Ewelina Żugaj – Pacek

Podstawowe informacje

o biblioterapii

Cele i zadania biblioterapii

2

Skrypt opracowany w ramach działalności

Instytutu Europejskiego

i

Studium Prawa Europejskiego

w Warszawie

ul. Prosta 2/14 lok. 204, 00-850 Warszawa

tel./fax. [phone]

www.uniaeuropejska.net.pl

e-mail: [e-mail]

Copyright by

Instytut Europejski

3

Spis treści:

1. Wstęp

3

2. Biblioterapia,

jako

nowy

rodzaj

terapii

6

3. Osoba

biblioterapeuty

19

4. Podstawowe

cele

i

zadania

biblioterapii

21

5.

Przyszłość

biblioterapii

w

polskiej

edukacji

30

Bibliografia

31

4

1. Wstęp

Coraz częściej mówi się o potrzebie wzrostu świadomości humanistycznej. Szukamy

w literaturze tego, co czyni ją odrębną sztuką, która kształtuje ludzkie doznania i osobowość.

Terapeutyczny charakter literatury został odkryty już w „Poetyce” Arystotelesa. Tragedia

grecka służyła procesowi katharsis, czyli doznawaniu litości i lęku poprzez pełne,

emocjonalne zaangażowanie w przebieg wydarzeń. Te uczucia były oczyszczeniem

i wejściem w sferę refleksji nad egzystencją. Dziś lekarze widzą w literaturze środek

terapeutyczny przydatny w zapobieganiu chorobom i czynnik pomocniczy w leczeniu, który

ułatwia odzyskanie równowagi psychicznej. Współczesne katharsis dokonuje się przez

utożsamianie z bohaterem i poddanie się emocjom. Słowo pobudza wyobraźnię, świadomość

i pomaga uporządkować myśli. Literatura staje więc przed nową szansą niesienia pomocy

i kształtowania naszej osobowości. Książka staje się sposobem walki z codziennością czy

trudnościami życia.

Biblioterapia traktowana jest, jako działanie terapeutyczne oparte o stosowanie

materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny

w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych

problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do

realizacji potrzeb. Podstawy biblioterapii stworzył N. A. Rubakin, który od 1919 r.

w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami

indywidualnych czytelników.

Nazwa „biblioterapia” wywodzi się z języka greckiego: „biblion” oznacza książkę,

a „therapeo” – leczyć, czyli w najprostszym tłumaczeniu, termin ten oznacza: leczenie

książką. Po raz pierwszy nazwy tej użyto w 1916 r.

Biblioterapię zaczęli upowszechniać lekarze i pielęgniarki, wprowadzając ją do

szpitali. Później elementy biblioterapii zaczęli stosować pracownicy bibliotek publicznych

i szkolnych, psycholodzy, pracownicy społeczni, pedagodzy nauczania specjalnego a także

nauczyciele nauczania początkowego. Biblioterapia ma charakter interdyscyplinarny, zawiera

podstawy przejęte z innych dziedzin takich jak: psychologia, pedagogika, medycyna,

resocjalizacja czy literatura. Na przestrzeni lat sformułowano wiele definicji biblioterapii.

Zawierają one informacje o celach procesu, wykorzystywanych środkach oraz osobach

wykonującej tą działalność. Zwracają uwagę na wszechstronną rolę książki w naszym życiu,

jej pomoc psychiczną świadczoną za pośrednictwem odpowiednich lektur i wsparcie

5

w rozwiązywaniu różnych życiowych problemów. W ujęciu psychologicznym biblioterapia

jest szczególną techniką psychoterapeutyczną polegającą na leczniczym oddziaływaniu na

psychikę, odpowiednio dobraną przez psychoterapeutę literaturą. Proces postępowania

terapeutycznego wiąże się z diagnozą zaburzeń występujących u pacjenta, czyli wyjaśnieniem

przyczyn występowania objawów, mechanizmu powstawania, które wyznaczają cele, jakie

chce osiągnąć terapeuta, następnie dobór odpowiednich lektur i na końcu opracowanie metod

pracy z wybraną książką. Tak rozumiana biblioterapia jest jedną z metod psychoterapii.

S. Krotochvil, W. Kozakiewicz i S. Cwynar podkreślają jej rolę w leczniczym oddziaływaniu

na psychikę, likwidowaniu niepożądanych stanów psychicznych, takich jak lęk, poczucie

mniejszej wartości, osamotnienie, nuda czy apatia. Celem stosowania książki w terapii jest

poza tym rozwój osobowości czy pomoc w rozwiązywaniu trudnych sytuacji.

Pedagogiczny aspekt biblioterapii koncentruje się wokół roli książki jako metody

leczenia opartego o proces edukacyjny, który ma pomóc w radzeniu sobie z trudną sytuacją.

Pożądane zmiany mają wystąpić w zachowaniu, uczuciach i wierzeniach. Oddziaływanie

książki polega na zmianie sposobu widzenia swojej sytuacji, siebie i pogłębianiu

samoświadomości. Biblioterapia jest szczególnie polecana osobom chorym przebywającym

w szpitalu, a w szczególności dziecku, narażonemu na szereg lęków i frustracji. Ważna rola

przypada lekturze w pomocy osobom niepełnosprawnym, kiedy budzi w nich nadzieję na

pokonanie trudności, zmienia tok myślenia o swojej chorobie oraz ukierunkowuje na

działanie.

Biblioterapię stosuje się w przypadku współuzależnienia, niedostosowania

społecznego, takich zaburzeń rozwojowych jak dysleksja czy dysgrafia, zaburzeń

nerwicowych. Jest metodą psychoterapeutyczną, która ma za zadanie wzmocnić i wzbogacić

zasoby pacjenta, by lepiej radził sobie z trudnościami.

6

2. Biblioterapia, jako nowy rodzaj terapii

Termin „biblioterapia” pojawił się po raz pierwszy w Polsce już w latach trzydziestych

dwudziestego wieku. Określano nim działalność terapeutyczną, w której główne narzędzia

działania stanowi książka. Definicje „biblioterapii” różnią się między sobą, dlatego też trudno

wybrać jedną, która najtrafniej definiowałaby to pojęcie. W ujęciu psychologicznym,

biblioterapia to technika psychoterapeutyczna, polegająca na leczniczym oddziaływaniu

odpowiednio dobraną literaturą na psychikę człowieka. Proces postępowania terapeutycznego

wiąże się z diagnozą zaburzeń występujących u pacjenta, czyli wyjaśnieniem przyczyn

występowania objawów, które wyznaczają cele, jakie chce osiągnąć terapeuta, następnie

dobór lektur i na końcu opracowanie metod pracy z wybraną książką. Wszystkie definicje

mają jednak część wspólną: biblioterapia to proces, który ma na celu terapeutyczną pomoc

w rozwiązywaniu osobistych problemów poprzez wykorzystanie odpowiednich materiałów

czytelniczych.

Biblioterapia, to dział terapii zajęciowej wykorzystującej użycie wyselekcjonowanych

materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, a także

poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie.

Prawidłowo przebiegający proces biblioterapii ma na celu wykrywanie i diagnozowanie

w głównych założeniach i sposobie realizacji celów terapeutycznych, jest zbliżony do

psychoterapii. Celem obydwu procesów jest niesienie pomocy w rozwiązywaniu problemów

lub odnajdywaniu się w nowej, często trudnej sytuacji. Celem terapii, jest informowanie

pacjenta o stanie jego zdrowia i dyskutowanie o skutkach choroby. Biblio – i psychoterapia

mają za zadanie powodowanie u pacjenta akceptowanie samego siebie takim, jaki jest oraz

chęć otworzenia się na innych ludzi. W obydwu przypadkach panuje atmosfera apatii,

wzajemnego zrozumienia oraz prowadzenia swobodnej dyskusji.

Bardzo często zamiennie stosuje się pojęcia biblioterapia i czytelnictwo. Nie jest to

rozumowanie poprawne. Istnieje między tymi pojęciami zasadnicza różnica. Czytelnictwo nie

wyodrębnia terapeutycznych celów. Tam terapia może się odbywać, ale nie jest to konieczne.

Terapia jest jednak podstawowym zamierzeniem procesu biblioterapii. Poza tym

w czytelnictwie bezpośredni kontakt z literaturą jest niezbędny i trzeba umieć korzystać

z materiałów czytelniczych, w biblioterapii niekoniecznie. Terapię prowadzi upoważniona do

tego osoba i to ona kieruje całym procesem. W czytelnictwie nie ma też miejsca rozmowa na

temat treści zawartych w danej literaturze, która jest tak ważna w biblioterapii. Biblioterapia

7

z założenia opiera się na czytelnictwie, a zajęcia z edukacji czytelniczej zaopatrują ucznia

w konkretny zespół kompetencji czytelniczych. Dzięki edukacji czytelniczej uczeń uczy się

korzystać ze zbiorów biblioteki i mediów. Biblioterapia jako element zajęć edukacji

czytelniczej i medialnej może przyczynić się do integracji, pozwolić lepiej poznać siebie

i otaczający świat. Jest to bardzo wskazane, szczególnie wśród osób z negatywnym

stosunkiem do czytania. Odpowiedni dobór lektury może spowodować wzrost wiary we

własne umiejętności czytelnicze.

Jedną z metod terapii i profilaktyki lęków dzieci są bajki. Dotyczą one rzeczy i zjawisk

ważnych dla dziecka, gdyż wyrażają w słowach i zdarzeniach to, co zachodzi w jego

wewnętrznych przeżyciach. Jest to wprowadzenie dziecka w świat bajek i baśni, a także

wyodrębnienie elementów przedstawionego świata. Bardzo ważne jest wspólne czytanie

bajek. Taka lektura powoduje, że dzieci na zawsze pozostają miłośnikami literatury,

a spotkania kształtują zdolności poznawcze, ćwiczą wyobraźnię i wzbogacają dziecięce

słownictwo. Po lekturze powinna mieć miejsce rozmowa, wymiana spostrzeżeń i refleksji.

Słuchając różnych historii, dziecko przyswaja je, a potem wykorzystuje w życiu do walki

z lękiem i problemami, z którymi spotyka się na co dzień. Bajki dają nadzieję, uczą

samodzielności oraz nowego spojrzenia na sytuację. Nie narzucają wzorców działania.

Bohater bajkowy jest inny niż dziecko: to małe zwierzątko lub zabawka, a podobieństwo

dotyczy sytuacji i emocji. Podobne znaczenie w rozwoju dziecka mają baśnie – problemy

znikają jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Następuje chwilowa redukcja napięcia

i wyzwolenie optymistycznego myślenia. Świat baśni jest nierealny, a zakończenie zawsze

szczęśliwe. Fabuła jest bogata w rozmaite emocje, dlatego staje się pewnego rodzaju

rozrywką. Przyczynia się w ten sposób do kształtowania wrażliwości oraz stymuluje empatię.

Wiersze mają także duże walory terapeutyczne. Wykorzystywane są one m.in. w medycynie,

resocjalizacji i psychoterapii. Z uwagi na to poezja traktowana jest jako odrębny dział

biblioterapii – poezjoterapię. Wykorzystuje ona zarówno czytanie jak i pisanie wierszy. Ma

na celu wyrażanie własnych emocji, kształtowanie osobowości i dogłębne poznanie siebie.

Poezjoterapia jest bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych. Już w XVIII wieku w szpitalu

w Pensylwanii leczenie pacjentów wspomagano czytaniem im poezji a także umożliwiano im

pisanie własnych utworów. W Los Angeles powstał nawet Instytut Poezjoterapii (koniec lat

siedemdziesiątych).

Biblioterapia opiera się na terapeutycznych właściwościach literatury. Jej nadrzędnym

celem jest pomoc w rozwiązywaniu problemów. Poza tym czytanie książek pomaga odnaleźć

się w nowej sytuacji. Kolejnym zadaniem tej terapii jest informowanie uczestników procesu

8

o rodzaju problemu, z jakim się borykają. Celem biblioterapii jest też pomoc osobie chorej,

niepełnosprawnej, będącej w depresji lub doświadczającej poczucia straty, krzywdy i innych

destrukcyjnych emocji. Zadaniem terapii książką jest przede wszystkim pozytywne

wpływanie na stany emocjonalne poprzez dostarczenie lektur i rozmowy o nich. Biblioterapia,

jako forma wsparcia psychicznego spełnia wiele różnych funkcji. Przede wszystkim jest to

rola terapeutyczna w stosunku do osób z zaburzeniami. Można ją stosować do poprawy

obrazu własnej osoby, lepszego zrozumienia drugiego człowieka a także do poszukiwania

sposobu na rozwiązanie danego problemu. Biblioterapia spełnia m.in. funkcje wychowawcze,

profilaktyczne, uspokajające (baśnie, fantastyczne), pobudzające (książki wojenne,

przygodowe), informacyjne, kształcące (popularnonaukowe), uwrażliwiające

i emocjonalne (romanse, powieści obyczajowe, dramaty) oraz oczywiście rozrywkowe

i relaksacyjne (książki przygodowe, obyczajowe, biograficzne). Ten rodzaj terapii ma również

za zadanie rozbudzenie zainteresowań czytelniczych, co w dzisiejszych czasach jest trudne

ale i konieczne. Książka od zawsze spełnia w życiu człowieka bardzo dużą rolę. Jak głosi

słynne przysłowie chińskie: „Książka jest jak ogród, który można włożyć do kieszeni”.

Obcowanie z książkami wpływa na różne sfery życia człowieka. W sferze psychicznej

podnosi jakość ludzkiego życia i pomaga dążyć do zaspokojenia własnych potrzeb. W sferze

intelektu ułatwia zdobycie wiedzy i jej zastosowanie w praktyce. Najważniejsze jest chyba

jednak działanie literatury w sferze społecznej. Zajęcia z zakresu biblioterapii pomagają

korygować stosunki z innymi ludźmi i ułatwiają funkcjonowanie człowieka w świecie.

Książki wywierają poza tym duży wpływ na czytelnika, wzbogacają jego osobowość,

pomagają zaakceptować samego siebie i odnaleźć się w rzeczywistości. Literatura daje nam

nowe spojrzenie na świat, nowe wzory do myślenia i zachowania. W wielu książkach

znajdziemy godne wzory do naśladowania i autorytety. Czytanie książek pomaga znaleźć cel

w życiu, a odpowiedni dobór literatury chroni przed negatywnymi emocja i biblioterapia

może okazać się pomocna w kształtowaniu tolerancji wobec innych. Umożliwia proces

adaptacji, zaakceptowanie siebie i innych. Terapia książką pomaga w odbudowie szacunku do

samego siebie, poczucia wartości.

Jakie są efekty biblioterapii? Dlaczego warto czytać książki?

Otóż skutki kontaktu z literaturą są jak najbardziej pozytywne. Człowiek łatwiej

odnajduje się w nowej sytuacji życiowej i nie jest już tak podatny na negatywne emocje.

Biblioterapia daje możliwość odkrycia nowych zainteresowań i wartości w literaturze.

Biblioterapia pomaga znaleźć sens życia, stymuluje aktywność i wzbogaca osobowość

9

człowieka. Terapia książką może nie rozwiązać wszystkich problemów współczesnego

człowieka, np. nie wyleczy go z choroby, ale może dać mu wsparcie i motywację do dalszych

działań. Czytanie może nas uspokoić lub pobudzić: zależności od potrzeb należy sięgnąć po

odpowiednią literaturę, pomóc redukować lęki, a także znaleźć dla siebie miejsce

w otaczającej rzeczywistości. Materiałami wykorzystywanymi w biblioterapii są głównie

książki, ale istnieje też szereg innych środków, które można z powodzeniem wykorzystać

z procesie tej terapii. Wśród najczęściej używanych wyróżnić można: książki łatwe

w czytaniu: gruba okładka, duże litery, prosty język książki, pisane alfabetem Braille’a,

książki nagrane na kasetach magnetofonowych, edukacyjne programy komputerowe, zabawki

edukacyjne oraz filmy na kasetach video lub DVD.

Możliwości książki

Wielką sztuką jest odpowiednio wprowadzić dziecko w świat dorosłych, ale i niełatwo

dorosłym funkcjonować w świecie dziecka. Książki mogą wiele pomóc i nauczyć. Mądrze

wykorzystane dają dostęp do głębszej mądrości, przekazują ważne wskazówki, wzory

myślenia, przeżywania i zachowania. Dorośli mają wiele możliwości, aby się czegoś

dowiedzieć i nauczyć, posiadają przecież umiejętności charakterystyczne dla dorosłych:

zdolność czytania i analizowania materiału, werbalizacji myśli i pojęć, konceptualizacji

i komunikacji. Dziecko to wszystko musi dopiero zdobyć, nauczyć się wiele o świecie i, co

bardzo istotne, nauczyć się w tym świecie funkcjonować, odnaleźć w nim swoje miejsce. Nie

jest to łatwe, a w dzisiejszych czasach ogromnego przyspieszenia, zmian i dynamiki życia -

coraz trudniejsze. Rodzą się lęki, zahamowania i nerwice. Pojawiają się nieumiejętność

radzenia sobie w grupie, problemy w nauce, wreszcie "samotność w tłumie". Jednym ze

sposobów pomocy dziecku jest odkrywanie roli literatury, która może dać wsparcie,

kompensuje niezaspokojone potrzeby, przedstawia inne wzory myślenia i działania, a tym

samym buduje zasoby osobiste i stymuluje rozwój. Dobra książka pomaga zmniejszyć strach,

uspokaja, redukuje lęki i smutki. Pomaga zaakceptować swoją "inność" i ułatwia

poszukiwanie sposobu realizacji siebie. Niesie ulgę w cierpieniu, koryguje emocjonalnie

zaburzone zachowania, pomaga nieśmiałym, samotnym i zakompleksionym, dodaje otuchy

i siły do radzenia sobie w trudnych sytuacjach, do odnajdywania swojej drogi. Dzięki niej

można dokonać zmian w sferze emocjonalnej, eliminować złe stany psychiczne i powstałe

napięcia. Nie przynosi odpowiedzi na wszystkie problemy, ale obdarza magiczną siłą i oferuje

drogowskazy na różnych ścieżkach życia. Dziecko naśladuje, wykorzystuje wyobraźnię

10

i zabawę do naturalnego uczenia się, odkrywania, rozumienia oraz zdobywania kolejnych

umiejętności.

Istotę biblioterapii doskonale obrazuje cytat Urszuli K. LeGuin: "Czytamy książki, by

odkryć kim jesteśmy. To, co inni ludzie robią, myślą i czują jest bezcennym przewodnikiem

w zrozumieniu kim jesteśmy i kim możemy się stać..."

W Polsce pojęcie biblioterapii pojawiło się w ostatnim dwudziestoleciu ubiegłego wieku

i zaczyna zataczać coraz szersze kręgi, zwłaszcza w pedagogice specjalnej. Korzenie tej

metody psychoterapeutycznej sięgają czasów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii

widniały słowa: "Lekarstwo na umysł". Słynne baśnie i opowiadanie Szeherezady powstały

na zamówienie sułtana w celu, jak głosi legenda, wyleczenia go z depresji. Również "kultura

chłopska wypracowała ogromny arsenał środków zaradczych na każdą sytuację, każdy

niedostatek i każdą troskę" (W. Myśliwski, "Krótkowidz wybiera wygodę", "Magazyn

Literacki", XII'2000). W XIII wieku w kairskim szpitalu w ramach terapii stosowano czytanie

Koranu, a w Europie na przełomie XVIII i XIX wieku w programach leczenia pojawiły się

teksty o charakterze zarówno religijnym, jak i świeckim.

Za oficjalną definicję biblioterapii przyjmuje się działanie terapeutyczne oparte o stosowanie

wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces

terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu

osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, środkiem do

realizacji potrzeb. Biblioterapia jest częścią terapii pedagogicznej.

Rodzaje biblioterapii:

– instytutcjonalna - stosowana przez lekarzy w stosunku do pacjentów

"zinstytucjonalizowanych", najczęściej chorych psychicznie;

– kliniczna - praktykowana w dobrowolnych grupach pacjentów z problemami

emocjonalnymi, jej głównym celem jest "wejrzenie w siebie" i doprowadzenie do zmiany

sytuacji psychologicznej pacjenta;

– wychowawcza (rozwojowa) - w której stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe

i dydaktyczne dostosowane do osób zdrowych, ale borykających się z problemami

wychowawczymi (rozwojowymi). Ten rodzaj biblioterapii może być prowadzony w szkołach

(np. w bibliotece lub świetlicy) i ma za zadanie wspierać rozwój, samorealizację i zdrowie

psychiczne uczniów. Nadrzędnym celem biblioterapii wychowawczej jest redukcja lęków,

które towarzyszą dziecku od najmłodszych lat.

11

Lęki występują u wszystkich dzieci, są charakterystyczne dla ich rozwoju. Pełnią rolę

przystosowawczą, mają mobilizować do działań ochronnych przed realnym zagrożeniem,

przewidywanym, prawdopodobnym lub zabezpieczać przed niezaspokojeniem potrzeb. Ale

lęk staje się patologiczny, gdy stale dominuje w zachowaniu dziecka, a ponieważ jest

permanentnie doznawany, prowadzi do szeregu zaburzeń. Zaburzeń w funkcjonowaniu

dziecka na zewnątrz, w środowisku, jak i w nim samym - może prowadzić do chaosu

w działaniach, agresji czy też bierności i apatii. Mogą pojawić się zaburzenia czynnościowe,

a także choroby takie jak alergie, astma, zespół podrażnienia jelita grubego.

W procesie redukowania lęków istotnym jest uświadomienie sobie ich rodzajów oraz

przyczyn ich powstawania.

Rodzaje lęków:

– odtwórcze, wyrastające z konkretnych przeżyć i zdarzeń,

– wytwórcze, powstające w wyobraźni dziecka (np. przed ciemnością),

– związane z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb (fizjologicznych, bezpieczeństwa,

akceptacji, miłości i szacunku),

– dotyczące obrazu własnej osoby (związane z niską samooceną).

Główne przyczyny powstawania lęków:

– nieprawidłowe postawy rodziców (zbyt wysokie wymagania w stosunku do możliwości

dziecka, nadopiekuńczość, brak czasu i zainteresowania wobec dziecka, "bezstresowość"

wychowania, niepełna rodzina, chaos, współuzależnienie),

– telewizja (zastępowanie kontaktów z rodzicami odbiornikiem telewizyjnym - samotność

dziecka, realne lęki),

– uzależnienie od komputera - okrutne gry komputerowe,

– "lękotwórcza" szkoła (wcześniej przedszkole).

Lęk objawia się w formie różnych nieprzyjemnych dolegliwości w sferze wegetatywnej

(suchość jamy ustnej, zaczerwienienie lub bladość skóry, potliwość, napięcie mięśniowe,

biegunka, bóle głowy, brzucha, bezsenność), w sferze poznawczej (luki

w pamięci, zapominanie, chaos myśli, brak koncentracji), w sferze emocji (napięcie,

drażliwość, złość, płaczliwość, przygnębienie), w sferze zachowań (trudności z mówieniem,

wysoki i nerwowy śmiech, niepokój ruchowy, ssanie kciuka, obgryzanie paznokci).

12

Wobec powyższych rozważań, niezwykle cenna staje się możliwość redukowania

lęków innymi metodami niż farmakologiczne, wspaniałe perspektywy otwierają się przed

"leczeniem książką - biblioterapią". Pracując z dziećmi w szkole można opierać się na trzech

podstawowych typach biblioterapii, zależnych od rodzaju wykorzystanego tekstu: klasycznej,

terapii przez baśń oraz bajce terapeutycznej.

Biblioterapia klasyczna - to zajęcia z książką, prowadzone w sposób systematyczny,

których celem jest dążenie do estetycznego wychowania dziecka poprzez kontakt ze słowem

pisanym i czytanym. W efekcie oddziaływania umiejętnie dobranej literatury pogłębieniu

ulega samoobserwacja, co może prowadzić do bardziej świadomego kierowania sobą

i w konsekwencji do zmian w postawie i zachowaniu. W tym celu wykorzystuje się wybrane

pozycje z kanonu światowej literatury dziecięcej. Literatura ta wykorzystywana w terapii

pedagogicznej ma fundamentalne znaczenie, buduje bowiem zasoby osobiste, tj. przysparza

wiedzy, pomaga poznawać inne sposoby myślenia i działania, daje wzory zachowań (bohater

literacki), wsparcie w sytuacjach emocjonalnie trudnych (poprzez akceptację i danie nadziei),

kompensuje wszelkie niedostatki (zastępczo zaspokaja ważne potrzeby), relaksuje, wyzwala

dobry nastrój, odciąża w sytuacji tymczasowej (gdy nie ma się wpływu na bieg wydarzeń).

Biblioterapię klasyczną można wykorzystywać do pracy z dziećmi w różnym wieku, a także

z młodzieżą.

Przykłady lektur w oparciu, o które można budować zajęcia na określony temat:

M. Strzałkowska : "Wiersze, że aż strach" - lęk przed ciemnością”

M. Musierowicz: "Bijacz" - agresja

T. Kubiak: "Nadąsany gołąb" - złość

M. Jawrczakowa: "Oto jest Kasia" - zazdrość

M. Orłoń: "Odmieniec" - odrzucenie dziecka przez klasę

J. Korczakowska: "Spotkanie nad morzem" - niepełnosprawność

L. M. Montgomery: "Ania z Zielonego Wzgórza" - uczucia, ich wyrażanie

C. Colodi: "Pinokio" - niepowodzenia w nauce szkolnej

F. H. Burnett: "Mała księżniczka" - radzenie sobie ze smutkiem

E. Meyer-Glitza: "Wiadomość od taty" - rozstania, utrata bliskiej osoby

K. Siesicka: "Zapach rumianku" - niechciana ciąża

Terapia przez baśń – o której już wspominałam – jest stosowana najczęściej do pracy

z dziećmi w wieku 4-9 lat. Dzięki niej wzbogacany jest świat wewnętrzny dziecka, gdyż baśń

13

łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego. W każdej baśni eksponuje się wartości

moralne, poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Wyraźny

podział na dobro i zło oraz silna identyfikacja dziecka z bohaterem pozytywnym sprawia, że

uczy się ono nie tylko pokonywać trudności, lecz zdobywa też cenną wiedzę na temat

systemu wartości i właściwych wzorców postępowania. W przeciwieństwie do utworów

literackich wykorzystywanych w biblioterapii klasycznej, baśnie mają zawsze szczęśliwe

zakończenie, przez co dają radość, zadowolenie, nadzieję i optymizm. Z tego też względu

baśnie nazwano umownie lekturą pocieszenia. Rzeczywistość kreowana w baśniach jest

zgodna z myśleniem dziecka, dzięki czemu pomaga mu zrozumieć świat i siebie, wprowadza

porządek i ład, pokazując jakie reguły rządzą światem, tym samym buduje w dziecku

poczucie bezpieczeństwa.

Baśń rozwija wyobraźnię i fantazję, wyzwala emocje i wrażliwość, uczy współczucia

i empatii oraz wyrażania uczuć i wreszcie rozszerza zasoby języka. Baśń w terapii może być

wykorzystywana różnie: jako wzorzec określonych zachowań, do uświadomienia, poprzez

identyfikację własnych problemów, jako wewnętrzne wzmocnienie, jako kompensacja

(zastępowanie) potrzeb.

Przykłady baśni poruszających określony problem:

H. Ch. Andersen: „Brzydkie kaczątko" - brak akceptacji dla "inności"

Ch. Perrault: „Kopciuszek"- rywalizacja rodzeństwa, brak miłości i uznania

J. Porazińska: „Szewczyk Dratewka" - pochwała odwagi i sprytu

J. Brzechwa: „Jaś i Małgosia" - lęk przed porzuceniem

Ch. Perrault: „Kot w butach" - złe relacje między rodzeństwem

E. Sukertowa-Biedrawina: „Jak mazurska baba przechytrzyła diabła" - wartość przyjaźni

J. Twardowski: „O dobrym przewoźniku i dwóch siostrach rusałkach" – bezinteresowność

A. Dygasiński: „Wdzięczny zając" - potrzeba wzajemnej pomocy

Bajka terapeutyczna pozwala dziecku bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczy jak

sobie z nimi radzić, dziecko zaczyna pozytywnie myśleć o sytuacjach trudnych -

lękotwórczych. Dzięki bajkom tajemnicze lęki dręczące dziecko tracą swoją moc, stają się

zwykłymi sytuacjami, w których dziecko potrafi dobrze działać. Bajka jest utworem, który

rozwija i kształtuje osobowość dziecka. Przez pryzmat bajki dziecko poznaje świat, przenosi

się w inne środowisko, poznaje normy moralne i zachowania, rozwija wyobraźnię.

14

Rodzaje bajek terapeutycznych:

– relaksacyjna - której głównym celem jest uspokojenie i wyciszenie dziecka. Posługuje się

wizualizacją, czyli obrazowaniem wewnętrznym. Wizualizacja opiera się na trzech

strukturach: słuchowej (słyszysz szum drzew), wzrokowej (widzisz fale uderzające o brzeg),

czuciowej (wchodzisz na szczyt góry).

Przykłady:

E. Ziarnik: „Biały motylek” – bodźce zewnętrzne, tu przyroda pobudzają do życia oraz

nabierania utraconej energii,

A. Marianowicz: „Tańczące Krasnoludki” – bezinteresowna pomoc;

– psychoedukacyjna - ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli

rozszerzenie repertuaru zachowań. Dziecko poznaje bohatera, który ma podobny problem

i zdobywa wzory jego rozwiązania, uczy się postępowania w trudnej sytuacji, rozszerza swoją

samoświadomość.

Przykłady:

M. Molicka: „Bajka o pajączku" - odrzucenie ucznia przez grupę

M. Molicka: „Bajka o pszczółce” – bajka dla dziecka, które nie odniosło sukcesu i doznało

rozczarowania z powodu braku predyspozycji w jakiejś dziedzinie

E. Kosacka: „Bajka o mróweczce" - niepowodzenia w nauce szkolnej

M. Molicka: „Bajka o dwóch ołówkach" - potrzeba przyjaźni

– psychoterapeutyczna - jest dłuższa w przeciwieństwie do poprzednich bajek, ma

rozbudowaną fabułę. Jej zadaniem jest obniżanie lęku, czyli ma następujące cele:

- zastępczo zaspokoić potrzeby (kompensacja), dowartościować,

- dać wsparcie przez zrozumienie i akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei

i przyjaźni,

- przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie

w różnych sytuacjach.

Realizacja tych zadań dokonuje się w dziecku. Ono "przepracowuje" bajkę i albo ją przyjmuje

albo odrzuca.

15

Przykłady:

A. Włodawiec: „Malutka kotka i wielki smok” – lęk przed ciemnością

P. Księżyk, „Wojtuś i jego przyjaciel szczurek” – radzenie sobie ze smutkiem po stracie

kogoś lub czegoś bliskiego

M. Molicka: „Mrok i jego przyjaciele" - lęk przed nieznanym otoczeniem

M. Molicka: „Ufuś” - lęk przed chorobą i cierpieniem

G. Walczewska-Kliczak: „Księżycowy domek" - lęk przed przemocą w domu

M. Molicka: „Pewnego późnego popołudnia" - lęk przed niezaspokojeniem potrzeby

akceptacji, osamotnienie w rodzinie

M. Molicka: „Wesoły Pufcio" - lęk przed kompromitacją

Oprócz tradycyjnych środków biblioterapeutycznych (książki i teksty drukowane)

stosuje się również na zajęciach tzw. czytelnicze materiały alternatywne (książki "mówione",

nagrane na kasetach magnetofonowych, kasety magnetofonowe z nagraniami odgłosów

przyrody, efektów akustycznych, muzyki, rysunki do kolorowania, zabawki edukacyjne i gry

dydaktyczne, jak również filmy na kasetach wideo oraz edukacyjne i terapeutyczne programy

komputerowe). Dodatkowymi materiałami biblioterapeutycznymi mogą też być przedmioty,

które kojarzą się uczniowi z ważnymi dla niego wydarzeniami, np. maskotki, zdjęcia,

widokówki.

Dokonuje się również rzeczowego podziału materiałów biblioterapeutycznych.

Wówczas wyróżniamy książki:

– uspokajające (sedativa) - tu zaliczamy książki przygodowe, powieści młodzieżowe, baśnie,

literaturę fantastyczną i humorystyczną,

– pobudzające (stimulativa) - są to książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne,

podróżnicze, popularnonaukowe,

– refleksyjne (problematica) - to powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne

i socjologiczne, a także z wątkiem romansowym.

Podobnie można sklasyfikować krótkie teksty terapeutyczne dobierane pod ich

kątem przydatności dla indywidualnego odbiorcy:

– sedativa - teksty uspokajające, które pomagają przywołać przyjemne skojarzenia, wywołują

odprężenie i poczucie odpoczynku. Muszą być krótkie (3-4 min.) i zawierać powinny dużo

tzw. słów "ciepłych";

16

– stimulativa - teksty pobudzające, które pomagają zaktywizować się, sugerują uczucie ruchu

i przepływu; zawierają głównie słowa "zimne";

– problematica - to teksty, które mają za zadanie wywołać refleksję;

– sacrum - teksty, które pozwalają przeżywać stan religijnej ekstazy.

Podstawowe techniki biblioterapeutyczne, stosowane w zależności od założonych

celów, poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzianych efektów,

miejsca i czasu zajęć, to:

– głośne, samodzielne czytanie tekstów przez dzieci,

– czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego,

– słuchanie tekstów biblioterapeutycznych o charakterze relaksacyjnym lub aktywizującym,

– dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce jest pretekstem

do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprzedzającym poruszenie problemów

bliższych uczestnikom niż te, o których traktuje utwór),

– pisanie listu do bohatera literackiego,

– wymyślanie innego zakończenia utworu,

– wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama) inspirowanych

sytuacją literacką,

– wykonywanie ilustracji do czytanego utworu obrazującej jego nastrój,

– wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje dzieci wywołane czytanym utworem,

– mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić

koncentrację, która doskonale spełnia również rolę integracyjną grupy i pobudza do pracy

twórczej (malowanie, rysowanie, usypywanie z piasku, kasztanów, patyczków, grochu itp.

Mandale można stosować nie tylko w klasie, ale również w terenie, np. podczas zajęć na

boisku szkolnym lub na wycieczce).

Doskonałą formą zajęć kompensacyjnych z zastosowaniem elementów

biblioterapii są również zabawy czytelnicze:

– malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych, niedokończonych fragmentów utworu,

– tworzenie symbolicznego katalogu "ruchomych obrazków" (dzieci inscenizują sceny

wymieniane przez nauczyciela),

– lepienie z plasteliny elementów brakujących w przeczytanym przez nauczyciela i znanym

dzieciom wcześniej opisie rzeczy czy sceny,

– wykonywanie wydzieranek i układanie podpisów adekwatnych do treści utworu,

17

– projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich,

– rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią utworu,

– zabawy logopedyczne,

– układanie i rozwiązywanie rebusów,

– zgadywanki, quizy, konkursy.

Prawidłowo przebiegający proces biblioterapeutyczny składa się z dwóch etapów:

1. Zajęcia integrujące grupę, oparte o pedagogikę zabawy i metody psychoaktywne (wspólny

element dla biblioterapii i dramy).

2. Postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, które może przebiegać następująco:

– czytanie, słuchanie lub oglądanie dobranych środków terapeutycznych,

– identyfikacja z bohaterem literackim lub sytuacją, a przez to nabranie dystansu do własnych

problemów, wyciszenie lub uaktywnienie uczestnika zajęć,

– refleksja nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją w jakiej się aktualnie znajduje,

– katharsis - stan psychiczny charakteryzujący się odczuciem ulgi, wynikającej

z uświadomienia sobie, że nie jest się w swoich zachowaniach osamotnionym, że można

znaleźć radę na nurtujące problemy,

– "wgląd w siebie" - przepracowanie, przemyślenie ważnych problemów osobistych

(samodzielnie lub z pomocą biblioterapeuty),

– zmiana postaw lub zachowań uczestnika terapii.

Zajęcia biblioterapeutyczne zawsze poprzedza diagnoza, w której mieści się zarówno

rozpoznanie problemów, jak i przewidywanie skutków planowanego działania

biblioterapeutycznego oraz po drugie odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się

z daną sytuacją terapeutyczną.

Wprowadzona reforma oświaty kładzie nacisk nie tylko na wyposażenie ucznia

w odpowiedni zasób wiedzy i umiejętności, szkoła ma również wspomagać rozwój młodego

człowieka, ma przygotować go do radzenia sobie w trudnych sytuacjach życia. Znaczenia

nabierają zajęcia psychologiczno-pedagogiczne wspierające podstawowy proces edukacji. Ich

założeniem jest rozwijanie w uczniach podmiotowego stylu funkcjonowania, który

charakteryzuje się wiarą w siebie, traktowaniem problemów jako wyzwań a nie zagrożeń,

aktywną, twórczą postawą wobec otoczenia. Wspaniała perspektywa otwiera się przed

biblioterapią w procesie dydaktyczno-wychowawczym w zreformowanej polskiej szkole.

18

Terapeutyczne działanie literatury jest tą dziedziną, która najbardziej upodabnia

czytelnictwo do biblioterapii. W. Goriszowski określa czytelnictwo jako „ złożone zjawisko,

które obejmuje psychiczny proces kontaktów czytelnika z książką lub czasopismem, proces

pedagogiczny i społeczny. Przez psychiczny proces kontaktów czytelnika z książką rozumie

nastawienie czytelnika do lektury, zaciekawienie, zamiłowanie do czytania, rozumienie treści

lektury. Proces pedagogiczny – mieści w sobie zarówno problem dostępu do lektury,

uwarunkowań jak i realizowanych celów wynikających z tych kontaktów”. W Encyklopedii

Współczesnego Bibliotekarstwa Polskiego czytamy czytelnictwo to proces społecznej

komunikacji, w którym książka stanowi narzędzie przenoszenia kultury za pomocą symboli.

Znaczenie czytelnictwa wynika ze specyfiki książki pełniącej w systemie kultury podwójną

rolę: instrumentalną – jako proces komunikacji oraz jako cel sam w sobie, jako dzieło sztuki.

Książka w znacznej mierze wzbogaca wiedzę młodego czytelnika o otaczającym go świecie,

wpływa na rozwój jego zainteresowań, pełni funkcję wychowawczą. Głównym celem

czytelnictwa jest zaspokajanie potrzeb kulturowych, naukowych i rozwojowych

społeczeństwa. W biblioterapii natomiast najważniejsza jest realizacja potrzeb specjalnych

wynikających z określonej niepełnosprawności. Różnica między czytelnictwem,

a biblioterapią tkwi w tym, iż w czytelnictwie nie wyodrębniono swoistych celów

terapeutycznych. Jednakże z analizy celów, jakie stawia sobie czytelnictwo, można pośrednio

wyprowadzić także cele rewalidacyjne, które zawsze polegają na doprowadzeniu osoby

niepełnosprawnej do normalnego funkcjonowania, a więc do realizacji normalnych potrzeb

ludzkich, w tym także kulturowych. Różnica między obydwoma typami działalności polega

na różnym korzystaniu z książek. Uczestnik biblioterapii nie musi wykazywać się oczytaniem,

które przecież w pewnym wieku staje się elementem poziomu czytelnictwa, ważna jest jednak

możliwość wymiany zdań, rozmowy, dyskusji, podczas których wiąże się treści książkowe

z rozwiązywaniem problemów.

19

3. Osoba biblioterapeuty

Dobór odpowiedniej literatury w zależności od zaburzeń nie jest łatwy, dlatego praca

biblioterapeuty to zajęcie trudne. Osoba prowadząca zajęcia z tego rodzaju terapii powinna

łatwo nawiązywać kontakty z innymi ludźmi i budzić zaufanie. Biblioterapeuta musi być

wyrozumiały dla siebie i innych, a także potrafić diagnozować problemy pacjentów. Powinien

wiec posiadać wiedzę psychologiczną. Poza tym oczywistym kryterium jest doskonała

znajomość literatury. Co należy do zadań biblioterapeuty? Otóż najważniejsze jest

wzmacnianie poczucia wartości pacjenta. Musi on zadbać o to, aby każdy czuł się wyjątkowo

i był otoczony opieką. Biblioterapeuta pokazuje jak przezwyciężyć własne lęki i jak poradzić

sobie z problemami. Biblioterapia nie leczy, ale pomaga zmienić swoją postawę na taką, która

sprzyja zdrowiu. Łagodzi agresję, integruje osoby niepełnosprawne i nieprzystosowane

społecznie, przygotowuje do pełnienia różnych ról, pomaga pokonać przeciwności losu,

problemy życiowe. Zmniejsza strach, stres i lęk. Niesie ulgę w cierpieniu, pomaga w procesie

rozwoju, koryguje emocjonalnie zaburzone zachowanie, pomaga samotnym, nieśmiałym

i zakompleksionym. Ta dziedzina terapii jest coraz bardziej popularna. Dużo osób chętnie

bierze w niej udział, ponieważ na jej korzyść przemawiają liczne zalety. Biblioterapia pomaga

w procesie rozwoju, uczy tolerancji i szacunku dla odmienności, a także pomaga odbudować

wiarę w siebie.

Przystępując do organizacji procesu biblioterapeutycznego należy:

– dokonać doboru uczestników - zaprosić indywidualnie: grupy jednorodne pod

względem problemu (mniejszą rolę odgrywa w tym wypadku wiek),

– zadbać o wystrój sali, stworzyć przyjemną atmosferę, nastrój,

– ustalić kierunki działania,

– dokonać doboru materiałów (nie korzystać z książek, których w całości nie znamy;

fragmenty, które wybieramy muszą być krótkie, wyraziste, konkretne, dostosowane do

wieku, zdolności recepcyjnych uczestnika, tzn. preferencji i nastrojów czytelniczych,

unikać wątków beznadziejności, samobójczych, uwzględniać wiek chronologiczny i wiek

emocjonalny, unikać wątków beznadziejności i samobójczych),

– ważnym ogniwem w procesie biblioterapii jest sam biblioterapeuta. Najlepiej, aby był to

bibliotekarz, człowiek posiadający wiedzą z zakresu psychologii, etyki, filozofii,

socjologii.... Ponadto powinien to być człowiek:

- empatyczny,

20

- posiadający łatwość w nawiązywaniu kontaktów,

- spokojny,

- lubiący robić to, co robi,

- kochający tych, którym chce pomagać.

– grupa terapeutyczna nie może liczyć więcej niż 10 - 12 osób.

Biblioterapeuta musi:

• zdiagnozować grupę; metody i techniki diagnozy; obserwacja (zainteresowania),

bezpośrednia rozmowa, wywiad (z wychowawcą, nauczycielem, pedagogiem), rysunek

diagnostyczny,

• zaprosić grupę na zajęcia w wyznaczonym terminie,
• zaproponować wspólne zajęcia na bazie odpowiednio dobranych środków,
• zaproponować zajęcia integracyjne, wzmacniające poczucie własnej wartości,
• raz w tygodniu organizować spotkania, gdyż wtedy osiągają najlepsze rezultaty.

Nauczyciel wychowawca, oprócz działań zmierzających w kierunku ograniczania

szkolnych stresów, może nauczyć uczniów radzenia sobie ze stresem i wzmacniać ich

odporność psychiczną. Nie da się uniknąć stresów, więc trzeba nauczyć się z nimi żyć i radzić

sobie w trudnych sytuacjach. Rozwijanie poczucia własnej wartości uczniów, to ważny

element tej nauki. Obok różnych technik terapeutycznych, istotną może okazać się terapia

poprzez literaturę w połączeniu z ćwiczeniami grupowymi. Odpowiednia lektura

beletrystyczna spełnia rolę relaksacyjną, co pozwala zregenerować siły psychiczne. Jedną

z metod może być wymiana doświadczeń czytelniczych uczniów, np. tworzenie w klasie

tzw. "antystresowych katalogów", czyli reklamowanych przez dzieci książek, które wprawiają

je w dobry nastrój czy uspokajają. W sposób korzystny działają emocje wynikające

z wesołości, humorystycznych sytuacji. Możliwości wprowadzania elementów śmiechu,

rozbawienia, dobrego nastroju dostarcza twórczość folklorystyczna: zagadki, rymy

satyryczne, rymowanki, absurdalny komizm. Książka jest jednym ze środków, który pomaga

zapomnieć o codzienności, stanowi relaks w ciągłym pośpiechu i nerwowości życia. Może też

pomóc w rozwiązaniu niejednego trudnego problemu, przywrócić równowagę wewnętrzną,

poprawić samopoczucie. Odpowiednio dobrana lektura służy człowiekowi do samorealizacji,

pomaga w samookreśleniu, ułatwia zmianę własnych przekonań, pomaga w znalezieniu

nowych celów życiowych. Może też wpłynąć na poprawę poczucia własnej wartości,

21

akceptację siebie takim, jakim się jest, uznanie własnych ograniczeń i zdolności, co może

prowadzić do większej aktywności w życiu.

4. Podstawowe cele i zadania biblioterapii

Należy sobie uświadomić, że ważnym zadaniem szkoły jest nie tylko dostarczanie wiedzy,

ale też wychowanie. Niewątpliwie główna odpowiedzialność za wychowanie dzieci

i młodzieży spoczywa na rodzinie, najbliższe otoczenie decyduje bowiem o tym, co młody

człowiek będzie wnosić w przyszłości w rodzinne i pozarodzinne wspólnoty. Obecnie

rodzina, w wielu wypadkach, jest dysfunkcyjna i dlatego rola szkoły w tych przypadkach jest

niezastąpiona. Obserwujemy też niedocenianie wartości moralnych w życiu ludzkim.

Prowadzi to do patologii społecznych, takich jak m.in. agresja i uzależnienia. Nastąpił też

kryzys wszelkich autorytetów. I dlatego pracując z dziećmi i młodzieżą musimy wykorzystać

wszelkie metody, które pozwolą na ujawnienie problemów i wskażą drogę wyjścia z trudnej

sytuacji. Jedną z metod jest biblioterapia, którą coraz częściej wykorzystują przede wszystkim

bibliotekarze szkolni, którzy prowadzą zajęcia sami lub przy pomocy pedagoga szkolnego,

czy wychowawcy.

Biblioterapia posługuje się książką, bowiem jest ona jednym ze środków, który pomaga

zapomnieć o codzienności, stanowi relaks w ciągłym pośpiechu i nerwowości życia. Może też

przywrócić równowagę wewnętrzną i poprawić samopoczucie. Odpowiednio dobrana lektura

służy człowiekowi do samorealizacji, pomaga w samookreśleniu, ułatwia zmianę własnych

przekonań i pomaga w znalezieniu nowych celów życiowych. Może też wpłynąć na poprawę

poczucia własnej wartości, akceptację siebie takim, jakim się jest, uznanie własnych

ograniczeń i zdolności, co może doprowadzić do większej aktywności w życiu. Pomaga też

w rozwiązywaniu trudnych problemów, które wynikają z różnych sytuacji istniejących

w domu rodzinnym, szkole, czy środowisku.

Biblioterapia, według Ireny Boreckiej jest działaniem terapeutycznym opierającym się

o zastosowanie materiałów czytelniczych (...). Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy

w rozwiązywaniu osobistych problemów danej osoby przez ukierunkowane na czytanie. Jest

rodzajem oparcia w procesie osiągania przez nią poczucia bezpieczeństwa. Może być też

środkiem realizacji jej potrzeb. Natomiast Ewa Tomasik zwraca uwagę na to, że biblioterapia

jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych

22

(obrazów, filmów itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych,

profilaktycznych i ogólnorozwojowych (...). Koniecznym elementem biblioterapii jest

międzyosobowy kontakt indywidualny (biblioterapeuty z jedną osobą) bądź grupowy.

Zdaniem Wity Szulc, biblioterapia jest to wykorzystywanie książki do pomagania ludziom

stojącym w obliczu poważnych problemów życiowych przez osoby, które dobrze znają

książki i ludzi.

Biblioterapia w swych założeniach i sposobie realizacji celów terapeutycznych, zbliżona

jest do terapii pedagogicznej rozumianej jako część pedagogiki korekcyjnej, i jako element

profilaktyki społecznej mającej na celu usuwanie następstw niepowodzeń szkolnych.

Celem biblioterapii prowadzonej w szkole jest przygotowanie uczniów do radzenia sobie

z różnymi problemami, ukazywanie im, co jest ważne w życiu, motywowanie do pracy nad

własnym charakterem poprzez naśladowanie i identyfikowanie się z wybranymi autorytetami,

uwrażliwianie na drugiego człowieka, uczenie przebaczania i okazywania wdzięczności,

rozwijanie umiejętności wyrażania własnych opinii. Wykorzystuje się do tego m.in.

terapeutyczne, kształcące, emocjonalne, kompensacyjne, identyfikacyjne i wychowawcze

wartości literatury.

Ewa Tomasik zwraca też uwagę na funkcję profilaktyczną, która uprzedza wystąpienie

niekorzystnego problemu bądź nie dopuszcza do nasilenia już istniejącego. Podaje wzory

radzenia sobie w sytuacji zagrożenia. Śledząc losy bohaterów utworów literackich będących

w sytuacjach zbliżonych do sytuacji osób uczestniczących w warsztatach

biblioterapeutycznych, możemy wpłynąć na zmianę zachowań, sposobu myślenia, możemy

doprowadzić do twórczego i aktywnego działania oraz pomóc we właściwym funkcjonowaniu

w rodzinie, szkole, wśród rówieśników.

W biblioterapii wykorzystuje się utwory z literatury pięknej (prozę i poezję) oraz

popularnonaukowej. Duże znaczenie mają baśnie, które w sposób zrozumiały wyjaśniają

reguły rządzące światem. Przekazują pewne spojrzenie na etykę, obyczaje i prawdy życiowe.

Ukazują wzorce zachowań. Do zajęć dobiera się też bajki terapeutyczne, pisane przez

terapeutów, pedagogów, psychologów czy uczestników warsztatów w celu m.in. redukowania

lęków, agresji, wzmacniania wiary we własne siły. Obniżają też napięcia powstałe w wyniku

konfrontacji z nieoczekiwanymi zdarzeniami. Praca z tekstem wspomagana jest

muzykoterapią, zajęciami plastycznymi, elementami pedagogiki zabawy, technikami

twórczości oraz dramą. Cele zajęć biblioterapeutycznych można połączyć nie tylko

z zadaniami wychowawczymi szkoły, ale też z programem nauczania wybranych

przedmiotów, np. języka polskiego, historii, sztuki, wiedzy o kulturze, religii a przede

23

wszystkim można wykorzystywać na lekcjach wychowawczych. Elementy biblioterapii

można też włączyć do zajęć prowadzonych w ramach programu ścieżek edukacyjnych.

W ramach biblioterapii wychowawczej mówi się o biblioterapii reminiscencyjnej,

odwołującej się do wspomnień uczestników i o biblioterapii behawioralnej, mającej na celu

zmianę zachowań.

Interwencję biblioterapeutyczną można stosować w wielu przypadkach:

• dla poprawy obrazu własnej osoby,
• dla lepszego zrozumienia ludzkich zachowań i motywacji,
• dla zwiększenia szacunku wobec siebie,
• dla rozbudzenia szerszych zainteresowań wykraczających poza własną osobę,
• dla ulżenia presji emocjonalnej lub intelektualnej,
• dla pokazania, że nie jest się pierwszą osobą, która zetknęła się z danym problemem,
• dla wskazania, że istnieje więcej niż jedno rozwiązanie problemu,
• aby pomóc przedyskutować dany problem w swobodniejszy sposób,
• aby pomóc ułożyć indywidualny plan kierunku działań prowadzących do rozwiązania.

Biblioterapia opiera się głównie na wykorzystywaniu terapeutycznych wartości literatury.

Literatura daje szansę oderwania się od smutnej rzeczywistości. Pomaga zrozumieć siebie

i innych ludzi. Może stać się punktem wyjścia do rozważań nad własną sytuacją życiową, nad

sposobem pomocy samemu sobie. Czytanie, jako jeden z podstawowych elementów procesu

biblioterapeutycznego, prowadzi do istotnych zmian w procesie leczniczym

i wychowawczym. Prawidłowo przebiegający proces biblioterapii ma na celu wykrywanie

i diagnozowanie oraz stymulowanie potrzeb i uzdolnień oraz wskazywanie możliwości

kompensacyjnych uczestników procesu biblioterapii. Biblioterapia, w jej głównych

założeniach i sposobie realizacji celów terapeutycznych, jest zbliżona do psychoterapii.

Celem nadrzędnym obu rodzajów terapii jest bowiem niesienie pomocy w:

– odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji. W przypadku pacjenta znajdującego się

w szpitalu, taką sytuacją jest choroba i pobyt w placówce leczniczej. W przypadku dzieci

w szkole masowej i specjalnej, trudną sytuacją może być pierwsze spotkanie z nową klasą,

trudności adaptacyjne w przedszkolu, niemożność osiągania zadawalających wyników

z poszczególnych przedmiotów nauczania;

24

– informowaniu pacjentów (uczniów), w sposób bardzo przystępny, o rodzaju problemu,

z którym borykają się, lub informowanie o ich chorobie i prawdopodobnych jej skutkach.

Zadaniem biblioterapeuty jest prowadzenie zajęć w taki sposób, aby zainteresowany był

w stanie zaakceptować własną (lub cudzą) niepełnosprawność i aby mógł nauczyć się z nią

prawidłowo funkcjonować;

– pomocy w uaktywnianiu się osoby chorej, niepełnosprawnej, będącej w depresji lub

doświadczającej poczucia straty, krzywdy lub doznającej innych destruktywnych emocji;

– stworzeniu odpowiedniej atmosfery terapeutycznej i pozytywnym wpływaniu na stany

emocjonalne osoby chorej, niepełnosprawnej, będącej w niekorzystnej sytuacji

emocjonalnej, poprzez dostarczanie lektur i rozmowy o nich.

Terapia poprzez czytanie powinna zachęcać do prowadzenia aktywnego trybu życia oraz

zmiany postawy, zachowania pomimo utrzymujących się objawów niedomagań – bo jej istotą

jest skuteczne kształtowanie pożądanych postaw społecznych w celu ponownej socjalizacji

jednostki. Ważne są więc jej funkcje. J. Konieczna (2004) mówi o trzech podstawowych:

funkcja wychowawcza, która inspiruje do pewnego typu zachowań; funkcja utylitarna:

pomagająca rozwiązać niektóre praktyczne zadania życiowe; oraz informacyjna, mająca na

celu dostarczanie informacji o zdrowiu pacjenta. Oprócz tego autorka wskazuje na funkcje:

kształcącą, która rozwija umiejętności werbalne i estetyczne; uwrażliwiającą – okazującą

dziecku doznania płynące z jego wnętrza i otoczenia; ideologiczną – kształtującą system

wartości i życiowe cele oraz emocjonalną, która pozwala na przeżycie uczuć niedostępnych

dla świadomości człowieka. Ogromną wartość terapeutyczną posiada też funkcja ludyczna,

rozrywkowa i relaksacyjna. Bodaj najważniejszą jednak funkcją biblioterapii jest funkcja

katartyczna – dostarczająca nowych doświadczeń i wyznaczająca nową jakość życia.

Prawidłowo przebiegający proces postępowania biblioterapeutycznego składa się z kilku

etapów:

– samodzielnego czytania, słuchania lub oglądania odpowiednio dobranych środków

terapeutycznych (książki, fragmenty utworów, alternatywne materiały czytelnicze oraz

teatralne lub filmowe adaptacje utworów literackich),

– identyfikacji z bohaterami literackimi i przeżycia doznawane podczas kontaktu

z zaleconym dziełem (pozytywne lub negatywne) mające na celu uaktywnienie lub

emocjonalne wyciszenie uczestnika biblioterapii,

25

–

katharsis - stan psychiczny, w trakcie czytania lub po jego zakończeniu,

charakteryzujący się odczuciem ulgi, odreagowaniem psychicznych napięć i blokad,

– wgląd w siebie samego; przepracowanie, samodzielnie lub przy pomocy

biblioterapeuty, ważnych osobistych problemów czytającego,

– zmiana w postawach lub zachowaniu uczestnika procesu.

Proces biblioterapii inaczej będzie przebiegał w przypadku dziecka, a inaczej w przypadku

dorosłego; inaczej w stosunku do dziecka chorego, a inaczej do dziecka zdrowego w sensie

medycznym, ale o zaburzonym zachowaniu, o zaburzonych emocjach. Terapia czytelnicza

stosowana wobec dzieci, musi się różnić od terapii stosowanej wobec dorosłych, nie tylko

dlatego, że dzieci są w trakcie nauki czytania, bądź jeszcze jej nie opanowały, ale przede

wszystkim dlatego, że mają dużo mniejszy zasób wiedzy o świecie, nie zdają sobie sprawy

jakie reguły nim rządzą i jak sobie poradzić z lękami i zagrożeniami.

Cele stawiane biblioterapii mogą być różne, zależą od potrzeb psychicznych i sytuacji osoby,

która znalazła się w „niekorzystnej sytuacji życiowej” oraz od wiedzy, doświadczenia

i kompetencji prowadzących terapię książką. Biblioterapia opiera się głównie na

wykorzystywaniu terapeutycznych wartości literatury. Książki wykorzystane w procesie

biblioterapeutycznym muszą pełnić wiele funkcji. Trzeba je zatem bardzo starannie dobierać,

uwzględniając stan zdrowia adresata, jego zainteresowania i preferencje czytelnicze oraz

dotychczasowe doświadczenia życiowe.

Literatura odpowiednio włączona w proces terapeutyczny może stać się czynnikiem

redukującym stresy powstałe w wyniku choroby, pobytu w szpitalu czy też

niepełnosprawności. Za jedno z najważniejszych zadań biblioterapii uważa się pomoc

w intelektualnym uaktywnianiu się pacjenta lub wychowanka poprzez dostarczenie takich

bodźców, które umożliwiają mu twórcze, aktywne działanie – możliwe mimo

niepełnosprawności.

Prawidłowo przebiegający proces biblioterapii ma na celu wykrywanie i diagnozowanie oraz

stymulowanie potrzeb i uzdolnień oraz wskazywanie możliwości kompensacyjnych osób

chorych i niepełnosprawnych, a także osób zdrowych, ale nie mogących sobie poradzić

z różnymi sytuacjami i problemami życiowymi.

Czytanie jako podstawowy element procesu biblioterapeutycznego może prowadzić do

istotnych zmian w psychicznym dojrzewaniu każdego młodego człowieka. Daje szansę

oderwania się od smutnej często rzeczywistości, dostarcza bodźców do rozwoju

emocjonalnego, przyczynia się do wzbogacenia wyobraźni, rozszerza zakres spostrzeżeń

26

i pojęć, kształtuje postawy, rozszerza słownictwo i wiedzę. Może stać się inspiracją do

różnych form aktywności intelektualnej, np.: dyskusji, recytacji, opowiadania, działalności

plastycznej. Na pewno jest też formą rekreacji - również sposobem na rozładowanie lub

zmniejszenie napięcia. Czytanie, jako jeden z podstawowych elementów procesu

biblioterapeutycznego, prowadzi do istotnych zmian w procesie leczniczym

i wychowawczym. Jednak choroba lub różnego rodzaju niesprawności znacznie ograniczają

czytelnicze możliwości uczestnika biblioterapii.

Nadrzędnym celem biblioterapii wychowawczej – jak zostało na wstępne wspomniane

– jest m.in. redukcja lęków, które towarzysza dziecku od najmłodszych lat. Lęk jest emocją

powszechnie i często doznawaną, a jednocześnie kluczem do zrozumienia wielu bardzo

różnych zachowań. Dojrzewanie układu nerwowego zaprogramowane filogenetycznie

powoduje, że w określonym czasie pojawia się lęk u dziecka. Lęki nocne pojawiają się

między 3 a 5 rokiem życia. Leki przed zjawiskami atmosferycznymi, zwierzętami itp.

pojawiają się w wieku 4-5 lat. Strach jest emocją wrodzoną, która aktywizuje się na skutek

działania bodźca zagrażającego zewnętrznego i wewnętrznego. Pełni rolę przystosowawczą -

mobilizuje do ucieczki lub ataku w momencie zagrożenia. Lęk jest procesem wewnętrznym

nie związanym z bezpośrednim zagrożeniem lub bólem. Jego rola przystosowawcza polega na

możliwie jak najszybszej adaptacji do możliwości wystąpienia zagrożenia.

Lęk:

- mobilizuje do działań chroniących przed realnym zagrożeniem (przewidywanym,

prawdopodobnym),

- ułatwia uczenie się zachowań społecznych,

- pogłębia empatię i uwrażliwia na to co dzieje się z innymi,

- przygotowuje do działania i umożliwia wypracowanie sposobów tego działania.

Rodzaje lęku:

- lęk powstały poprzez uwewnętrznienie strachu – wyzwalany przez bodźce, które uprzednio

działały, zwany odtwórczym,

- lęk mający genezę w lękowych wyobrażeniach wytwórczych, zwany wytwórczym,

- lęk mający swoją genezę w niezaspokojonych potrzebach,

- lęk związany z obrazem własnej osoby.

27

Lęk staje się patologiczny, gdy:

- dominuje w zachowaniu dziecka,

- staje się nieadekwatny do działającego bodźca, a niepokój wywołują sytuacje nie mające

znamion zagrożenia,

- dezorganizuje zachowanie (chaos w działaniach, agresja) i przyczynia się do złego

samopoczucia (bierność, apatia).

Objawy lęku występują:

- w sferze wegetatywnej (suchość jamy ustnej, nadmierne ślinienie się, biegunki,

przyśpieszenie oddechu i akcji serca, zaczerwienienie bądź bladość skóry, rozszerzenie

źrenic, wzmożona potliwość, parcie na pęcherz, wzmożone napięcie mięśniowe, ból brzucha,

głowy, bezsenność);

- w sferze sprawności myślenia (luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania

się, chaos myśli);

- w sferze emocji (uczucie męczącego napięcia, drażliwość, złość, płaczliwość,

przygnębienie);

- w sferze zachowań (trudności w mówieniu, drżenie, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie

zębami, niepokój ruchowy lub zahamowanie ruchowe, stereotypy słowne i ruchowe – ssanie

kciuka, obgryzanie paznokci.

Ceną, jaką płaci dziecko za przeżywanie silnego i stałego lęku jest wysokie

pobudzenie, które prowadzi do wyczerpania organizmu (pojawienia się zaburzeń

czynnościowych i chorób somatycznych. Doznawany lęk może być uświadomiony jako

przedmiotowy, sytuacyjny lub też nieświadomy. Lęk może przybrać formę napadów.

Formą lęków są fobie – charakteryzujące się nieracjonalnym lub nadmiernym lękiem przed

przedmiotami, sytuacjami lub czynnościami, które w zasadzie nie są niebezpieczne ani też nie

są prawdziwym źródłem lęków. Silny lęk jest bardzo nieprzyjemnym doznaniem

emocjonalnym i dlatego dzieci usiłują go zredukować, wypróbowując różne sposoby

działania. Objawy nerwicowe są pochodną lęku. Pojawiają się w wyniku utrwalenia się

patologicznych reakcji radzenia sobie w sytuacji trudnej emocjonalnie. W rozwoju zaburzeń

nerwicowych istotną rolę odgrywa rodzaj zagrożenia, jego siła i częstotliwość. Utrwalone

reakcje radzenia sobie w sytuacji trudnej emocjonalnie przyjmują formę strategii – stałego

wzorca reagowania.

28

Wyodrębniono następujące patologiczne strategie:

1. strategię wegetatywną ucieczki w chorobę,

2. strategię nawyków ruchowych,

3. strategię emocjonalną,

4. strategię poznawczą,

5. strategię polegającą na ucieczce w wybrane zachowanie.

Powstawanie objawów nerwicowych o charakterze wegetatywnym jest pochodną

reakcji fizjologicznej i przystosowawczej, które tę właściwość utrwaliły. Objawy

umożliwiające uniknięcie sytuacji zagrożenia zostają wzmocnione – utrwalają się. Innym

mechanizmem utrwalającym jest powtarzanie reakcji czyli fiksacja, prowadząca do

reagowania nawykowego. Dziecko w sytuacji lękotwórczej często jest pobudzone ruchowo.

U niektórych dzieci napięcie może wyrażać się poprzez ruch. Powstawanie i utrwalenie się

zaburzonych nawyków ruchowych ma genezę w reakcjach fizjologicznych, adaptacyjnych

jednak często przyjmuje formę dezadaptacyjną i staje się zastępczym sposobem na

rozładowanie napięcia emocjonalnego. Czynnikami sprzyjającymi utrwaleniu się tych

zaburzeń są: wzory do naśladowania, fiksacja, wzmocnienie. Reakcją na sytuacje lękotwórcze

są często reakcje przeciwne: maskowanie leku powagą, pozorna brawura, błaznowanie.

W oderwaniu od męczącego leku pozornie skuteczną metodą jest ucieczka w emocje

przeciwstawne. Zachowania te utrwalają się bo są wzmacniane przez własne odczucia dziecka

spowodowane chwilową redukcją nieprzyjemnych emocji. Strategie poznawcze radzenia

sobie z lękiem mogą dotyczyć zmiany sposobu percepcji samego siebie lub sytuacji.

W sytuacjach zagrożenia pojawiają się:

− marzenia na jawie (czego dokonałem, jakim wspaniałym bohaterem się okażę,…),

− konfabulacje (kłamstwa, w które bardzo chce się uwierzyć),

− agresja,
− magiczne myślenie,

− natręctwa myślowe.

Strategie ucieczki w wybrane zachowania mogą przyjąć postać, np. uzależnienia od

telewizji, komputera, czy ucieczki w jakiś rodzaj zajęcia. Sytuacje traumatyczne powodują

powstawanie zaburzeń już po jednorazowym wydarzeniu. Są one niezwykle silne, nagłe

i nieznane.

29

Wpływ doświadczeń traumy dotyczy:

− na poziomie neurochemicznym – zmian w wydzielaniu neurotransmiterów i hormonów czy

nawet zmian strukturalnych mózgu;

− w aspekcie psychologicznym – nadmiernego pobudzenia (stałe oczekiwanie na

niebezpieczeństwo), wtargnięcia (niemożliwość zapomnienia oderwania się od przeżycia

traumatycznego), odrętwienia (znieczulenie, obojętność, uczucie wewnętrznej pustki).

Wiek dziecka, jego rozwój psychiczny wyznaczają rodzaj stosowanej strategii działania

w sytuacjach lękotwórczych. Im dziecko młodsze, tym częściej obserwujemy zaburzenia

mające tło wegetatywne, motoryczne. U dzieci starszych pojawiają się strategie emocjonalne,

poznawcze czy też związane z zachowaniem. Objaw sygnalizuje czego dziecku brakuje, co

wyzwala lęk. Dzieci konfabulujące pragną dowartościowania. Nie można likwidować objawu

bez zastąpienia go innym, pozytywnym sposobem radzenia sobie.

Czynniki warunkujące gotowość do reagowania lękiem, to:

− biologiczne (wrażliwość genetyczna, osobowość fantazyjna),
− środowiskowe (rodzina władzy, sukcesu, obojętna, chaosu, nadtroskliwa, rodzina

współuzależniona, rodzina niepełna, przedszkole i szkoła, telewizja).

Jednym z ważniejszych czynników mogących wywoływać lęk jest niska pozycja

w grupie i system oceniania. Telewizja zastępuje dziecku kontakt z rodzicami, jest ich

substytutem. Samotność budzi brak poczucia bezpieczeństwa, miłości czy akceptacji. Filmy,

które straszą wywołują silne emocje u dzieci, wyzwalają koszmary nocne i lękowe formy

zachowania w trakcie oglądania. Naturalną reakcją jest też stępienie emocjonalne,

znieczulenie powstałe w wyniku codziennej nadmiernej dawki silnych wrażeń. Wzory

przedstawione na szklanym ekranie są bezkrytycznie naśladowane. Przerywanie filmów przez

reklamy czy skakanie po kanałach powoduje napięcie podobne do tego, jakie wyzwala

niedokończone zadanie - wywołuje pobudzenie, trudności w koncentracji, pogłębia chaos

poznawczy. Innym negatywnym skutkiem jest bierność - mała aktywność w zabawie, zanik

kreatywności, powielanie wzorów znanych z ekranu. Częste oglądanie filmów, które

wyzwalają strach i lęk może przyczyniać się do powstania zaburzeń psychosomatycznych.

30

5.

Przyszłość biblioterapii w polskiej edukacji

Polska oświata zmaga się z wieloma problemami, takimi jak: przemoc, nadużywanie

alkoholu i narkomania wśród młodzieży, brak prawidłowych postaw moralno-społecznych.

Niezbędne staje się zatem szukanie dróg rozwiązań tych problemów na drodze stosowania

niekonwencjonalnych, innowacyjnych metod i technik. Jedną z nich może być biblioterapia.

Powinna być ona stosowana jak najczęściej w szkołach masowych, pomagając w procesie

rozwoju dzieci i młodzieży. Przyczyni się ona do integracji osób niepełnosprawnych, nie

przystosowanych społecznie oraz grup mniejszościowych oraz pomoże dzieciom

z zaburzeniami w zachowaniu. Aby można było to jak najszybciej zrealizować, konieczne jest

niezwłoczne doskonalenie w tej dziedzinie bibliotekarzy i pedagogów szkolnych. Ci dwaj

specjaliści mogą dzięki biblioterapii wiele dobrego zdziałać w szkole. Mogą nie tylko

przyczynić się do złagodzenia napięć, agresywnych zachowań, ale i wskazać drogi

indywidualnych poszukiwań uczniów, pomóc im zaspokoić potrzebę kontaktu z drugim

człowiekiem, a także z odpowiednią do określonego nastroju czy sytuacji literaturą. Projekty

dotyczące stosowania biblioterapii w szkole powinny być zrealizowane już w najbliższej

przyszłości w pracowniach terapeutycznych przy większości polskich szkół.

31

Bibliografia:

1) Konieczna Ewelina J. (red. nauk.), Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli,

wychowawców i terapeutów, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2006

2) Łaba Agnieszka, Bajki rymowane w biblioterapii, Oficyna Wydawnicza "Impuls",

Kraków 2008

3) dr Molicka Maria, Bajki terapeutyczne cz. 1 i 2, Bajkoterapia

4) Borecka I., Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wydaw. UZUS,

Wałbrzych 2002

5) Brett D., Bajki które leczą,Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2005

6) Molicka M., Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań: "Media

Rodzina", 2002