l a c k b o u r n e m i G e o f f e m E l e y e m Z d z i s ł a w Krasnodębski

d l a p r z y k ł a d u p o d w a ż a w i a r y g o d n o ś ć m e t o d y p o r ó w n a w c z e j , o d w o ł u j ą c e j się

d o w y b r a n y c h standardów a n g i e l s k i e g o l i b e r a l i z m u

1 6

.

W o p o z y c j i do szkoły b i e l e f e l d z k i e j akcentuje z kole i Reinhart K o s e l l e c k w a g ę

referencyjną s t r u k t u r f e d e r a l n y c h w k s z t a ł t o w a n i u się n a r o d u w N i e m -

c z e c h . W w y k ł a d z i e w y g ł o s z o n y m w N i e m i e c k i m Instytucie H i s t o r y c z n y m

w W a r s z a w i e s t w i e r d z a m.in.: „ D l a c z e g o naród n i e m i e c k i w k r a c z a w historię

d o p i e r o w XVIII w i e k u ? M o j a t e z a g ł ó w n a b r z m i następująco: lud n i e m i e c k i

nie m i a ł m o ż l i w o ś c i stać się n a r o d e m n i e m i e c k i m , gdyż o d d a w i e n d a w n a t w o -

rzył federalną strukturę. O z n a c z a to, że federalne struktury naszego ustroju są

z a s a d n i c z y m i e l e m e n t a m i , które s t a b i l i z o w a ł y i u s t a w i c z n i e r e p r o d u -

k o w a ł y p l u r a l i z m l u d ó w n i e m i e c k i c h , n a przestrzeni w i e k ó w , a ż p o w i e k X X .

[...] W N i e m c z e c h Z a c h o d n i c h d ł u g o m ó w i ł o się o tak z w a n e j «szczególnej

n i e m i e c k i e j drodze» (deutscher Sonderweg). O w ą «szczególną drogę d z i e j ó w

Niemiec» p r o p a g o w a n o p r z e d e w s z y s t k i m w B i e l e f e l d , z a w s z e w o p o z y c j i do

m n i e , gdyż osobiście u w a ż a m s f o r m u ł o w a n i e o «szczególnej drodze» za teore-

t y c z n i e n i e u z a s a d n i o n e . Jeśli t r a k t o w a ć naród j a k o miarę kształtowania sądów,

to d z i e j e każdego n a r o d u będą szczególną drogą. W t e d y d z i e j e Rosji będą

15 Por. H. A. Winkler, Stoiperweg ins „Dritte Reich", „Der Spiegel" 2004

nr 12.

16 Por. Z. Krasnodębski, Liberalizm, w: Polacy i Niemcy. Historia - kultura

- polityka, A. Lawaty, H. Orłowski (red.), Wydawnictwo Poznańskie,

Poznań 2003, s. 572 i n.

48

WIELKIE N A R R A C J E - C E Z U R Y H I S T O R Y C Z N E . . .

z p o l s k i e g o punktu w i d z e n i a szczególną drogą, a d z i e j e Polski będą szczególną

drogą z rosyjskiego punktu w i d z e n i a . D z i e j e N i e m i e c będą szczególną drogą

z francuskiego punktu w i d z e n i a , a d z i e j e Francji będą szczególną drogą z an-

gielskiego p u n k t u w i d z e n i a i t d . "

1 7

.

W ostatnich ...nastu latach m i a ł o miejsce z j a w i s k o w y r o k o w a n i a

c z ę ś -

c i o w e g o o kresie w y o b r a ż e ń o „ d r o d z e o d r ę b n e j " . N a j w a ż n i e j s z e z punktu

w i d z e n i a argumentacji m e r y t o r y c z n e j s t a n o w i s k o w y n i k a z p r z e w a r t o ś c i o w a n i a

szczególnej p o z y c j i formacji mieszczańskiej. E w o l u c j a części szkoły bielefel-

d z k i e j jest w tym p r z y p a d k u z a p e w n e najbardziej istotną pozycją. D o k o n u j ą c

p r z e d k i l k u laty bilansu badań w ramach „Sonderforschungsbereich S o z i a l - und

Kulturgeschichte des Burgertums" (Mieszczaństwa d z i e j e społeczne i kulturalne)

z a lata 1 9 8 6 - 1 9 9 6 Peter Lundgreen dał (jako p r z e d s t a w i c i e l młodszego p o k o -

lenia „ b i e l e f e l d c z y k ó w " ) w y r a ź n i e do z r o z u m i e n i a , że w ciągu o w e g o dziesię-

c i o l e c i a badań nad niemiecką formacją mieszczańską w e u r o p e j s k i m kontekście

p o r ó w n a w c z y m paradygmat Sonderweg jeśli nie stracił na z n a c z e n i u j a k o h i p o -

t e z a b a d a w c z a , to z pewnością przesunął się na plan d a l s z y . O ile na s a m y m

początku s t a n o w i ł jedną z k l u c z o w y c h h i p o t e z b a d a w c z y c h w b r z m i e n i u : Na

ile odrębność drogi n i e m i e c k i e j w y n i k a z o d m i e n n e g o o b l i c z a n i e m i e c k i e g o

mieszczaństwa? C z y istota n i e m i e c k i e j „ d r o g i o d r ę b n e j " nie w y n i k a z „ p e w n e -

go szczególnego deficytu substancji mies z c z ańs k iej "

(Bürgerlichkeit)?

18

,

o tyle

z c z a s e m paradygmat ten blaknął i m i z e r n i a ł .

N i e sposób z a r a z e m nie z a u w a ż y ć w Europie nawrotu do historiografii, pisanej

w myśl paradygmatu n a r o d o w e g o . Tak proces ten postrzega np. Stefan Berger,

bilansując p o w a ż n ą część o p r a c o w a ń z ostatnich lat na ten t e m a t

1 9

. W o d n i e s i e -

niu do n i e m i e c k i c h ś r o d o w i s k intelektualnych spostrzeżenie to jest tym bardziej

u z a s a d n i o n e . J e s z c z e z a n i m p o ż e g n a n o niemiecką d w u p a ń s t w o w o ś ć , stawiano

u p o r c z y w i e pytanie, c z y p o d z i a ł z i m n o w o j e n n y nie b y ł ceną, jaką przyszło za-

płacić N i e m c o m z a z w r o t

k u

E u r o p i e

( Z a c h o d n i e j ) . W g w a ł t o w n e j

p o l e m i c e W i n k l e r a z K o n r a d e m R e p g e n e m na ł a m a c h „Rheinischer M e r k u r "

(23.10.1987) - jak z a u w a ż a Klaus G r o ß e Kracht - p o j a w i ł a się z jednej strony

17 R. Koselleck, Struktury federalne a kształtowanie s/ę narodu w Niemczech,

przeł. L. Sobkiewicz, Niemiecki Instytut Historyczny, Warszawa 2001.

18 P. Lundgreen, Einleitung, w: Sozial- und Kulturgeschichte des Bürgertums.

Eine Bilanz des Bielefelder Sonderforschungsbereichs (1986-1997), (tenże
red.), Göttingen 2000, s. 14.

19 S. Berger, A Return to the National Paradigm? National History Writing in

Germany, Italy, France, and Britain from 1945 to the Present, „The Journal
of Modern History" September 2005, 22.

4 9

H U B E R T ORŁOWSKI

kwestia, że „ p o d z i a ł N i e m i e c b y ł rezultatem n i e m i e c k i e j «drogi odrębnej», która

w ten sposób dotarła do s w e g o kresu. D w u p a ń s t w o w o ś ć w y d a w a ł a się w e d ł u g

«logiki historii» ceną za konstytucyjny początek R e p u b l i k i B o ń s k i e j "

2 0

. Repre-

z e n t a t y w n y (i reprezentacyjny) historyk R e p u b l i k i Bońskiej Hans-Peter S c h w a r z

m ó g ł z a t e m w c h w i l i z j e d n o c z e n i a ogłosić triumfalnie „ k o n i e c [narodowej] neu-

r o z y t o ż s a m o ś c i o w e j " .

W c i ą ż (jednak) nie daje s p o k o j u (nie tylko) n i e m i e c k i m his t ory k om i antropo-

l o g o m k u l t u r o w y m c e z u r a r o k u

1 9 3 3 , d r a m a t y c z n e p ę k n i ę c i e i tąpnię-

c i e k u l t u r o w e w d z i e j a c h l u d z k o ś c i : w niej b o w i e m upatrują s e d n o n i e m i e c k i e j

„ d r o g i o d r ę b n e j " . W y m i e n i ę p r z y k ł a d o w o W ł o c h a E n z o Traverso i n i e m i e c k i e -

go historyka C h r i s t i a n a M e i e r a . W ł o s k i p o l i t o l o g skłania się w t o m i e M o d e r n e

und

Gewalt.

Eine

europaische

Genealogie

des

Nazi-Terrors

( 2 0 0 3 ,

Moderna

i przemoc.

Europejska genealogia terroru nazistowskiego) ku t e z i e , że o „ d r o -

d z e o d r ę b n e j " m ó w i ć m o ż n a o d 1 9 3 3 r o k u , natomiast M e i e r , w i e l k i autory-

tet w d z i e d z i n i e d z i e j ó w a n t y c z n y c h , s a m y m t y t u ł e m s w e g o t o m u Von Athen

bis Auschwitz (2002, Z Aten do Auschwitz) oferuje perspektywę postrzegania

w A t e n a c h początku „ eur opej s k ie j drogi o d r ę b n e j "

2 1

, będąc z a r a z e m ś w i a d o -

m y m tego, że jest to j e d n a z w i e l u „ d r ó g o d r ę b n y c h " .

2 2

W A u s c h w i t z postrzega

„ p u n k t k u l m i n a c y j n y n i e m i e c k i e j drogi o d r ę b n e j " . A l e tak być nie m u s i . O s t a t n i a

m o n o g r a f i a Ernsta N o l t e g o Die Weimarer Republik. Demokratie zwischen Lenin

und Hitler (2006) np. o d g r z e w a swoją d a w n ą tezę o n a z i z m i e j a k o o d p o w i e d z i

n a b o l s z e w i z m .

S w e g o c z a s u , w okresie t u ż p o w o j e n n y m , n i e z w y c z a j n y m p o w o d z e n i e m c i e s z y -

ła się f o r m u ł a die deutsche Katastrophe. Ta a n a l i t y c z n i e m a r n a kategoria stała

się z c z a s e m w c a l e poręczną metaforą historyczną. Od n a r o d o w o - k o n s e r w a t y w -

n y c h h i s t o r y k ó w jak Friedrich M e i n e c k e c z y G e r h a r d Ritter aż po marksistów jak

A l e x a n d e r A b u s c h lub G y ó r g y Lukacs, stanęła „ d r o g a o d r ę b n a " w c e n t r u m ich

katastroficzno-negatywnej o c e n y d z i e j ó w N i e m i e c . N a j w i ę k s z y w p ł y w n a wątek

„ p o k a t a s t r o f i c z n y " w y w a r ł n i e w ą t p l i w i e k o n s e r w a t y w n o - l i b e r a l n y F r i e d r i c h

M e i n e c k e , p i e r w s z y rektor W o l n e g o U n i w e r s y t e t u w B e r l i n i e ( Z a c h o d n i m ) .

W Niemieckiej katastrofie skłania się M e i n e c k e do akceptacji

paradygmatu

ciągłości historii n i e m i e c k i e j ; „katastrofa" jest p r z y n a j m n i e j w p e w n y m sensie

rezultatem szczególności n a r o d o w e j , a z w ł a s z c z a d u c h o w e g o „ m i l i t a r y z m u " ,

20 K. Große Kracht, Die zankende Zunft. Historische Kontroversen in

Deutschland nach 1945, Göttingen 2005, s. 119.

21 Ch. Meier, Von Athen bis Auschwitz, München 2002, s. 64.

22 Tamże, s. 195.

5 0

W I E L K I E N A R R A C J E - C E Z U R Y H I S T O R Y C Z N E . . .

„ w y n a t u r z e ń " w n i e m i e c k i e j formacji mieszczańskiej. Jako p r z e d s t a w i c i e l pro-

testantyzmu k u l t u r o w e g o , o d w o ł u j ą c y się do i d e a ł ó w ideałistyczno-klasycznych

( „ w e i m a r s k i c h " ) m ó g ł liczyć na z n a c z n y rezonans pośród k o l e g ó w i c z y t e l n i -

k ó w . Stąd zastanawiać nie m o ż e n p . o p a t r z e n i e k o l e j n e g o t o m u w y d a w a n e j

z r o z m a c h e m serii Die Deutschen und ihre Nation w o f i c y n i e S i e d l e r - V e r l a g

t y t u ł e m

Nach

der Katastrophe.

Eine

Geschichte

des geteilten

Deutschland

23

.

T r u d n o p o d e j r z e w a ć samego autora, w y t r a w n e g o historyka, Petera G r a f a K i e l -

mannsegga, o ten pomysł. Sądzić należy, że na s f o r m u ł o w a n i e t y t u ł u w p ł y w

m i a ł k o n s e r w a t y w n o - n a r o d o w y w y d a w c a W o l f Jobst Siedler.

W studium

Identität ex negativo:

Der „deutsche Sonderweg" ais

Metaerzählung

in

der

bundesdeutschen

Geschichtswissenschaft

der

siebziger

und

achtziger

jahre

(Niemiecka „droga

odrębna"

w niemieckiej

federalnej

historiografii

w la-

tach 70. i 80.), z a m i e s z c z o n y m w p a r a d y g m a t y c z n i e p o m y ś l a n y m t o m i e Die

historische

Meistererzählung.

Deutungslinien

der

deutschen

Nationalgeschichte

nach

1945 (2002,

Historyczna nadnarracja.

Linie interpretacji niemieckiej histo-

rii narodowej po 1945 roku), w y d a n y m p r z e z K o n r a d a H. Jarauscha i M a r t i n a

S a b r o w a , T h o m a s W e l s k o p p pośrednio skłania się ku tezie o niespożytej ż y w o t -

ności interesującej nas f o r m u ł y . M y ś l ę , ż e „ p r a w d z i w e g o " ( w z n a c z e n i u o s t a -

t e c z n e g o ) końca paradygmatu n i e m i e c k i e j „ d r o g i o d r ę b n e j " nie d o c z e k a m y

się z a p e w n e nigdy; p o t r z e b a ( d e ) l e g i t y m i z o w a n i a okr eślonych „ z a c h o w a ń " s w e -

g o n a r o d u p o p r z e z d y s k u r s y d o m i n a c j i c z y też następstwa splątania u w a -

r u n k o w a ń „ h o r y z o n t u o c z e k i w a ń " i „przestrzeni d o ś w i a d c z e n i a " w r o z u m i e n i u

Reinharta K o s e l l e c k a będzie b o w i e m z p o w o d z e n i e m g e n e r o w a ć kolejne posta-

c i w y o b r a ż e ń „ d r o g i o d r ę b n e j " .

GRAND NARRATIVES - HISTORICAL CAESURAS - FOUNDATIONAL

MYTHS

The article concentrates on the reconstruction of contemporary German
debates on indispensability, advantages and disadvantages of the "grand

narratives" and on defining historical caesuras, which quite often take on

23 Por. P. Graf Kielmannsegg, Nach der Katastrophe. Eine Geschichte des

geteilten Deutschlands, Berlin 2000.

5 1

* * *

H U B E R T ORŁOWSKI

the form of foundational myths. According to the author, the question of

periodization, its criteria and their hierarchy is the core of the cultural canon

of a particular historical period. What is at stake here, is a specific trend of
historical perspecitivisation in the recent years in Germany in the context of
postwar ways of thinking, which alludes - both affirmatively or polemically

- to the paradigm of der deutsche Sonderweg. It is this paradigm that enters

numerous recent grand historical narratives with extraordinary interpretative
power, and shapes coherent historical perspective and the narrative itself.

52