bezkregowce denne wod parkow narodowych polski tek

BEZKRĘGOWCE DENNE WÓD

PARKÓW NARODOWYCH POLSKI

XVII OGÓLNOPOLSKIE WARSZTATY BENTOLO-
GICZNE

Tuczno, 13–15.V.2010
ORGANIZATOR
Zakład Ochrony Wód UAM
Zakład Hydrobiologii UAM
Zakład Zoologii Ogólnej UAM
Instytut Inżynierii Środowiska Politechniki Poznańskiej
Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne
KOMITET HONOROWY
Prof. dr hab. Bogdan Jackowiak – Dziekan Wydziału Biologii UAM
Prof. dr hab. Ryszard Gołdyn – Kierownik Zakładu Ochrony Wód UAM
Dr Andrzej Kownacki – Przewodniczący Sekcji Bentologicznej PTH
Mgr inż. Elżbieta Hołubczat – Dyrektor Drawieńskiego Parku Narodowego
Prof. dr hab. Marek Kraska – członek Rady Naukowej DPN
KOMITET ORGANIZACYJNY
Mgr inż. Piotr Domek (Zakład Ochrony Wód UAM) – przewodniczący
Dr Michał Michałkiewicz (Zakład Zaopatrzenia w Wodę i Ochrony Środowiska

PP)

Dr Marek Przewoźny (Wydział Biologii UAM) – sekretarz
Dr Bartłomiej Gołdyn (Zakład Zoologii Ogólnej UAM)
Dr Sławomir Cerbin (Zakład Hydrobiologii UAM)
Dr Tomasz Joniak (Zakład Ochrony Wód UAM)
SPONSORZY
Aquanet Sp. z o.o.
Leica Microsystems
Carl Zeiss Sp. z o.o.
OMC Envag Sp. z o.o.
Labart Sp. z o.o.

UNIWESYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

BEZKRĘGOWCE DENNE WÓD

PARKÓW NARODOWYCH POLSKI

Redakcja: T. Joniak

Zakład Ochrony Wód

Wydział Biologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

POZNAŃ 2010

Recenzent tomu

prof. dr hab. Ryszard Gołdyn

Redakcja naukowa tomu

dr Tomasz Joniak

Ilustracja

Henryk Kot

Logo

Katarzyna Borczyńska

Wydział Biologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

ISBN 978-83-62298-09-9

„Bonami” Wydawnictwo-Drukarnia

61-113 Poznań, ul. Warszawska 25

tel. 61 851 67 88, e-mail: bonami.oficyna@o2.pl

Spis treści

Przedmowa
P

IOTR

LIMASZYK

LEKSANDRA

ANCARCZYK

Ekosystemy wodne Drawieńskiego Parku Narodowego…………………..……….……….
G

RZEGORZ

OŃCZYK

ATARZYNA

WIATKOWSKA

OANNA

OWAK

Ogólna charakterystyka wielkoskrzydłych (Megaloptera) oraz siatkoskrzydłych (Neuropte-
ra) i motyli (Lepidoptera) związanych z siedliskami wodnymi Polski….………..
P

IOTR

OMEK

OMASZ

ONIAK

Dreissena polymorpha (Pall.) w rzece Płocicznej (Drawieński Park Narodowy) …………
J

OANNA

ALAS

Wpływ czynników środowiskowych w wysokogórskich jeziorach tatrzańskich na
różnorodność ich fauny dennej ………….……………………………………....…………
B

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

Duże skrzelonogi Polski (Crustacea: Anostraca, Notostraca, Laevicaudata, Spinicaudata):
stan poznania, zagrożenia i perspektywy ……………………….…………
M

AŁGORZATA

OŁUB

Ocena stanu ekologicznego jezior na podstawie wylinek poczwarkowych Chironomidae na
przykładzie jezior zlewni rzeki Wel .…………………………………………………....
T

OMASZ

ONIAK

Fauna bentosowa jezior humusowych Drawieńskiego Parku Narodowego – historia
badań i stan wiedzy ………………………………………………………………………...
M

AŁGORZATA

LUKOWSKA

Fauna ochotkowatych (Diptera, Chirnonomidae) Wielkiego Kanału Brdy (Bory Tuchol-
skie)…..……………………………………………………………….......................
M

AŁGORZATA

ŁONOWSKA

-O

LEJNIK

Degradacja koryt cieków na obszarach chronionych: czy można jej przeciwdziałać? ……
A

NDRZEJ

OŁODZIEJCZYK

Stan poznania makrofauny bezkręgowej jezior Wigierskiego Parku Narodowego oraz jezio-
ra Hańcza (Suwalski Park Krajobrazowy) ……………………………………………
J

ACEK

OSZAŁKA

Fauna litoralowa wybranych dziesięciu jezior zlewni rzeki Wel…………………………...
A

NDRZEJ

OWNACKI

Makrofauna denna w wodzach Tatrzańskiego Parku Narodowego –stan aktualny,
zagrożenia, ochrona …...………………………….…………………………………………...
M

ICHAŁ

ICHAŁKIEWICZ

Wieloletnie zmiany makrozoobentosu Jeziora Rosnowskiego Dużego ….…….…………...
M

ONIKA

IODUCHOWSKA

DRIANNA

ILIKOWSKA

NNA

IAŁA

NNA

YSOCKA

ERZY

ELL

Zastosowanie markerów genetycznych w badaniach zmienności małży słodkowodnych z
rodziny Unionidae ………………………………………………………………………….
G

RZEGORZ

OŃCZYK

ARIUSZ

SÓBKA

Makrofauna zasiedlająca grążel żółty (Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm.) – analiza struktury,
rozmieszczenia i tempa kształtowania się zoocenoz ..……………….…………..
M

ARIUSZ

SZYDEL

ILENA

DACH

Rola podłoża nieorganicznego w modyfikacjach konstrukcji domków przenośnych u larw
chruścików domkowych na przykładzie Halesus radiatus i Potamophylax rotundipennis ...
A

NNA

IAŁA

UKASZ

IAŁY

ONIKA

IODUCHOWSKA

Przewodowy rozdzielacz lamp błyskowych jako metoda do archiwizacji danych terenowych
ze szczególnym uwzględnieniem bentosu…………………………………..…..
E

DYTA

UCZYŃSKA

Wstępne wyniki badań chruścików (Trichoptera) Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowe-
go ……………………………………………………………………………
P

AWEŁ

UCZYŃSKI

RZEGORZ

OŃCZYK

Chrząszcze (Coleoptera) zasiedlające gniazda ptaków wodno-błotnych ………………….
I

ZABELA

ZERNIAWSKA

-K

USZA

Makrobentos zasiedlający małe zbiorniki powstałe na terenach poeksploatacyjnych wapie-
nia ……………………………………………………………………………………
M

ICHAŁ

ZYŻ

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

Morfologia cyst w wielkopolskich populacjach „dużych skrzelonogów” (Crustacea: Ano-
straca, Notostraca, Laevicaudata, Spinicaudata) ……………………………………..
M

AŁGORZATA

UKOWSKA

AROMIR

ICHAŁOWICZ

ICHAŁ

URZAWSKI

Biokumulacja metali w jętkach Ephemera danica w zeutrofizowanej Bzurze, na terenie
Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich ………………………………………………
A

NNA

AJEK

EATA

IMILSKA

GATA

ABERSKA

MILIA

ARDZIAK

Co w piasku „piszczy”? ……………………………………………………………………
M

ICHAŁ

RABOWSKI

AROLINA

ĄCELA

-S

PYCHALSKA

LICJA

ONOPACKA

RZYSZTOF

AŻDŻEWSKI

OMASZ

EWICZ

YKOLA

VCHARENKO

OANNA

RABOWSKA

ÈMI

AT-

TIER

Monitoring obcych Amphipoda w Polsce ………………………………………………….
A

NNA

RZESZCZYK

-K

OWALSKA

ULIUSZ

HOJNACKI

Struktura długościowa Neomysis integer ze strefy przybrzeżnej Bałtyku w rejonie Świnouj-
ścia w roku 2007 …………………………………………………………………..
E

WELINA

ALLMANN

OCHEN

ANDEKERKHOVE

UCYNA

AMIOTKO

ADEUSZ

AMIOTKO

Wybiórcze oddziaływanie drapieżnych owadów (Odonata-Anisoptera i Hemiptera) na
drobne skorupiaki (Ostracoda) zbiorników okresowych …………………………………..
A

LEKSANDRA

ABŁOŃSKA

Występowanie skąposzczetów (Oligochaeta) w rzekach łódzkich w powiązaniu z czynnikami
fizyczno-chemicznymi ………………………………………………………….
A

NNA

ANKOWIAK

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

Stan zachowania fauny dużych skrzelonogów (Crustacea: Anostraca, Notostraca, Laevi-
caudata, Spinicaudata) w okolicach Kórnika (Wielkopolska) ……………………….
Ł

UKASZ

ACZMAREK

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

ICHAŁ

ZYŻ

Isohypsibius pushkini Tumanov, 2003 (Eutardigrada; Hypsibiidae) – nowy dla fauny Polski
gatunek bentosowego niesporczaka ………………………………………………...
P

IOTR

LIMASZYK

Przestrzenna zmienność rozmieszczenia makrozoobentosu na tle warunków fizyczno-
chemicznych w jeziorze meromiktycznym (Jezioro Czarne - Drawieński Park Narodowy) .
P

AWEŁ

OPERSKI

Ile jest nauki a ile etyki w monitoringu biologicznym środowisk słodkowodnych …………
L

UCYNA

OPROWSKA

Wpływ dopływu zanieczyszczeń organicznych typu mleczarskiego na jakość wód rzek Kor-
tówki i Łyny …………………………………………………………………………….
A

NDRZEJ

OWNACKI

ARASKEVA

ICHAILOVA

ZAREK

-G

WIAZDA

Czy zmiany cytogenetyczne i bioróżnorodność Chironomidae mogą być bioindykatorem
zanieczyszczeń ekosystemów wodnych metalami ciężkimi? ………………………………..
T

OMASZ

AMOS

ICHAŁ

RABOWSKI

Granice zasięgów i strefy kontaktu gatunków z rodzaju Gammarus w górach Polski …….
T

ADEUSZ

AMIOTKO

NNA

YSOCKA

ANDA

EPURE

Stopień zmienności kręgu aseksualnych form Pseudocandona eremita (Crustacea: Ostra-
coda) w lokalnej sieci wód podziemnych okolic Kluż-Napoka w płn-zach. Rumunii ..
M

AŁGORZATA

ILECKA

-R

APACZ

OBERT

ZERNIAWSKI

OMASZ

REPSKI

ÓZEF

OMAGA-

ŁA

Zimowy pokarm hybrydów (0 +) łososia i troci wędrownej z potoku Trawna …………….
M

AŁGORZATA

ACZYŃSKA

NNA

RZESZCZYK

-K

OWALSKA

ULIUSZ

HOJNACKI

ALI-

WORCZAK

Wpływ podłoża na strukturę taksonomiczną i biomasę organizmów bentosowych wybranych
cieków dorzecza dolnej Odry …………………………………………………..
J

OANNA

OKICKA

-P

RAXMAJER

EATA

OSIŃSKA

Struktura troficzna swobodnie żyjących nicieni (Nematoda) estuarium Odry …………….
B

EATA

OSIŃSKA

OANNA

OKICKA

-P

RAXMAJER

Organizmy poroślowe Zatoki Pomorskiej w rejonie Międzyzdrojów ……………………...
E

LŻBIETA

ROKA

IOTR

RUSZKA

Pontogammarus robustoides (G.O. Sars, 1894) – gatunek inwazyjny w jeziorze Miedwie ..
W

IOLETTA

TANISZEWSKA

ARBARA

OJTASIK

Zmienność zgrupowań Ostracoda i Copepoda (Harpacticoida) zatoki morskiej Nottingham,
południowy Spitsbergen ……………………………………………………...
E

LIZA

ZCZERKOWSKA

-M

AJCHRZAK

Preferencje siedliskowe Chironomidae i ich refugia podczas wezbrań ……………………
E

LIZA

ZCZERKOWSKA

-M

AJCHRZAK

Bentofauna źródła, strumienia i stawu w ekosystemie rolniczym ………………………….

Przedmowa

Trzeci z kolei tom serii wydawniczej Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów

wodnych nosi tytuł „Bezkręgowce denne wód parków narodowych Polski.” Zawarte
w nim publikacje są wyborem artykułów nadesłanych przez uczestników XVII
Ogólnopolskich Warsztatów Bentologicznych w Tucznie, które odbędą się w maju
2010 roku. Wybór miejsca organizacji konferencji podyktowany był faktem wielo-
letniej i owocnej współpracy naukowo-badawczej Zakładu Ochrony Wód Wydziału
Biologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z Drawieńskim Parkiem
Narodowym. Dodatkowym asumptem była chęć przybliżenia walorów przyrodni-
czych tego obszaru, stosunkowo mało znanego szerszemu gronu badaczy.

Celem corocznych spotkań warsztatowych członków i sympatyków Sekcji Ben-

tologicznej Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego, zarówno studentów i dok-
torantów, jak i doświadczonych naukowców i mistrzów, jest integracja środowiska
bentologicznego oraz wymiana i zdobywanie nowych doświadczeń. Dobrą okazją
do podnoszenia kwalifikacji naukowo-badawczych są organizowane zajęcia warsz-
tatowe, które w tym roku obejmą część teoretyczną i praktyczną w zakresie ozna-
czania rzędu wielkoskrzydłych (Megaloptera) oraz kilku gatunków siatkoskrzydłych
(Neuroptera) i motyli (Lepidoptera), a przeprowadzone zostaną przez dr Grzegorza
Tończyka z zespołem z Zakładu Limnologii i Ochrony Wód Katedry Zoologii Bez-
kręgowców i Hydrobiologii Uniwersytetu Łódzkiego.

Artykuły zamieszczone w niniejszym tomie prezentują najnowsze wyniki badań

terenowych i eksperymentalnych realizowanych w ramach projektów krajowych i
międzynarodowych, w Polsce i za granicą. Duża liczba prezentowanych prac, obej-
mująca badania fauny bentosowej w różnych typach limnologicznych jezior, drob-
nych zbiornikach wodnych, rzekach, estuariach i morzach wskazuje na coraz szersze
zainteresowania naukowo-badawcze osób zajmujących się problematyką bentolo-
giczną.

Tomasz Joniak

Poznań, 30 kwietnia 2010

Ekosystemy wodne

Drawieńskiego Parku Narodowego

IOTR

LIMASZYK

LEKSANDRA

ANCARCZYK

Uniwersytet A. Mickiewicza, Wydział Biologii, Zakład Ochrony Wód,

ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

Drawieński Park Narodowy, ul Leśników 2, 73-220 Drawno

*e-mail: pklim@amu.edu.pl

Streszczenie. Drawieński Park Narodowy jest jednym z 23 polskich Parków Narodowych,
zlokalizowany jest w północnej Polsce i rozciąga się w południowej części Pojezierza Pomor-
skiego. Młodoglacjalny krajobraz Parku pokryty jest przez Puszczę Drawską. Ekosystemy
wodne są jednym z cenniejszych elementów przyrodniczych Parku. W pracy zaprezentowano
krótką charakterystykę głównych ekosystemów wodnych Parku zwracając uwagę na szerokie
zróżnicowanie ich cech morfometrycznych, zlewniowych i troficznych.

Słowa kluczowe: Drawa, Płociczna, jeziora mezotroficzne, jeziora dystroficzne, meromiksja.

Wstęp

Drawieński Park Narodowy (DPN) utworzono w 1990 roku dla ochrony dwóch

rzek: Drawy i Płocicznej. Obok dolin rzecznych w jego obszarze znalazły się znacz-
ne fragmenty Puszczy Drawskiej. Zauważyć należy, że geosystemy hydrogeniczne
są najistotniejszym elementem środowiska przyrodniczego DPN i nadają zasadniczy
rys przyrodzie Parku. Na obszarze Parku spotkać możemy niemal wszystkie typy
ekosystemów wodnych. Główne rzeki Drawieńskiego Parku Narodowego to Drawa
i jej lewobrzeżny dopływ – Płociczna, a także: Słopica, Korytnica, Runica i Cie-
szynka. W Parku zlokalizowanych jest 15 jezior i szereg drobnych zbiorników wod-
nych (Ryc. 1). Są one bardzo zróżnicowane pod względem trofii: od torfowisko-
wych jeziorek dystroficznych, przez jeziora eutroficzne, do jezior mezotroficznych.
Unikatem limnologicznym i hydrologicznym jest meromiktyczne jezioro Czarne.
Specyficznym elementem sieci wodnej DPN są wypływy wód podziemnych: źródła,
wycieki i wysięki. Na obszarze Parku znajdują się także torfowiska różnych typów.
Łączna ich powierzchnia wynosi ok. 300 ha. Można tu znaleźć również torfowiska
pojezierne, w różnych fazach zarastania zbiorników, torfowiska soligeniczne – two-

rzące się w miejscach intensywnego wypływu wód podziemnych, czy torfowiska
fluwiogeniczne – rozciągające się wzdłuż okresowo zalewanych dolin rzecznych.
Bardzo ciekawe pod względem florystycznym jest nakredowe mechowisko poje-
ziorne – „Kłocie Ostrowieckie”. Obserwować możemy tu dobrze wykształcony
układ alkalitroficznych zbiorowisk roślinnych torfowiska niskiego z szuwarem kłoci
wiechowatej Cladium mariscus (Kujawa-Pawlaczyk 1999).

Ryc. 1. Ekosystemy wodne Drawieńskiego Parku Narodowego

Rzeki Drawieńskiego Parku Narodowego

Najdłuższą rzeką Drawieńskiego Parku Narodowego jest Drawa – prawobrzeżny

dopływ Noteci, o długości około 200 km i powierzchni dorzecza 3200 km

. Park

chroni środkowy bieg rzeki (Domagała i in. 2009). Średni spadek Drawy wynosi
± 0,6‰. Rzeka prowadzi w ciągu sekundy średnio około 10 m

wody, przy czym

przeciętna roczna amplituda jej stanów wynosi ± 40 cm. Czystość wód Drawy pod
względem większości parametrów fizyczno-chemicznych mieści się w granicach I–
II klasy czystości wód. Jednak zawartość fosforu (wynik niedostatecznego oczysz-

czenia ścieków komunalnych docierających do rzeki powyżej Parku oraz spływów z
rolniczych części zlewni – co jest problemem większości Polskich rzek) i zawartość
łatwo rozkładalnej materii organicznej nie pozwalają na zakwalifikowanie jej wyżej,
niż do III/IV klasy (Domagała i in. l.c.). Na obszarze Parku charakter rzeki jest bar-
dzo zróżnicowany: od odcinków o wodzie niemal stagnującej (przy piętrzeniu elek-
trowni Kamienna), gdzie masowo występują nympheidy z zespołem Nupharo-
Nymphaetum albae, po fragmenty o znacznym spadku, bystrym prądzie i kamieni-
stym dnie (przypominające rzeki pogórza). Na takich odcinkach kamieniste dno
bardzo licznie pokryte jest przez krasnorost Hildenbrandtia rivularis. Na szerokich
prześwietlonych odcinkach o umiarkowanym przepływie obserwować możemy
podwodne łąki włosieniczników (Batrachium circinatum, B. fluitans), jeżogłówek
(Sparganium) i rdestnic (Potamogeton), które często tworzone są przez gatunki
rzadkie w skali kraju (Kraska i inni 2004). Drugą co do wielkości rzeką Parku jest
Płociczna – lewobrzeżny dopływ Drawy o długości około 51 km i powierzchni do-
rzecza 440 km

. Płociczna przepływa przez jeziora: Sitno, Płociczno i Ostrowieckie.

Rzeka ma wyjątkowo zmienny charakter – odcinki o bystrym prądzie i żwirowatym
dnie (poniżej wypływu z jeziora Ostrowieckiego) przeplatają się spokojnymi frag-
mentami, wśród bagiennych olszyn. Średni przepływ to 2 m

na sekundę. Czystość

wód Płocicznej w granicach Parku utrzymuje się w granicach I klasy czystości, co
jest unikatem w Polsce. Tylko zawartość fosforanów (efekt spływów z rolniczych
części zlewni) oraz zawartość chlorofilu (naturalny efekt wynoszenia przez rzekę
planktonu z jezior) przekracza dopuszczalne dla tej klasy granice. Ze względu na
znaczne zacienienie koryta rzecznego, hydromakrofity występują tu w mniejszej
liczebności niż w Drawie. Pozostałe rzeki Parku Korytnica, Słopica, Runica i Cie-
szynka są krótsze i prowadzą mniej wody, ale podobnie jak Drawa i Płociczna są
istotnym walorem krajobrazowym Parku.

Jeziora Drawieńskiego Parku Narodowego

Na obszarze Drawieńskiego Parku Narodowego występuje 15 jezior i szereg

drobnych zbiorników wodnych. Jeziora są silnie zróżnicowane pod względem trofii,
cech morfometrycznych, warunków zlewniowych oraz szeregu innych cech. Jeziora
podzielić można na 4 charakterystyczne grupy:

• Jeziora przepływowe
Są to 3 zbiorniki wodne, przez które przepływa rzeka Płociczna: Jezioro Sitno,

Jezioro Płociczno oraz Jezioro Ostrowiec. Cechuje je stosunkowo duża powierzch-
nia (Tabela 1), lecz jednocześnie duże zlewnie ze znacznym udziałem obszarów
użytkowanych rolniczo (Piotrowicz i in. 2006). Rzeka Płociczna wraz z jeziorami
tworzy układ kaskadowy. Nutrienty wnoszone przez wody rzeczne są stopniowo
deponowane w kolejnych jeziorach. W związku z tym obciążenia azotem i fosforem

tych jezior są znaczne (jezioro Płociczno otrzymuje 180 g N·m

·rok i 17 g P·m

·rok)

a żyzność ich wód wysoka. Cechą charakterystyczną jezior przepływowych jest
niewielka przezroczystość (wywołana zakwitami fitoplanktonu), znaczne przewod-
nictwo elektrolityczne i wysokie koncentracje azotu i fosforu. Największe jezioro
Parku – Ostrowieckie – wykazuje przestrzenne zróżnicowanie troficzne. Silne roz-
winięcie linii brzegowej – wykształcenie się 4 wyraźnie wydzielonych plos i prze-
pływowy charakter tylko jednego basenu powoduje, że nutriety dostarczane przez
rzekę kumulowane są głównie w plosie przepływowym. Ploso to ma charakter eu-
troficzny (przezroczystość do 2 m), podczas gdy pozostałe są na pograniczu mezo-
eutrofii (przezroczystość do 4 m). Roślinność jezior przepływowych (z wyjątkiem
nieprzepływowych plos jeziora Ostrowiec) zdominowana jest przez helofity i nym-
pheidy. Związane jest to z małą przezroczystością limitującą wzrost elodeidów (Pio-
trowicz i in. 2006). Nympheidy zajmują przeciętnie 45–75% powierzchni fitolitora-
lu, szczególnie masowo występują miejscach dopływu i wypływu rzeki. Dominują
tu: Nuphar lutea, Nymphaea alba i w mniejszej liczebności Potamogeton natans.
W nieprzepływowych plosach jeziora elodeidy (głównie Myriophyllum spicatum
i Ceratophyllum demersum) zajmują ponad 60% fito litoralu, a współwystępują
także ramienice (Characeae).

Tabela 1. Charakterystyki morfometryczne jezior Drawieńskiego Parku Narodowego

(za Klimaszyk i in. 2009 zmienione)

Jezioro

Powierzchnia

(ha)

Objętość

(10

)

Głęb. maks.

(m)

Dł. linii

brzegowej

(m)

Współczyn-

nik Ohlego

Krotność

wymiany wody

na rok

Sitno 67,2

2666,7

7,0

3800

253,2

18,1

Płociczno 56,1

1530,9

5,2

5000

356,4

46,0

Ostrowiec 387,5

36433,1

28,5

000

80,8 1,5

Jamno 27,6

967,9

9,2

3150

48,2

14,0

Perkoz 1,3

27,7

4,6

408

2,1

0,2

Pustelnia 2,7

65,8

5,1

740

24,7

1,7

Moczele 2,5

17,5

1,5

900

14,3

3,3

Marta 66,1

5111,4

25,0

6150

13,6

2,8

Płociowe 35,3

3620,0

25,0

3450

4,7

0,1

Piaseczno Duże 58,7 4519,2

25,9 3755 2,6

0,1

Zdroje 21,3

612,1

4,8

2150

21,0

1,2

Kocie 2,4

30,2

2,8

680

11,8

1,5

Czarne 19,6

2137,7

26,5

1935

1,7

0,05

Piaseczno Małe 8,0 258,4

6,8 1825 2,7 0,1

Głodne II

0,6

19,6

6,8

450

8,9

0,5

Głodne III

0,65

19,9

7,8

330

15,8

0,2

• Małe i płytkie eutroficzne jeziora nieprzepływowe
Do grupy tej zaliczyć można 3 jeziora: Perkoz, Moczele i Pustelnia. Ich wody

charakteryzuje wysoka żyzność (eutrofia). Pomimo szeregu wspólnych cech jeziora
różnią się istotnie pomiędzy sobą. W jeziorze Perkoz występuje niepełna stratyfika-
cja termiczna, a lokalizacja zbiornika w głębokiej niecce i wysoki las porastający
przyjezierze odcinają dopływ światła do strefy litoralu powodując, że hydromakrofi-
ty występują tylko w pojedynczych płatach. W pozostałych jeziorach hydromakrofi-
ty są silnie rozwinięte. Dominują nympheidy głównie Nuphar lutea, Nymphaea alba
i Stratiotes aloides. Współdominujące helofity występują w postaci dwóch odręb-
nych formacji roślinnych: w poilmiktycznym jeziorze Moczele helofity ze związku
Thelypteridi-Phragmitetum budują pływającą na powierzchni zbiornika matę, pod-
czas gdy na jeziorze Pustelnia tworzą typowy pas okalający zbiornik (Piotrowicz
i in. 2006).

• Jeziora mezotroficzne
Na terenie Parku zlokalizowanych jest 6 jezior mezotroficznych: Kocie, Zdroje,

Marta, Płociowe, Czarne i Piaseczno Duże. Są to jeziora o umiarkowanej wielkości
(do 70 ha) – tylko Jezioro Kocie (2,4 ha) zaliczyć należy do jezior małych. Wszyst-
kie charakteryzują się dużą przezroczystością wody i niewielką ilością rozpuszczo-
nych pierwiastków biogennych. Stosunkowo niski status troficzny wynika ze specy-
ficznych warunków zlewniowych. Powierzchnie zlewni są niewielkie i dodatkowo
niemal w całości pokryte lasem, co ogranicza dopływ nutrientów ze zlewni (Klima-
szyk i in. 2009). Charakterystyczną cechą wszystkich jezior mezotroficznych jest
masowe występowanie ramienic. Spotkać tu możemy m. in. Chara tomentosa, Ch.
fragilis, Ch. rudis, Ch. vulgaris i Nitella flexilis, N. opaca lub Nitellopsis obtusa
(Piotrowicz i in. 2006). Poszczególne gatunki ramienic mają odmienne preferencje
w stosunku do natężenia światła i ilości węglanu wapnia w wodzie. Stąd w zależno-
ści od ukształtowania mis jeziornych i właściwości fizyczno-chemicznych wód ra-
mienice tworzą w poszczególnych jeziorach specyficzne układy (Kraska 1998). W
płytszych zbiornikach (Kocie i Zdroje) zajmują całą misę jeziorną, a w pozostałych
głębokich (>20 m) jeziorach pokrywają 82-88% powierzchni fitolitoralu (Piotrowicz
i in. l.c.). Unikatowym ekosystemem jeziornym, nie tylko w skali Parku lecz także
kraju, jest meromiktyczne jezioro Czarne. Meromiksja tego zbiornika spowodowana
jest cechami morfometrycznymi i specyficznymi warunkami zlewniowymi. Jezioro
posiada znaczną głębokość w stosunku do powierzchni oraz jest zlokalizowane w
niecce terenu porośniętej przez wysoki las. Ogranicza to siłę wiatru i możliwość
mieszania wody w całym słupie (Kraska i in. 2005). W związku z tym tylko po-
wierzchniowa warstwa jeziora – zwana mixolimnionem (do głębokości około 13 m)
w okresach homotermii ulega cyrkulacji, natomiast wody głębsze (monimolimnion)
nie ulegają mieszaniu. Konsekwencją tego zjawiska jest permanentny deficyt tleno-
wy występujący w monimolimnionie oraz stałe troficzne zróżnicowanie obydwu
warstw (materia organiczna sedymentująca z mixolimnionu jest trwale zatrzymywa-

na w osadach i monimolimnionie) (Klimaszyk i in. 2005). Specyficzne warunki
fizyczno-chemiczne wód jeziora warunkują wykształcanie się charakterystycznej
struktury biologicznej. Na granicy mixo- i monimolimnionu – w strefie tzw. chemo-
kliny masowo występują purpurowe bakterie siarkowe Chromatium okenii nadając
wodzie malinowe zabarwienie. Permanentne deficyty tlenu powodują, że w strefie
dennej leżącej w obrębie monimolimnionu nie występuje makrozoobentos (Klima-
szyk, Heymann, w druku).

• Jeziora dystroficzne
Na obszarze DPN dość licznie występują humusowe zbiorniki dystroficzne. Do

największych zaliczają się Jezioro Piaseczno Małe (Tabela 1) oraz grupa 5 tzw.
„Głodnych Jeziorek”. Pozostałe niewielkie zbiorniki humusowe (trwałe bądź asta-
tyczne) rozwijają się w łączności z torfowiskami wysokimi lub przejściowymi bądź
wypełniają dna śródleśnych zagłębień bezodpływowych. Cechą charakterystyczną
tych zbiorników jest brunatna barwa wody, kwaśny odczyn (pH < 6,5) oraz niewiel-
ka koncentracja wapnia. W zależności od warunków zlewniowych (wielkości do-
stawy kwasów humusowych) różnią się pomiędzy sobą stopniem zaawansowania
procesów dystrofizacji (Joniak i in. 2006, Joniak 2007). W wodach tych zbiorników
stwierdza się wysokie koncentracje fosforu, ale pierwiastek ten jest skompleksowa-
ny jest z kwasami humusowymi i niedostępny dla producentów pierwotnych (Joniak
2010). Ponadto substancje humusowe (nadając wodzie intensywną brunatną barwę)
ograniczają możliwość penetracji światła w głąb toni wodnej – spłycając miąższość
strefy trofogenicznej. Wywołuje to ostre gradienty termiczne i tlenowe w słupie
wody. Ze względu na słabe warunki świetlne w toni zbiorników humusowych nie
występują zanurzone makrofity naczyniowe, a dominują nympheidy – głównie Nu-
phar lutea. W strefie brzegowej często występują zbiorowiska roślinności z klasy
Scheuchcerio-Caricetea fuscae i Oxycocco-Sphagnetea, które tworzą pło nasuwają-
ce się na lustro wody.

Literatura

Domagała J., Czerniawski R., Pilecka-Rapacz M. 2009. Charakterystyka chemiczna i fizyczna wód

środkowej i dolnej Drawy w cyklu rocznym 2007/2008. Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Na-
ukowe Ochrony Środowiska, 11, 675–686.

Joniak T., Kraska M., Klimaszyk P., Piotrowicz R. 2006. Physico-chemical characteristics of the ground

water in selected ombrotrophic peat-bog of north-west Poland. Pol. J. Environ. Stud. 15 (II), 375–
377.

Joniak T. 2007. The seasonal variability of dominants in phytoplankton of humic forest lakes. Oceano-

logical and Hydrobiological Studies, 36, 2, 49–59.

Joniak T. 2010. The structure of phosphorus compounds in mid-forest humic lake. Oceanological and

Hydrobiological Studies (w druku).

Klimaszyk P., Heymann D. 2010. Vertical distribution of benthic macroinvertebrates in meromictic lake

(Lake Czarne - Drawieński National Park). Oceanological and Hydrobiological Studies (w druku).

Klimaszyk P., Piotrowicz R., Szyper H. 2009. Transport of nutrients from the catchment areas to the

lakes of Drawa National Park (Northern Poland): Cormorant colony as a source of phosphorus and
nitrogen for the lake. [W]: 13th World Lake Conference, Wuhan, Chiny.

Klimaszyk P., Sobczyński T., Joniak T. 2005. Changeability of physicochemical properties of water in

vertical section of a meromictic lake during spring homothermy – Czarne Lake (Drawienski Na-
tional Park, Poland). Polish Journal of Environmental Studies. 14, V, 75–80.

Kraska M. 1998. Jeziora Drawieńskiego Parku Narodowego. W: Agapow L. (red.) Przyroda Wojewódz-

twa Gorzowskiego: Drawieński Park Narodowy. WFOŚiGW Gorzów Wielkopolski, s. 125–146.

Kraska M., Klimaszyk P., Piotrowicz R. 2006. Meromictic Lake Czarne in the Drawieński National

Park. Oceanological and Hydrobiological Studies 35, 1: 55–67.

Kraska M., Piotrowicz R., Kujawa-Pawlaczyk J. 2004. Habitat and growth conditions of rare potamoge-

ton hybrids in the Drawieński National Park. Acta Societas Botanicorum Poloniae 73, I: 47–51.

Piotrowicz R., Kraska M., Klimaszyk P., Szyper H., Joniak T. 2006. Vegetation richness and nutrient

loads in 16 lakes of Drawieński National Park. Polish J. Environ. Stud. 15, (III), 467–478.

Water ecosystems of Drawieński National Park

IOTR

LIMASZYK

LEKSANDRA

ANCARCZYK

A. Mickiewicz University of Poznań, Faculty of Biology, Department of Water Protection,

Umultowska str. 89, 61-614 Poznań

Drawieński National Park, Leśników str. 2, 73-220 Drawno

* Corresponding author e-mail: pklim@amu.edu.pl

Summary. Drawieński National Park is one of 23 Polish National Parks and lies in northern Pol-
and on the southern slope of the Pomeranian Lakeland, the young glacial outwash plain covered
with the extensive Drawa Forest (Puszcza Drawska). Aquatic ecosystems are one of the most
valuable features of the Park, and they contributed significantly to the establishment of the DNP.
The main characteristics of the landscape are the rivers Drawa and Płociczna, with deeply cut,
meandering curves and steep river banks. The Drawa flows through the western arm of the Park,
while the eastern arm of the Park is delineated by the Płociczna. They are similar to mountain
rivers in many respects. There are over a dozen lakes and several smaller water bodies in the area
of the Park. Most of them are situated in the eastern part of the Park. They form two distinct lines.
The first line consists of throughflow lakes in the valley of the River Płociczna and the second,
parallel line, is a group of non-throughflow lakes. They vary greatly in respect of morphometric
and catchment parameters. Anthropogenic perturbations in lake ecosystems are small there, e.g.
waters had a relatively low content of chemical elements.
Key words: Drawa, Płociczna, mesotrophic lakes, dystrophic lakes, meromixis.

Ogólna charakterystyka wielkoskrzydłych

(Megaloptera) oraz siatkoskrzydłych (Neuroptera)

i motyli (Lepidoptera)

związanych z siedliskami wodnymi Polski

RZEGORZ

OŃCZYK

ATARZYNA

WIATKOWSKA

OANNA

OWAK

Uniwersytet Łódzki, Zakład Limnologii i Ochrony Wód,

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

* e-mail: tonczyk.grzegorz@gmail.com

Streszczenie. Wielkoskrzydłe (Megaloptera) to niewielki, reprezentowany w Polsce przez 4 ga-
tunki rząd owadów związany w stadium larwalnym ze środowiskiem wodnym. Spotykane w na-
szych wodach żylenice (Sialis sp.) są jako drapieżcy, zasiedlający muliste i detrytusowe osady
denne, istotnym składnikiem ekosystemów słodkowodnych. Owadami wodnymi, mniej znanymi
niż Megaloptera są, związane z wodą w stadium larwalnym sieciarki (Neuroptera) i motyle (Lepi-
doptera). Do pierwszej grupy należą owady z rodzaju Sisyra sp., których larwy zasiedlają kolonie
gąbek słodkowodnych i związany z błotnistymi brzegami rzek strumienicznik (Osmylus fulvice-
phalus). Druga grupę stanowią 4 gatunki motyli, których gąsienice odżywiają się tkankami roślin
wodnych.

Słowa kluczowe: owady wodne, Megaloptera, Neuroptera, Lepidoptera, charakterystyka ogólna.

Wstęp

Przedstawiona w tekście ogólna charakterystyka rzędu wielkoskrzydłych (Me-

galoptera) oraz kilku gatunków siatkoskrzydłych (Neuroptera) i motyli (Lepidopte-
ra) jest krótkim wprowadzeniem do zajęć warsztatowych odbywających się podczas
XVII Ogólnopolskiech Warsztatów Bentologicznych w Tucznie.

Do dużej grupy owadów wodnych zaliczamy przedstawicieli różnych rzędów

owadów, obok tak oczywistych i licznych w gatunki jak jętki (Ephemeroptera) lub
widelnice (Plecoptera) także grupy mniej liczne w gatunki jak wielkoskrzydle (Me-
galoptera) lub mniej znane jak gatunki z grup uznawanych za typowo lądowe, zwią-

__________________

Referat zamawiany.

zane z wodą należące do siatkoskrzydłych (Neuroptera) i motyli (Lepidoptera).
Każda z wymienionych grup pełni w ekosystemach wodnych istotną rolę jako dra-
pieżniki (Megaloptera, Neuroptera) lub roślinożercy (Lepidoptera). Różne jest ich
rozpowszechnienie i nisze siedliskowe. Larwy wielkoskrzydłych występują w róż-
nego typu wodach, najchętniej wolnopłynących gdzie zasiedlają żyzne osady muli-
sto-detrytusowe. Gąsienice omawianych gatunków motyli wodnych preferują wody
stojące zwłaszcza te gdzie występuje obfitość roślinności wodnej będącej ich baza
pokarmową. Ostatnia grupa to owady, których larwy zasiedlają bardzo specyficzne
siedlisko – kolonie gąbek słodkowodnych i kolonie mszywiołów.

Ogólna charakterystyka wielkoskrzydłych (Megaloptera)

Megaloptera są niewielkim rzędem owadów o przeobrażeniu zupełnym. Owady

zaliczane do tej grupy znane są z całego świata. Dotychczas opisano około 260 ga-
tunków należących do dwóch rodzin: żylenicowatych – Sialidae i Corydalidae (Hö-
lzel 2002). Wszystkie gatunki Megaloptera związane są w stadium larwalnym ze
środowiskiem wodnym. Owady dorosłe spotykane są nad brzegami wód, przy czym
przedstawiciele rodziny Cordylaidae to owady nocne, natomiast żylenice (Sialidae)
to owady typowo dzienne (Meinander 1996).

W Europie występują tylko przedstawiciele rodziny żylenicowatych (Sialidae),

wykazano ich dotychczas 10 gatunków (Aspök 2004). W Polsce odnotowano dotąd
występowanie 4 gatunków (Czechowska, Dobosz 1990, Dobosz 1990, 1997, Cze-
chowska 2000). Rozmieszczenie gatunków jest na terenie kraju niewystarczająco
rozpoznane. Dwa gatunki: Sialis lurtaria i Sialis fuliginosa występują powszechnie i
są szeroko rozmieszczone. Gatunki wykazane z Polski niedawno: Sialis nigripes i S.
morio znane są z pojedynczych stanowisk i trudno określić ich rzeczywiste roz-
mieszczenie.

Identyfikacja larw, imagines, a nawet jaj jest możliwa dzięki istniejącym do-

brym kluczom do oznaczania tej grupy owadów: Mikulski (1951), Kaiser (1977),
Meinander (1996), Elliott i in. (1979). Larwy wielkoskrzydłych przechodzą cykl
życiowy (10 stadiów larwalnych) w ciągu niecałych dwóch lat. Wyrośnięte larwy
przepoczwarczają się wczesną wiosną w wilgotnej glebie na brzegach zbiorników.
Osobniki dorosłe występują przez okres 3–4 tygodni (do połowy czerwca), przy
czym czas życia pojedynczych osobników nie przekracza zwykle 10 dni (Mikulski
1951, Hölzel 2002).

Larwy żylenic spotykane są w rożnego typu zbiornikach wodnych. Zwykle

znajdowane są w strefach płytkich, zasiedlają organiczne osadach dennych (muł,
detrytus). Najbardziej eurytopowym gatunkiem jest Sialis lutaria, spotykana w róż-
nego typu wodach; Sialis fuliginosa związana jest z wodami płynącymi, a zwłaszcza

z ich odcinkami źródłowymi; Sialis nigripes i Sialis morio wykazane są z pojedyn-
czych stanowisk, co nie daje podstaw do jednoznacznego określenia ich wymagań
ekologicznych.

Ogólna charakterystyka siatkoskrzydłych (Neuroptera)

związanych z środowiskiem wodnym

Rząd Neuroptera to ponad 6000 gatunków owadów znanych z całego świata

(18 rodzin). Większość to owady związane ze środowiskiem lądowym. Ze środowi-
skiem wodnym związani jako larwy są przedstawiciele tylko dwóch rodzin: Sisyri-
dae (okudlice) i Neurorthidae (Meinander 1996, Hölzel, Weißmair 2002). Okudlice
reprezentowane są w Europie przez 5 gatunków, z których większość znana jest z
większej części kontynentu. Druga z rodzin, Neurothidae reprezentowana jest w
Europie przez 3 gatunki, z których jeden znany jest z Bałkanów, a pozostałe dwa są
endemitami występującymi na Sycylii, Sardynii i Korsyce (Aspök 2004, Hölzel,
Weißmair l.c.). Ze środowiskiem wodnym, a raczej z wilgotnym brzegami niewiel-
kich rzek związana jest też rodzina strumieniczników (Osmylidae). W Europie jeden
Osmylus fulvicephalus znany jest z większej części kontynentu, dwa pozostałe wy-
stępują w jego południowo-wschodniej części (Aspök 2004, Hölzel, Weißmair
2002). W Polsce występują przedstawiciele dwóch z wymienionych rodzin: Sisyri-
dae (3 gatunki) i Osmylidae (1 gatunek) szeroko rozprzestrzenionych na terenie
kraju (Mikulski 1951, Czechowska, Dobosz 1990, Dobosz 1997, Hölzel, Weißmair l.c.).

Identyfikacja postaci dorosłych w rodzinie Sisyridae (rodzaj Sisyra) możliwa

jest na podstawie analizy użyłkowania skrzydeł i budowy przydatków płciowych.
Identyfikacja larw i poczwarek do poziomu gatunku jest trudniejsza, a nawet nie-
możliwa. Łatwo zidentyfikować jedynego przedstawiciela rodziny Osmylidae wy-
stępującego w Polsce. Larwy, poczwarki i imagines Osmylus fulvicephalus są bar-
dzo charakterystyczne i łatwe do rozpoznania. Podstawowymi opracowaniami
zawierającymi klucze do oznaczania są prace Mikulskiego (1951), Meinander’a
1996, Hölzel’a i Weißmair’a ( 2002).

W rozwoju larw omawianych grup owadów występują trzy stadia larwalne.

Strumieniczniki produkują jedno pokolenie w roku. Wyrośnięte larwy (najczęściej
III stadium) jesienią wędrują na brzeg, gdzie zagrzebują się w wilgotnej glebie lub
mchu i zimują w stadium larwalnym. Wiosną, najczęściej w kwietniu tworzą kokony
i przepoczwarczają się (Mikulski 1951, Hölzel, Weißmair 2002).

Okudlice zimują w stadium poczwarki. Przepoczwarczenie zachodzi na wilgot-

nych brzegach rzek, pośród złogów obumarłych roślin nadbrzeżnych. W ciągu roku
produkują jedną lub dwie generacje. Imagines pierwszego pokolenia pojawiają się
późną wiosną i występują do lipca, drugie pokolenie pojawia się w pod koniec lipca
(Mikulski 1951, Hölzel, Weißmair 2002).

Siedliskiem Osmylus fulvicephalus są czyste, zwykle mocno zacienione stru-

mienie. Imagines spotyka się w ciągu całego dnia na roślinach nadbrzeżnych. Larwy
zasiedlają brzegi strumieni, spotykane są w wilgotnej glebie. Dorosłe okudlice (Sisi-
ridae) są owadami nocnymi. Spotykane są wzdłuż brzegów rzek i jezior zasiedla-
nych przez gąbki i mszywioły. Larwy spotykane wewnątrz ciała gąbek i mszywio-
łów, czasem widoczne na ich powierzchni (Meinander 1996).

Ogólna charakterystyka motyli (Lepidoptera)

związanych z środowiskiem wodnym

Motyle są jednym z najliczniejszych rzędów owadów, na świecie znanych jest

około 180 tys. gatunków, sklasyfikowanych w prawie 130 rodzinach. W Europie
stwierdzono występowanie ponad 8300 gatunków (Karsholt, Razowski 1996), a w
Polsce ponad 3 tys. (Buszko, Nowacki 2000). Lepidoptera to przede wszystkim
formy lądowe, ze środowiskiem wodnym związani są jedynie przedstawiciele kilku
rodzin. W Polsce ta grupa ekologiczna reprezentowana jest przez 4 gatunki zalicza-
ne do rodziny Crambidae (podrodzina Acentropinae): Elophila nymphaeata, Acen-
tria ephemerella, Cataclysta lemnata i Parapoynx stratiotata. Wszystkie wymienio-
ne gatunki występują pospolicie na terenie Polski (Buszko, Nowacki l.c.), Pabis
2009). W środowisku wodnym występują jaja, gąsienice i poczwarki wymienionych
gatunków, a w przypadku Acentria ephemerella w środowisku wodnym występują
również imagines (samice) (Speidel 2002). Możliwość identyfikacji zapewnia kilka
opracowań zawierających klucze do oznaczania gąsienic, postaci dorosłych oraz
żerowisk. Są to opracowania Agassiz’a (1996), Speidel’a (l.c.), Beiger (2004) oraz
Vallennduuk’a i Cuppen’a (2004).

Wodne Crambidae spotykane w Polsce, produkują dwie generacje w ciągu roku.

Imagines występują od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Stadium zimującym są
gąsienice, które można spotkać prawie przez cały rok (Vallennduuk, Cuppen 2004).

Wszystkie wodne motyle spotykane w Polsce związane są z wodami stojącymi o

bogatej roślinności wodnej (jeziora, stawy, starorzecza). Gąsienice opisywanych
gatunków są typowymi roślinożercami, związanymi z określoną, zwykle jednak
wielogatunkową grupą roślin wodnych (Speidel 2002).

Literatura

Agassiz D.J. 1996. Lepidoptera Pyralidae, (China Mark) Moths. W: Nilsson A. (red.) Aquatic Insects of

North Europe. A Taxonomic Handbook, vol. 1. Apollo Books, Stenstrup, s. 257–263.

Aspök U. 2004. Fauna Europaea: Megaloptera. Fauna Europaea version 1.1. http://www.faunaeur.org
Aspök U. 2004. Fauna Europaea: Neuroptera. Fauna Europaea version 1.1, http://www.faunaeur.org

Beiger M. 2004. Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Wydawnictwo Na-

ukowe Bogucki.

Buszko J., Nowacki J. 2000. The Lepidoptera of Poland. A Distributional Checklist. Polskie Towarzy-

stwo Entomologiczne, Poznań – Toruń.

Czechowska W., Dobosz R. 1990. Megaloptera. W: Razowski J. (red.), Wykaz zwierząt Polski. Tom I.

Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków, s. 137.

Czechowska W., Dobosz R. 1990. Planipennia. W: Razowski J. (red.), Wykaz zwierząt Polski. Tom I.

Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków, s. 141–143.

Dobosz R. 1990. Sialidae (Megaloptera, Neuropteroidea) of Poland – a faunistic reviev. Ann. Upper

Silesian Mus., 1, 149–157.

Dobosz R. 1997. Megaloptera – Wielkoskrzydłe. W: Razowski J. (red.), Wykaz zwierząt Polski. Tom V.

Wydawnictwa Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków, s. 167–168.

Dobosz R. 1997. Planipennia – Sieciarki. W: Razowski J. (red.), Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wy-

dawnictwa Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Kraków, s. 168–170.

Elliot J.M., O’Connor J.P., O’Connor M.A. 1979. A key to the larvae of Sialidae (Insecta: Megaloptera)

occuring in yhe British Isles. Fresh. Biol., 9, 511–514.

Hölzel H. 2002. Insecta: Megaloptera. W: Schwörbel J., Zwick P. (red.) Süßwasserfauna von Mitteleu-

ropa. Springer-Vlg., Heidelberg, 15-16-17, s. 1–30.

Hölzel H., Weißmair W. 2002. Insecta: Neuroptera. W: Schwörbel J., Zwick P. (red.) Süßwasserfauna

von Mitteleuropa. Springer-Vlg., Heidelberg, 15-16-17, s. 31–86.

Kaiser E.W. 1977. Aeg og larver af 6 Sialis-arter fra Skandinavien og Finland (Megaloptera, Sialidae).

Flora Fauna, 83 (3/4), 65–79.

Karsholt O., Razowski J. 1996. The Lepidoptera of Europe. A Distributional Checklist. Apollo Books.
Mikulski J.S. 1951. Sieciarki (Neuroptera s.l.). Fauna słodkowodna Polski. PWN, Warszawa.
Meinander M. 1996. Megaloptera Sialidae, Alder Flies. W: Nilsson A.N. (red.) Aquatic insects of North

Europe. Apollo Books, Stenstrup, 1, s. 105–110.

Meinander M. 1996. Neuroptera, Lacewings. W: Nilsson A.N. (red.) Aquatic insects of North Europe.

Apollo Books, Stenstrup, 1, s. 111–114.

Pabis K. 2009. Różnorodność i biologia motyli (Lepidoptera) związanych ze środowiskiem wodnym.

Kosmos, 58 (1-2), 161–171.

Speidel W. 2002. Lepidoptera: Crambidae: Acentropinae. W: Hölzel H., Weimar W., Speidel W. (red.)

Insecta: Megaloptera, Neuroptera, Lepidoptera. Süßwasserfauna von Mitteleuropa, Springer-Vlg.,
Heidelberg, 15-16-17.

Vallenduuk H.J., Cuppen M.J. 2004. The aquatic living caterpillars (Lepidoptera: Pyraloidea: Crambi-

dae) of Central Europe. A key to the larvae and autecology. Lauterbornia 49, 1–17.

Megaloptera, Neuroptera and Lepidoptera associated

with aquatic habitats in Poland

RZEGORZ

OŃCZYK

ATARZYNA

WIATKOWSKA

OANNA

OWAK

University of Łódź, Laboratory of Limnology and Water Protection, Department of Invertebrate

Zoology and Hydrobiology,

Banacha str. 12/16, 90-237 Łódź

*Corresponding author e-mail: tonczyk.grzegorz@gmail.com

Summary. Megaloptera are insect order represented in Poland only by 4 species with aquatic
larvae. Alderflies (Sialis spp.) living in our waters are predators inhabiting bottom sediments
composed of mud and detritus. Thus they are an important component of freshwater animal com-
munities. Less known are lacewings and moths having aquatic larvae. To the first group belong
Sisyra species, whose larvae colonise colonies of freshwater sponges, as well as Osmylus fulvice-
phalus associated with muddy river banks. The other group is composed of 4 moth species, whose
caterpillars feed on tissues of aquatic plants.
Key words: aquatic insects, Megaloptera, Neuroptera, Lepidoptera, total characteristics.

Dreissena polymorpha (Pall.)

w rzece Płocicznej (Drawieński Park Narodowy)

IOTR

OMEK

OMASZ

ONIAK

Uniwersytet A. Mickiewicza, Wydział Biologii, Zakład Ochrony Wód, ul. Umultowska 89, 61-614

Poznań

* e-mail: tjoniak@amu.edu.pl

Streszczenie. Przedstawiono wyniki 2-letnich (2006–2007) badań jakościowych i ilościowych
makrozoobentosu, a szczególnie zmienności przestrzennej i struktury dominacji w rzece Płocicz-
nej. Analizowano wpływ fizycznych cech siedlisk (charakter przepływu, typ podłoża) i parame-
trów chemicznych wody na faunę denną w systemie rzeczno-jeziornym. Badania obejmowały trzy
siedliska lenityczne (w górnym biegu rzeki) i dwa lotyczne (w biegu dolnym). W rzece stwierdzo-
no łącznie 17 grup makrozoobentosu. Najczęściej spotykane były taksony należące do Bivalvia,
Ephemeroptera, Trichoptera i Diptera. W dolnym biegu rzeki zaznaczyła się dominacja mięcza-
ków z inwazyjną racicznicą zmienną (Dreissena polymorpha). Analizy chemiczne wody wykazały
stopniowe oczyszczanie się rzeki w wyniku przepływu przez system rzeczno-jeziorny.

Słowa kluczowe: system rzeczno-jeziorny, zbiorowiska makrozoobentosu, siedlisko, chemia
wody.

Wstęp

Rzeka Płociczna, prawy dopływ Drawy (długość 51 km, powierzchnia dorzecza

440 km

) do ujścia Runicy jest uregulowana – wąska i płytka, a na ostatnim prawie

20 km odcinku znajdującym się na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego
(DPN) – dzika o charakterze prawie naturalnym. W Parku przepływa ona na stosun-
kowo krótkim odcinku przez trzy jeziora rynnowe: Sitno, Płociczno i Ostrowieckie.
Ciąg jezior tworzy system rzeczno-jeziorny o znacznej różnicy wysokości: od
pierwszego do ostatniego prawie 12 metrów. O ile w przeszłości w wielu miejscach
rzeka podlegała regulacjom (np. zwężeniom koryta przez zabudowę hydrotech-
niczną elektrowni wodnych), to do czasów obecnych z obiektów tych pozostały
tylko ślady. Duże zróżnicowanie prędkości przepływu wynikające z różnicy pozio-

mów między kolejnymi jeziorami kaskady oraz zmiana substratu wywołują zmiany
struktury hydrobiontów związane z transformacjami siedliskowymi. Fauna denna
rzeki Płocicznej nie została dotąd poznana, w przeciwieństwie do innych rzek tego
rejonu (Głazaczow 1994) i jezior DPN (Joniak, Domek 2006, Domek i in. 2008).
Celem pracy była charakterystyka malakofauny w systemie rzeczno-jeziornym rzeki
Płocicznej ze szczególnym uwzględnieniem inwazyjnego małża Dreissena polymor-
pha (Pall.).

Teren badań i metody

Badania prowadzono wiosną i jesienią w latach 2006–2007 na 5 stanowiskach

zlokalizowanych powyżej i poniżej jezior. Profil wzdłużny Płocicznej na badanym
odcinku jest silnie zróżnicowany i ma wyjątkowy charakter. W górnym biegu, gdzie
woda płynie leniwie (środowisko lenityczne, koryto wyścielone przez piasek i muł)
wyznaczono 3 stanowiska badawcze, natomiast w dolnym, gdzie rzeka gwałtownie
przyspiesza (środowisko lotyczne, podłoże żwirowo-kamieniste) kolejne 2. Próbki
osadu pobierano chwytaczem rurowym typu „Czapla”, płukano na sicie bentoso-
wym o średnicy oczek 0,4 mm i utrwalano. W terenie mierzono temperaturę wody
oraz pH, przewodnictwo i natlenienie, a laboratoryjnie oznaczano podstawowy skład
chemiczny.

Wyniki badań i dyskusja

Faunę denną rzeki stanowiło 17 grup organizmów. W biegu rzeki ilość grup była

zmienna, co uwidaczniały różnice między stanowiskami, na przykład 1 a 2 – odpo-
wiednio 7 i 15 grup. W profilu wzdłużnym rzeki stwierdzono wyraźne zróżnicowa-
nie liczebności organizmów i struktury dominacji w obrębie grup taksonomicznych
(Tabela 1). Cechą stanowisk w górnym biegu rzeki (1–3) była mała liczebność orga-
nizmów (średnio 2277 os.·m

). W tym odcinku największą liczebność stwierdzono

na stanowisku 2 (4600 os.·m

), gdzie rzeka płynie leniwie w bardzo szerokim kory-

cie nabierając cechy wód stojących. Wśród organizmów tam stwierdzonych znalazły
się rzadkie na niżu widelnice oraz niespotykana gdzie indziej, duża liczebność wo-
dopójek.

Z biegiem rzeki zwiększała się liczba organizmów tolerujących silny prąd wody.

W profilu wzdłużnym rzeki obserwowano silny wzrost liczebności Bivalvia i Ga-
stropoda. Udział małży w ogólnej liczebności bezkręgowców w dolnym biegu był
prawie 3-razy większy niż w górnym. Na stanowiskach 4 i 5 szczególnie duży udział
miały Bivalvia. Ogólna liczebność organizmów była tam znacząco wyższa z maksi-
mum 35 tys. os.·m

(Tabela 1). Charakter podłoża i szybki, turbulentny przepływ

powodowały, że występowała tu dominacja pojedynczych taksonów. Na stanowisku
4 80% organizmów stanowiła skójka zaostrzona (Unio tumidus Phil.), natomiast na
ostatnim dominowała racicznica zmienna (Dreissena polymorpha Pall.) – 72%.
Przyczyn dominacji racicznicy i ogólnego spadku różnorodności makrozoobentosu
należy upatrywać w następującej z biegiem rzeki zmianie jakościowej substratu
(Kownacki 2003). Czynnik ten kształtuje morfologiczne, behawioralne i fizjologicz-
ne przystosowania do życia w określonym siedlisku poszczególnych grup bezkrę-
gowców, co jest podkreślane zwłaszcza w odniesieniu do rzek nizinnych (Linde-
gard-Petersen 1972).

Tabela 1. Frekwencja i zagęszczenie makrozoobentosu (os.·m

) na stanowiskach w biegu rzeki

Grupa

Stanowisko

1 2 3 4 5

Platyhelminthes

138

Nematoda

Oligochaeta 69

322

184

276

Hirudinea

184 690

Bivalvia

276

828

552

6486

24 995

Gastropoda

138 115 115 690

Amphipoda

46 23 92

Isopoda

299

4554

Ephemeroptera

1104

138

Odonata

230

Heteroptera

Megaloptera

322

Plecoptera

Trichoptera 184

943

138

1656

Diptera 184

1012

460

1656

Ceratopogonidae

Hydracarina

138

Liczba

taksonów 8 22 11 11 12

Średnia liczebność

(os.·m

)

805 4600 1426 8142

793

Zdominowanie makrofauny dennej na stanowisku 5 przez racicznicę zmienną

było nieprzypadkowe. Choć właściwym materiałem podłoża koryta jest tam żwir, to
zalega na nim gruba (około metrowa) warstwa pokruszonych muszli w różnym sta-
dium rozkładu. Dreissena polymorpha prowadząca osiadły tryb życia, doskonale
przystosowała się do tych warunków tworząc powiązane ze sobą kolonie, przytwier-
dzone do pustych muszli za pomocą tzw. nici bisiorowych. Ten sposób oddziaływa-

nia na siedlisko zwiększa wielokrotnie możliwą do zasiedlenia powierzchnię dna i
wzmaga przepływ wody (Covich i in. 1999).

Analizy chemiczne wody wykazały, że w wyniku przepływu wody przez ciąg

jezior rzeka stopniowo się oczyszcza z zawiesin organicznych i związków mineral-
nych. Można zatem dojść do wniosku, że rosnący w profilu wzdłużnym rzeki udział
przedstawicieli gromady Bivalvia (w większości filtratorów) nie wynikał wyłącznie
z korzystnych zmiany cech substratu, ale również dostatku pokarmu. Zależności od
zawartości w wodzie związków wapnia nie wykazano.

Literatura

Covich A.P., Palmer M.A., Crowl T.A. 1999. The role of benthic invertebrate species in freshwater

ecosystems. BioScience 49, 119–127.

Głazaczow A. 1994. Jętki (Ephemeroptera) rzek Gwdy i Drawy (Pojezierze Pomorskie) oraz wybranych

wód z ich dorzeczy. Pol. Pismo Entomol., Wrocław, 63, s. 213–257.

Joniak T., Domek P. 2006. Influence of humification on biodiversity of lake benthic macroinvertebrates.

Acta Agrophysica 7, (2), 365–370.

Domek P., Joniak T., Piotrowicz R. 2008. Spatial and seasonal variation of macrozoobenthos in dyshar-

monic lakes of Drawa National Park. W: Gołdyn R., Klimaszyk P., Kuczyńska-Kippen N., Piotro-
wicz R. (red.), The functioning and protection of water ecosystems. Department of Water Protec-
tion, Poznań, s. 39–44.

Kownacki A. 2003. Stan i perspektywy badań zoobentosu w rzekach. W: Domek P., Szmajda P. (red.),

Badania fauny dennej wód różnych typów. Idee Ekol., 15, ser. Szkice 8, s. 47–50.

Lindegard-Petersen C. 1972. An ecological investigation of the Chironomidae (Diptera) from a Danish

lowland stream (Linding A). Arch. Hydrobiol. 69, 465–507.

Dreissena polymorpha (Pall.) in Płociczna River (Drawień-

ski National Park)

IOTR

OMEK

OMASZ

ONIAK

A. Mickiewicz University of Poznań, Faculty of Biology, Department of Water Protection, Umul-

towska str. 89, 61-614 Poznań

Corresponding author e-mail

: tjoniak@amu.edu.pl

Summary. This paper presents the results of a two-year study (2006-2007) on qualitative and
quantitative research of macrozoobenthos, especially a spatial variability and domination structure
in the Płociczna River. The influence of the physical features of habitats (character of water flow,
type of bottom sediment) and the chemical parameters of water on bottom fauna in river-lake
system was analyzed. The investigations involved three lentic (upper course of river) and two lotic
(lower river) habitats. A total of 17 groups of macrozoobenthos were identified. Taxa representing
Bivalvia, Ephemeroptera, Trichoptera and Diptera belonged to the most frequently occurring
organisms. In lower course of river the domination of Bivalvia was stated with invasive species
Dreissena polymorpha (Pall.). An analysis of water chemistry indicated a systematic purification
of the river in river-lake system, which was reflected in the reduction of mineral components and
suspended matter.
Key words: river-lake system, macrozoobenthos, habitat, water chemistry.

Wpływ czynników środowiskowych

w wysokogórskich jeziorach tatrzańskich

na różnorodność ich fauny dennej

OANNA

ALAS

Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. Mickiewicza 33, 31-129 Kraków

e-mail: galas@iop.krakow.pl

Streszczenie. Kompleksowe badania w ostatnim 10-leciu, dużej liczby jezior wysokogórskich po-
łożonych po Polskiej i Słowackiej stronie Tatr umożliwiły powstanie baz danych zarówno składu
gatunkowego fauny litoralu jak i wielu parametrów abiotycznych. Przy pomocy metod ordyna-
cyjnych określono zależności składu i rozmieszczenia gatunków bentosu od głównych czynników
środowiskowych. Wytypowano także kilka grup jezior górskich, różniących się pH i trofią wody
oraz charakterystycznymi gatunkami. Wiele z tych gatunków szczególnie Chironomidae może być
indykatorami stanu zakwaszenia wody, jakie występują w wysokogórskich oligotroficznych jezio-
rach tatrzańskich czy zmian klimatycznych.

Słowa kluczowe: makrobezkręgowce litoralu, czynniki abiotyczne, Tatry.

Wstęp

Badania fauny bentosowej jezior tatrzańskich prowadzone były już od początku

XIX w. (za Kownacki, Łaczak 1997, Kownacki, Ślusarczyk 2009). Ich intensyfi-
kacja przypadła na przełom XX/XXI wieku, głównie dzięki finansowanym przez
Unię Europejską międzynarodowym projektom. W programie AL:PE2 “Acidifica-
tion of Mountain lakes: Paleolimnology and Ecology” oraz MOLAR “Mountain
Lake Research” badano jedynie po kilka jezior w wielu obszarach górskich Europy.
W polskich Tatrach zbadano m.in. bentos Zielonego i Długiego Stawu Gąsienico-
wego (Kownacki i in. 2000). Dopiero kolejny projekt EMERGE “European Moun-
tain Lake Ecosystems: Regionalisation, diaGnostics & Socio-economic Evaluation”
umożliwił kompleksowe zbadanie 350 jezior położonych w 11 europejskich rejo-
nach górskich, w tym 49 jezior w całych Tatrach. Rezultatem tych ostatnich badań
jest zbiór wyników zawierających zarówno parametry chemiczne wody, jak i biolo-

giczne obejmujące również bentos litoralu. Dzięki tak dużej bazie danych przy użyciu
metod statystycznych możliwe stało się wykazanie zależności składu gatunkowego
makrobezkręgowców od parametrów abiotycznych, jak m.in. chemiczny i troficzny
skład wody, właściwości zlewni, morfometrii jeziora czy jego położenia na różnych
wysokościach (Krno i in. 2006, Čiamporova-Zatovičová i in. 2010) Możliwe było
również dokonanie porównywania jezior usytuowanych w obrębie jednego regionu
górskiego np. Tatr (Krno i in. 2006, Bitušik i in. 2006), jak i 7 różnych regionów gór-
skich Europy pomiędzy sobą (Fjellheim i in. 2009). Obecne opracowanie jest pod-
sumowaniem części wyników otrzymanych w projekcie EMERGE, odpowiedzią na
pytanie jak czynniki środowiskowe wpływają na skład gatunkowy i rozmieszczenie
fauny bentosu litoralu.

Teren badań

Badania obejmowały maksymalnie 49 jezior, usytuowanych po polskiej i sło-

wackiej stronie Tatr, na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN) oraz

TANAP-u (Tatranskỳ národnỳ park)

. Badane jeziora są położone powyżej górnej

granicy lasu, na wysokości od 1579 do 2157 m n.p.m., ich powierzchnie wynoszą od
0,1 do 34 ha, a maksymalna głębokość od 2 do 79 m. Zlewnie jezior zbudowane są
z nieprzepuszczalnych skał granitowych, pokrytych glebami inicjalnymi lub bielico-
wymi. Roślinność występująca w zlewniach jest zależna od położenia nad pozio-
mem morza: w strefie subalpejskiej (1550-1850 m n.p.m.) dominuje kosodrzewina
(Pinus mugo), a w strefie alpejskiej (1850-2300 m n.p.m.) łąka alpejska lub nagie
skały. W obrębie obu Narodowych Parków wpływ turystów na jakość wody w jezio-
rach powinien być niewielki, podobnie jak hodowli owiec, która została zakazana na
początku 1950 roku. W kilku jeziorach występuje populacja sztucznie wsiedlonego,
obcego dla obszaru Tatr, pstrąga źródlanego Salvelinus fontinalis (Mitch.).

Metody

Bezkręgowce litoralu pobierane były metodą pół-jakościową tzw. „kick sam-

pling”. W czasie 2–3 min pobierający próby poruszając się na odcinku 20–30 m
i wzniecając osad (kopaniem nogami) zbierał go do siatki o oczkach 0,3 mm. P

obór

prób w przypadku większej liczby jezior wykonany był jednorazowo w sierpniu/
wrześniu 2000 roku, gdy środowisko wodne jest najbardziej stabilne a liczebność
większości organizmów bentosowych jest największa. Bezkręgowce oznaczano były
do najniższego, możliwego do określenia, poziomu taksonomicznego. Jedynie Bitu-
šik i in. (2006) oznaczyli Chironomidae na podstawie ich wylinek zebranych z po-
wierzchni jezior.

Do wieloczynnikowych analiz statystycznych wykorzystano parametry fizyko-

chemiczne wody jak m.in. pH i temperaturę, troficzne: DOC, P

tot

i POM w litoralu

oraz geograficzne i morfometryczne: wysokość nad poziomem morza, powierzchnię
zlewni jeziora oraz jego głębokość maksymalną.

Wyniki i dyskusja

Ekstremalne warunki klimatyczne oraz parametry troficzne i fizyczno-chemicz-

ne wody jezior panujące w strefie powyżej górnej granicy lasu, determinują niską
liczbę, dobrze przystosowanych do takich warunków, gatunków/taksonów bezkrę-
gowców wodnych. Dominacja Chironomidae (CH) i Oligochaeta (O) w bentosie
litoralu jezior tatrzańskich (Kownacki, Łajczak 1997), jak i innych regionów gór-
skich Europy (Fjellheim i in. 2009) jest charakterystyczna dla wszystkich jezior
ultraoligo- i oligotroficznych, leżących w strefie kosówki. W Tatrach taksonami do-
minującymi zarówno pod względem częstości występowania, jak i liczebności były:
Heterotrissocladius marcidus, Micropsectra spp. i Corynoneura spp. (CH) oraz Cer-
nosvitoviella atrata (słowackie jeziora), C. tatrensis (polskie jeziora) (Dumnicka,
Boggero 2007) i Nais variabilis (O), a także wypławek Crenobia alpina (Krno i in.
2006). H marcidus – gatunek eurytopowy, jak i Micropsectra radialis należały do
najczęściej spotykanych w litoralu większości badanych jezior alpejskich Europy
(Fjellheim i in. 2009).

Analizy DCA i CCA wykazały, że parametrami istotnie różnicującymi skład

makrobezkręgowców litoralu jezior tatrzańskich było ich położenie nad poziomem
morza i związana z tym temperatura powierzchniowa wody, jej odczyn oraz trofia
wyrażona całkowitą zawartością fosforu (P

tot

) i ilością materii organicznej w osa-

dach litoralu (Tabela 1).

Tabela 1. Parametry abiotyczne istotnie różnicujące wysokogórskie jeziora tatrzańskie

Parametr

Liczba

jezior

Ilość grup

fauny

Literatura

Wysokość n.p.m, temperatura wody, ph,

tot

, POM w osadach litoralu

cały zoobentos

Krno i in. (2006)

Ph, DOC, wysokość n.p.m, powierzchnia

jeziora

Chironomidae

Bitušik i in. (2006)

Wysokość n.p.m, temperatura wody, POM

w osadach litoralu

cały zoobentos

Čiamporova-Zatovičová

i in. (2010)

Wysokość n.p.m, temperatura wody

Chironomidae Hamerlik, Bitušik (2009)

Korelacja pomiędzy badanymi parametrami abiotycznymi jezior tatrzańskich,

a składem gatunkowym bezkręgowców (Krno i in. 2006), czy tylko zespołu Chiro-
nomidae (Bitušik i in. 2006) pozwoliła na wyodrębnienie kilku typów jezior (Tabela 2).

Obecne badania potwierdziły biologiczne znaczenie odczynu wody jako istot-

nego czynnika różnicującego jeziora tatrzańskie (Tabela 1, 2). Proces ich zakwasza-
nia, który rozpoczął się na początku XX w. i osiągnął swój szczyt w latach 80. miał
negatywny wpływ na ekosystemy wysokogórskich akwenów, położonych na gra-
nicie (Horická i in. 2006). Zalutschia tatrica (Chironomidae) występujący w wodach
naturalnie kwaśnych i zakwaszonych (pH 4,8–5,3) można uważać za indykator acy-
dyfikacji jezior (Tabela 2).

Tabela 2. Typy jezior o różnym położeniu, pH wody, morfometrii, trofii i charakterystycznych

gatunkach (Krno i in. 2006, zmodyfikowane)

Położenie

jeziora

Stan

zakwaszenia

Morfometria

Trofia wody

Gatunki charakterystyczne

Alpejskie silnie

zakwaszone

pH 4,8–5,3

mała zlewnia

maks. 0,5 km

dużo P

tot

(4–15 µg·l

–1

DOC i POM w litoralu

(do 30%),

wysoki udział % Diptera

Zalutschia tatrica (CH)

Sialis lutaria (M)

Limnephilus coenosus (T)

Alpejskie zakwaszone

pH 5,1–6,6

małe

i płytkie

jeziora

mało POM w litoralu

(0–3%), mała liczba rodzin
i rodzajów, mało taksonów

EPT

Leuctra rosinae (P)

Allogamus spp.

Pseudodiamesa nivosa (CH)

Alpejskie nie

zakwaszone

pH 6,7–7,0

duża liczba rodzin,

dużo Diptera

Haplotaxis gordioides (O)

Archynopteryx compacta

(P)

Sub-
alpejskie

zakwaszone

pH 5,7–6,5

niska

bioróżnorodność

Cernosvitoviella tatrensis

i Tubifex ignotus (O)

Nemurella picteti (P)

Sub-
alpejskie

nie

zakwaszone

pH 6,6–7,3

wysoka

bioróżnorodność,

duża liczba rodzin,

dużo taksonów EPT

Diura bicaudata (P)

Pedicia rivosa (D)

Eukiefierella spp.,
Micropsectra spp.

i Zavrelimyia spp. (CH)

Oznaczenia: CH – Chironomidae, M – Megaloptera, T – Trichoptera, O – Oligochaeta, P – Plecoptera, D –

Diptera, E – Ephemeroptera

Wpływ temperatury wody jeziora, związanej z jego położeniem nad poziomem

morza, na faunę bezkręgowców był od dawna obserwowany w Tatrach (Hrabé
1942). W obecnych badaniach kilku jezior usytuowanych wzdłuż gradientu wy-
sokości stwierdzono istotny wzrost różnorodności fauny bezkręgowców (wyrażonej

liczbą gatunków/lub wyższych taksonów i indeksem Shannona-Wienera) wraz ze
wzrostem temperatury powierzchniowej wody (Hamerlik, Bitušik 2009, Čiamporo-
va-Zatovičová i in. 2010). Wydaje się, że larwy owadów, szczególnie Chironomidae
i Plecoptera mogłyby być dobrymi indykatorami zmian klimatycznych. W wyniku
wzrastającego ocieplenia klimatu gatunki nie-owadów fauny bentosu pozostaną sta-
bilne, podczas gdy liczba termofilnych gatunków owadów wodnych, typowych dla
niższych wysokości, ulegnie wzrostowi. Korelacja pomiędzy rozmieszczeniem ga-
tunków bentosu a położeniem jeziora sugeruje istotną rolę klimatu, który wpływa
takie parametry środowiskowe jak długość okresu bez pokrywy lodowej i produkcję
materii organicznej w zlewni.

Wnioski

Wykazano jakie parametry abiotyczne istotnie różnicują wysokogórskie jeziora

tatrzańskie: położenie n.p.m., odczyn i temperatura powierzchniowa wody.

Określono kilka wyraźnych typów jezior górskich, różniących się stopniem za-

kwaszenia, trofią i zespołem charakterystycznych gatunków.

Stwierdzono możliwość wykorzystania różnych gatunków bentosu, a w szcze-

gólności Chironomidae jako indykatorów zmian klimatycznych.

Literatura

Bitušik P., Svitok M., Kološta P., Hubková M. 2006. Classification of the Tatra Mountain lakes

(Slovakia) using chironomidae (Diptera, Chironomidae). Biologia, Bratislava 61 suppl. 18, 191–
203.

Čiamporova-Zatovičová Z, Hamerlík L., Šporka F., Bitušík P. 2010. Littoral benthic macroinvertebrates

of alpine lakes (Tatra Mts) along an altitudinal gradient: a basis for climate change assessment.
Hydrobiologia (w druku).

Dumnicka E. Boggero A. 2007. Ecological aspect of freshwater Oligochaeta distribution in two

mountain ranges in Europe: Tatra Mountains (Poland) and Alps (Italy). Fundamental Applied
Limnology, 168, 231–242.

Fjellheim A., Raddum G.G., Vandvik V., Cogălniceanu D., Boggero A., Brancelj A., Galas J., Sporka

F., Vidinova Y., Bitušik P., Dumnicka E., Gâldean N., Kownacki A., Krno I., Preda E., Risnoveanu
G., Stuchlik E. 2009. Diversity and distribution patterns of benthic invertebrates along alpine
gradients. A study of remote European freshwater lakes. Advanc. Limnol. 62, 167–190.

Hamerlik L., Bitušik P. 2009. The distribution of littoral chironomids along and altitudinal gradient in

High Tatra Mountain lakes: could they be used as indicators of climate change? Ann. Limnol. – Int.
J. Lim. 45, 145–156.

Horická Z., Stuchlik E., Hudec I., Černý M., Fott J. 2006. Acidification and the structure of crustacean

zooplankton in mountain lakes: the Tatra Mountains (Slovakia, Poland). Biologia, Bratislava 61,
suppl. 18, 121–134.

Hrabé S. 1942. O bentické zviřene jezer ve Vysokých Tatrách. Physiographica Slovaca, Acta Eruditae

Societatis Slovacae, Bratislava 8, 124–177.

Kownacki A., Łajczak A. (red.) 1997. Operat Ochrony Zasobów Wodnych Tatrzańskiego Parku

Narodowego. TPN, ZBW Kraków.

Kownacki A., Galas J., Dumnicka E., Mielewczyk S. 2000. Invertebrate communities in permanent and

temporary high mountain lakes (Tatra Mts). Annals Limnol. 36, 181–188.

Kownacki A., Ślusarczyk J.M. 2009. Badania faunistyczne jezior tatrzańskich do roku 1914. Kwartalnik

Historii Nauki i Techniki 54, 95–113.

Krno I., Šporka F., Galas J., Hamerlǐk L., Zatovičová Z., Bitušik P. 2006. Littoral benthic

macroinvertebrates of mountain lakes in the Tatra Mountains (Slovakia, Poland). Biologia,
Bratislava 61, suppl. 18, 147–166.

The influence of environmental factors on benthic fauna

diversity in Tatra high mountain lakes

OANNA

ALAS

Institute of Nature Conservation PAS,

av. Mickiewicza 33, 31-129 Kraków

e-mail: galas@iop.krakow.pl

Summary. The complex investigations of a large number of high mountain lakes situated on both
sides of the Polish-Slovak border in the Tatra Mts. performed in last 10 years allowed to collect
the database of benthic fauna species and of many abiotic parameters. Multivariate statistics
methods were used to demonstrate the relationship between the main environmental variables and
benthic species composition and distribution. They also allowed to recognize some types of Tatra
lakes, differing in pH, water trophy and indicative macroinvertebrate species. Many of them,
mainly Chironomidae may be used as indicators of lake acidification status or climatic changes,
which appeared in high mountain oligotrophic water bodies.
Key words: littoral benthos, abiotic parameters, the Tatra Mountains.

Duże skrzelonogi Polski (Crustacea:

Anostraca, Notostraca, Laevicaudata, Spinicaudata):

stan poznania, zagrożenia i perspektywy

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

Uniwersytet A. Mickiewicza, Wydział Biologii,

Zakład Zoologii Ogólnej, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

e-mail: glodny@amu.edu.pl

Tak zwane duże skrzelonogi (large branchiopods, Euphyllopoda) to parafile-

tyczna grupa skorupiaków obejmująca wszystkie Branchiopoda z wyjątkiem wiośla-
rek, a więc rzędy: Anostraca, Notostraca, Laevicaudata, Spinicaudata i Cyclestherida.
Wszyscy znani obecnie przedstawiciele tej grupy to mieszkańcy wód śródlądowych.
Ze względu na stosunkowo słabe zdolności lokomotoryczne wszystkie gatunki zali-
czane do tej grupy są bardzo narażone na drapieżnictwo ze strony kręgowców.
Prawdopodobnie dlatego zamieszkują niemal wyłącznie zbiorniki bezrybne – naj-
częściej całkowicie wysychające lub przemarzające do dna stawy lub jeziora o bar-
dzo wysokim zasoleniu (rodzaj Artemia). Z tymi wąskimi preferencjami odnośnie
zamieszkiwanych siedlisk wiążą się zagrożenia z jakimi obecnie spotykają się
przedstawiciele dużych skrzelonogów. W związku z zanikaniem i degradacją drob-
nych zbiorników wodnych grupa ta uważana jest za globalnie narażoną na wyginię-
cie. W większości krajów Unii Europejskiej wszyscy przedstawiciele dużych skrze-
lonogów objęci są ochroną gatunkową lub wciągani na krajowe czerwone listy
zwierząt ginących. Specjalną troską obejmowane są również siedliska poszczegól-
nych gatunków – np. w Austrii specjalnie w celu ochrony jednego z przedstawicieli
Anostraca stworzono rezerwat przyrody obejmujący fragment terenów zalewowych
Morawy.

Z terenu Polski podawanych jest do tej pory 12 gatunków dużych skrzelonogów,

w tym z rzędu Anostraca (bezpancerzowce): Branchinecta paludosa (OF Müller,
1788), Branchipus shaefferi (Fischer, 1834), Chirocephalus diaphanus Prévost,
1803, Ch. josephinae (Grube, 1853), Ch. shadini (Smirnov, 1928), Eubranchipus
grubii (Dybowski, 1860) oraz Streptocephalus torvicornis (Waga, 1842); Notostraca
(przekopnice): Triops cancriformis (Linnaeus, 1758) i Lepidurus apus (Linnaeus,

1758); Laevicaudata (dzioboszniki): Lynceus brachyurus (OF Müller, 1785); Spini-
caudata (małżynki): Cyzicus tetracerus (Krynicki, 1830) i Limnadia lenticularis
(Linnaeus, 1720) (dwa ostatnie rzędy do niedawna łączone były w rząd Conchostra-
ca, muszloraki).

Literaturowe informacje dotyczące polskich stanowisk wymienionych gatunków

są bardzo rozproszone i nieliczne. Na ich podstawie stwierdzić można, że do naj-
częstszych należą dziwogłówka wiosenna (E. grubii), przekopnica wiosenna (L. apus)
oraz prawdopodobnie dziobosznik (L. brachyurus), wszystkie charakterystyczne dla
tego samego rodzaju siedliska, czyli drobnych, astatyczych stawów oraz rozlewisk
olsowych. Do najrzadszych należą bez wątpienia S. torvicornis (nie notowany
z Polski od lat dwudziestych XX wieku), Ch. josephinae oraz Ch. diaphanus. Wy-
stępowanie w naszym kraju dwóch ostatnich gatunków może budzić pewne zastrze-
żenia – Ch. josephinae (notowany w Polsce dwukrotnie – przez Keilhacka (1909)
oraz Gaila (1924)) był prawdopodobnie przez nich mylony z nieopisanym wówczas
jeszcze, a bardzo podobnym Ch. shadini. Również Ch. diaphanus znany jest z tere-
nu naszego kraju z jedynie dwóch stanowisk. Jest to gatunek śródziemnomorsko-
atlantycki, występujący również na izolowanych stanowiskach w Belgii czy Rumu-
nii. Odznacza się on dużą zmiennością wewnątrzgatunkową, trwają obecnie badania
genetyczne mające na celu sprawdzenie, czy nie stanowi on kompleksu gatunków
kryptycznych (Vanschoenwinkel, inf. ustna).

Choć dane dotyczące występowania dużych skrzelonogów na terenie naszego

kraju są nad wyraz skąpe, w porównaniu z innymi państwami Europy zarówno bo-
gactwo gatunkowe, jak i liczbę znanych stanowisk przedstawicieli tej grupy w Pol-
sce można określić jako wysokie. Mimo to, wszystkie występujące u nas gatunki
należy uznać za narażone na wyginięcie i zasługujące na ochronę, przede wszystkim
ze względu na postępującą degradację odpowiednich dla nich siedlisk. Zanikanie
drobnych zbiorników wodnych może w krótkim czasie doprowadzić w Polsce do
sytuacji znanej z niektórych państw Europy zachodniej, gdzie duże skrzelonogi stają
się dużą rzadkością a niektóre gatunki stają na krawędzi wymarcia (np. L. brachyu-
rus w Austrii czy Niemczech). Obecnie w naszym kraju na Czerwonej Liście Zwie-
rząt Ginących oraz pod ochroną prawną znajduje się jeden gatunek – skrzelopływka
bagienna (B. paludosa), w Polsce znana z jednego stanowiska (Dwoisty Staw Gą-
sienicowy) na którym najprawdopodobniej wyginęła w latach sześćdziesiątych XX
wieku.

Badania są finansowane w ramach grantu MNiSW nr NN 304 3400 33.

Ocena stanu ekologicznego jezior

na podstawie wylinek poczwarkowych Chironomidae

na przykładzie jezior zlewni rzeki Wel

AŁGORZATA

OŁUB

Instytut Ochrony Środowiska, Zakład Metod Oceny i Monitoringu Wód,

ul. Kolektorska 4, 01-692 Warszawa

e-mail: mgolub@ios.edu.pl

Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) nakłada na kraje Unii Europejskiej wymóg

oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrozoobentosu. W Polsce do tej
pory nie opracowano takiej metody. Badania terenowe w zlewni rzeki Wel obejmo-
wały czterokrotnie w trakcie sezonu wegetacyjnego pobór wylinek poczwarkowych
Chironomidae jeziora zgodnie z metodą Chironomid Pupal Exuvial Technique
(CPET). Jednocześnie pobierane były próby wody w celu określenia stopnia eutrofi-
zacji wód.

Testowano cztery grupy indeksów biotycznych: skład, liczebność, różnorodność

taksonomiczna oraz udział taksonów wrażliwych na zakłócenia. Liczba taksonów
stwierdzonych w próbach letnich wahała się w zakresie od 4 do 32 taksonów Chiro-
nomidae. Stwierdzono nielinową zależność bogactwa taksonomicznego oraz udziału
taksonów wrażliwych według brytyjskiego wskaźnikiem CPET_EQR wraz z nasile-
niem trofii wód.

Fauna bentosowa jezior humusowych

Drawieńskiego Parku Narodowego

– historia badań i stan wiedzy

OMASZ

ONIAK

Uniwersytet A. Mickiewicza, Wydział Biologii, Zakład Ochrony Wód, ul. Umultowska 89, 61-614

Poznań

e-mail: tjoniak@amu.edu.pl

Streszczenie. W pracy przedstawiono historię badań i stan poznania makrozoobentosu jezior
humusowych Drawieńskiego Parku Narodowego. Specyficzną cechą chemizmu jezior humuso-
wych jest znacząca zawartość rozpuszczonej materii organicznej, głównie o charakterze humuso-
wym. Procesy humifikacji jezior związane są z dopływem dużych ilości substancji organicznych,
co doprowadza do istotnych zmian w środowisku wodnym podobnie jak wykształcenia specyficz-
nych zbiorowisk hydrobiontów. Wzrost stężeń kwasów humusowych w wodach powoduje zmiany
właściwości abiotycznych, takich jak wysoka barwa wody (od jasno żółtej do brunatnej), spadek
miąższości warstwy trofogenicznej, zakwaszenie (pH < 6,5) i silne ograniczenia dostępności łatwo
biologicznie przyswajalnych związków biogenicznych, w tym kationów dwuwartościowych
(głównie wapnia). W takich warunkach rozwój pewnych grup fauny bentosowej jest niemożliwy
(na przykład Crustacea, Mollusca), a zróżnicowanie taksonomiczne i liczebność organizmów jest
limitowana.

Słowa kluczowe: jezioro dystroficzne, substancje humusowe, park narodowy.

Wstęp

Różnice pomiędzy jeziorami o niskiej i wysokiej barwie wody próbowano zro-

zumieć od początku istnienia limnologii. Jeziora z dużą zawartością rozpuszczonych
substancji humusowych i allochtonicznego detrytusu postrzegano zawsze jako od-
rębny, specyficzny typ łatwo odróżnialny dzięki zabarwieniu wody – od żółtawego
do brunatnego (Joniak 2005). Do innych charakterystycznych cech tych jezior zali-
czano torfowiskowe otoczenie, niskie koncentracje elektrolitów w wodzie oraz ubó-
stwo flory i fauny. Na obszarze Drawieńskiego Parku Narodowego (DPN) znajduje

się kilka jezior, których funkcjonowanie nie podlega prawidłowościom opisanym
dla jezior szeregu „harmonicznego”. O ich nietypowym charakterze decydują sub-
stancje humusowe, które w dużych ilościach dopływają z otaczających torfowisk
wysokich i mszarnych oraz ze zlewni pokrytej lasem szpilkowym (Kraska 1998).
Allochtoniczny ładunek substancji biogennych jest wiązany przez substancje humu-
sowe, których wysokie stężenia utrzymują kwaśny odczyn wody, wywołują deficyt
mineralnych substancji pokarmowych (Joniak, Kraska 1999, Domek, Joniak 2000).
W pracy przedstawiono wyniki wieloletnich badań (1998–2008) makrozoobentosu
trzech jezior humusowych o istotnie różnych cechach środowiska abiotycznego.

Teren badań

Na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego znajduje się około 20 jezior

przedstawiających całą gamę różnorodnych typów limnologicznych. Prawie wszyst-
kie znajdują się w jego wschodniej części, ułożone w dwóch ciągach. Jeden związa-
ny jest z przepływającą rzeką Płociczną, a drugi, równoległy, tworzą jeziora nie-
przepływowe reprezentujące szeroką mozaikę morfologiczno-troficzną (Kraska
1998). Jeziora nie przepływowe to z reguły zbiorniki głębokie: Czarne, Płociowe,
Marta, Piaseczno Duże i po części jezioro Ostrowiec. W grupie tej znajdują się jed-
nak również jeziora płytkie i stosunkowo małe, jak Jezioro Piaseczno Małe i kilka
jeziorek znajdujących się na terenie rezerwatu „Głodne Jeziorka”.

Tabela 1. Charakterystyki morfometryczne i chemiczne wód jezior (wartości średnie)

Parametr

Jezioro/status humusowy

Głodne III

polihumusowe

Głodne IV

mezohumusowe

Piaseczno Małe

oligohumusowe

Powierzchnia

(ha)

0,65 0,42 8,0

Głębokość

maks.

(m)

8,5 7,2 8,4

Głębokość średnia

(m)

3,1 3,2 3,0

Długość maks. (m)

120

680

Szerokość maks. (m)

210

Dł. linii brzeg. (m)

345

220

1825

Powierzchnia zlewni (ha)

91,0

7,32

21,6

Barwa (mg Pt·dm

–3

)

128 44 26

Odczyn

4,5 4,6 6,7

RWO (mg C·dm

–3

)

14,4 8,7 6,2

Abs. 254 nm (m

-1

)

9,7 6,1 4,9

Fosfor całk. (mg P·dm

-3

)

0,075 0,072 0,084

Fosforany rozp. (mg P·dm

-3

) 0,005 0,005 0,009

Wapń (mg Ca·dm

-3

)

2,2 1,0 7,3

Badaniami objęto trzy jeziora: Głodne Jeziorko III, Głodne Jeziorko IV i Jezioro

Piaseczno Małe znajdujące się w różnych stadiach zaawansowania procesu humifi-
kacji i znacznie zróżnicowane morfometrycznie (Tabela 1). Dwa pierwsze zbiorniki
znajdują się na północnym skraju wschodniego ramienia Parku, a trzeci w jego
środkowej części – między jeziorami Piaseczno Duże (na północy) i Ostrowieckim
(na południu).

Metody

Badania fauny dennej prowadzono w latach 1998-2008 początkowo nieprzerwa-

nie przez 4 lata, a później w celach monitoringowych przynajmniej raz w roku (wio-
sną lub jesienią). Organizmy pobierano w litoralu oraz w najgłębszym miejscu, w
profundalu jezior. Osady z organizmami pobierano czerpaczem rurowym typu „Ka-
jak”, a w litoralu chwytaczem rurowym typu „Czapla”. Osady płukano na sicie ben-
tosowym o średnicy oczek 0,4 mm. Organizmy po przebraniu, ważono na wadze
torsyjnej, sortowano i konserwowano w zależności od grupy systematycznej 4%
roztworem formaliny lub 70% alkoholem etylowym (Domek i in. 2008).

Wyniki i dyskusja

Badania jezior dystroficznych rozpoczęto w 1998 roku w ramach Operatu

Ochronnego ekosystemów jeziornych DPN pod kierunkiem prof. Marka Kraski.
Kolejne badania prowadzone były w latach 1999-2004 do pracy doktorskiej współ-
autora (Joniak 2005).

Cechą badanych jezior było ubóstwo jakościowe i ilościowe ichtiofauny. W po-

lihumusowym Głodnym Jeziorku III ryb nie stwierdzono, w mezohumusowym
Głodnym Jeziorku IV występował tylko okoń (Perca fluviatilis L.), natomiast w
najsłabiej zdystrofizowanym, oligohumusowym Jeziorze Piaseczno Małe oprócz
okonia występował szczupak (Esox lucius L.), płoć (Rutilus rutilus L.), wzdręga
(Scardinius erythrophtalmus L.), lin (Tinca tinca L.) i jazgarz (Gymnocephalus cer-
nuus L.). Analiza zawartości przewodu pokarmowego wyłowionych z Głodnego
Jeziorka IV okoni wykazała, że ich pokarmem głównym był Chaoborus sp. (70%),
larwy Coleoptera (20%) i Insecta (10%) (Joniak, Domek 2006).

W składzie bentosu badanych jezior wykazano 28 taksonów należących do 10

grup systematycznych. W jeziorach o mniejszej humusowości – oligo- i mezohumu-
sowym liczba taksonów była większa (odpowiednio 19 i 18), niż w polihumusowym
(12 taksonów). Badania prowadzone w 1998 roku wykazały w zbiorniku mezohu-

musowym 17 taksonów, a w polihumusowym tylko 9. We wszystkich zbiornikach
dominowały Diptera, przy czym ich udział zmniejszał się ze wzrostem humusowości
wód – z 80% w zbiorniku oligohumusowym, 54% w mezohumusowym do 37% w
polihumusowym (Ryc. 1).

W Głodnym Jeziorku III Diptera reprezentowane były przez Chaoborus obscu-

ripes (V.D. Wulp) i Chironominae, a Ephemeroptera przez Leptophlebia vespertina
(L.). Udział innych grup taksonomicznych poza Trichoptera był mniejszy (Ryc. 1).
Cechą jeziora był stały brak makrozoobentosu w profundalu. W Głodnym Jeziorku
IV głównym reprezentantem Diptera był obecny wyłącznie w profundalu Chaoborus
flavicans (Meig.). Grupą o statusie subdominanta były wodopójki (22%). W więk-
szej liczbie oznaczono tu też Leptophlebia vespertina i Paraleptophlebia submargi-
nata (Steph.) z jętek oraz Trichoptera. W jeziorze o najniższych koncentracjach
humusu wodnego, gdzie Diptera stanowiły 80% fauny bentosowej, najważniejszym
gatunkiem był występujący wyłącznie w profundalu Chaoborus flavicans, którego
zagęszczenie sięgało 6790 os·m

. Z innych grup większą liczebnością odznaczały się

Caenis horaria (L.) i Paraleptophlebia submarginata z Ephemeroptera, Sialis luta-
ria (L.) z Megaloptera i Tubifex tubifex z Oligochaeta.

Wśród oznaczonych Odonata stwierdzono kilka taksonów typowych dla środo-

wisk kwaśnych (Cordulia aenea (L.), bądź dla zbiorników dystroficznych (Enal-
lagma cyathigerum (Charp.), Ischnura elegans (Vand. Lind.)). Z kolei larwy Ephe-
meroptera nie wykazywały wyraźnych preferencji siedliskowych. Zarówno
Leptophlebia vespertina (L.) stwierdzona w Głodnym III, jak i Paraleptophlebia
submarginata (Steph.) w Głodnym IV są charakterystyczne dla jezior mezotroficz-
nych i wód płynących. Z rodziny Chaoboridae oznaczono 2 rzadsze gatunki: Cha-
oborus obscuripes (V.D. Wulp) i Chaoborus pallidus (Fabr.). Pierwszy jest charak-
terystyczny dla stref klimatu morskiego i był notowany na wyspach Uznam i Wolin
oraz w okolicach Olsztyna (Skierska 1971). Drugi (Chaoborus pallidus) jest typowy
dla zbiorników humusowych (Joniak, Domek 2004).

Specyfika środowiska abiotycznego kwaśnych wód humusowych powoduje, że

nie ma możliwości ich zasiedlenia przez organizmy wymagające obecności wapnia
w wodzie. Stąd w tego typu ekosystemach brak skorupiaków (Crustacea) i mięcza-
ków (Mollusca). Fakt ten należy bezpośrednio łączyć z niskim poziomem wapnia
(Tabela 1), który jest niezbędny do budowy pancerzy, muszli i skorup (Domek i in.
2003).

Specyfika środowiska abiotycznego kwaśnych wód humusowych powoduje, że

nie ma możliwości ich zasiedlenia przez grupy organizmów wymagające obecności
wapnia. Stąd znamienny w takich ekosystemach brak skorupiaków (Crustacea) i
mięczaków (Mollusca). Fakt ten należy bezpośrednio łączyć z niskim poziomem
wapnia (Tabela 1), który jest niezbędny do budowy pancerzy, muszli i skorup (Do-
mek i in. 2003).

Wnioski

Pod wpływem subwencji substancji humusowych w jeziorach następują prze-

kształcenia warunków fizyczno-chemicznych wód, czego konsekwencją jest spadek
różnorodności i liczebności zbiorowisk hydrobiontów, w tym makrozoobentosu
(eliminacja organizmów z profundalu).

Deficyty składników biogenicznych oraz makro- i mikroelementów uniemożli-

wiają funkcjonowanie grup organizmów o większych wymaganiach środowisko-
wych (brak Gastropoda, Crustacea, Mollusca) oraz bezrybność lub duże ubóstwo
jakościowe i ilościowe ichtiofauny jezior.

Ryc. 1. Skład taksonomiczny makrozoobentosu jezior humusowych

(A – Głodne jeziorko III, B – Głodne Jeziorko IV, C – Jezioro Piaseczno Małe)

37%

33%

54%

Oligochaeta

Hirudinea

Ephemeroptera

Odonata

Heteroptera

Coleoptera

Megaloptera

Trichoptera

Diptera

Hydracarina

80%

Literatura

Joniak T., Domek P. 2006. Influence of humification on biodiversity

of lake benthic macroinvertebrates. Acta Agrophysica 7 (2), 365–370.

Domek P., Joniak T., Klimaszyk P. 2003. Zróżnicowanie fauny bentosowej jezior dystroficznych Dra-

wieńskiego i Wielkopolskiego Parku Narodowego. W: Domek P., Szmajda P. (red.) Badania fauny
dennej wód różnych typów. Idee Ekologiczne ser. Szkice 8, s. 47–50.

Domek P., Joniak T. 2000. Fauna bentosowa a trofia wód trzech jezior dystroficznych Drawieńskiego

Parku Narodowego (północna Polska). W: Fauna denna jezior. Materiały VII Ogólnopolskich
Warsztatów Bentologicznych. Wyd. Bonami, s. 81–84.

Domek P. Joniak T. Piotrowicz R. 2008. Spatial and seasonal variation of macrozoobenthos in dyshar-

monic lakes of Drawa National Park. W: Gołdyn R., Klimaszyk P., Kuczyńska-Kippen N., Piotro-
wicz R. (red.) The functioning and protection of water ecosystems. Department of Water Protec-
tion, Poznań, s. 39–44.

Joniak T., Kraska M. 1999. Contribution to the limnology of three dystrophic lakes of the Drawieński

National Park, northern Poland. Acta Hydrobiologica 41 (6), 191–196.

Joniak T., Domek P. 2004. Makrofauna bentosowa zbiorników humusowych Drawieńskiego Parku

Narodowego. W: Namiotko T., Sywula T. (red.) Bioróżnorodność środowisk dna zbiorników wod-
nych. BEL Studio, Gdańsk-Warszawa, s. 87–90.

Joniak T. 2005. Struktura i funkcjonowanie ekosystemów jezior humusowych w Drawieńskim Parku

Narodowym. Pr. doktorska w Zakładzie Ochrony Wód UAM.

Joniak T., Domek P. 2005. Wpływ humifikacji na różnorodność gatunkową zoobentosu w jeziorach. W:

Problemy wzbogacania i ochrony różnorodności biologicznej obszarów wodno-torfowiskowych –
renaturalizacja, rekultywacja, restytucja, reintrodukcja. Materiały konferencyjne, Lublin, s. 70–71.

Kraska M. 1998. Jeziora Drawieńskiego Parku Narodowego. W: Agapow L. (red.) Przyroda wojewódz-

twa gorzowskiego. Drawieński Park Narodowy, Gorzów Wlkp., s. 125–145.

Skierska B. 1971. Klucze do oznaczania owadów Polski. Muchówki – Diptera. Komary – Culicidae,

larwy i poczwarki. Tom 28, zeszyt 9a, PWN Warszawa, s. 58–62.

Benthic fauna of humic lakes of Drawieński National Park

– history of research and state of knowledge

OMASZ

ONIAK

Adam Mickiewicz University of Poznań, Faculty of Biology, Department of Water Protection,

Umultowska str. 89, 61-614 Poznań

e-mail

: tjoniak@amu.edu.pl

Summary. The work present the history of research and state of knowledge of macrozoobenthos
of humic lakes in Drawieński National Park. The specific feature of humic lakes is the presence of
dissolved, mainly humic organic matter. The process of lake humification is connected with the
inflow of organic substances cause significant changes in the water environment as well as the
formation of a specific association of hydrobionts. The increase in the concentration of humic
acids in lake waters leads to changes in the abiotic features of the environment, such as high water
colour, decline in the thickness of the trophogenic zone, pH decrease (<6.5), limitation of the
bioavailability of biogenic compounds. In these conditions some groups of benthic fauna are not
found (for example Crustacea, Mollusca), and species diversity and number are reduce.
Key words: dystrophic lake, humic substances, national park.

Fauna ochotkowatych (Diptera, Chirnonomidae)

Wielkiego Kanału Brdy (Bory Tucholskie)

AŁGORZATA

LUKOWSKA

Zakład Limnologii i Ochrony Wód, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii,

Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

e-mail: malgosiak@biol.uni.lodz.pl

Ochotkowate (Diptera, Chironomidae) stanowią największą rodzinę muchówek

na świecie. W Polsce faunę ochotkowatych szacuje się na około 450 gatunków.
Stanowią one grupę dominującą w zoobentosie i odgrywającą ważną rolę w samo-
oczyszczaniu wód. Wchodzą w skład wielu grup troficznych jak drapieżcy, roślino-
żercy, filtratorzy lub pasożyty. Ze względu na duże zróżnicowanie ekologiczne i
biologiczne, powszechność występowania oraz dużą liczebność w zbiornikach wod-
nych, ta rodzina muchówek jest bardzo istotna w badaniach hydrobiologicznych.

Fauna muchówek, a w szczególności Chironomidae, rejonu Borów Tucholski

jest stosunkowo słabo poznana. W związku z tym w 2008 roku (wiosna, jesień)
podjęto badania fauny ochotkowatych tego obszaru. Badaniami objęto Wielki Kanał
Brdy, XIX – wieczną budowlę hydrotechniczną, służącą do nawadniania okolicz-
nych łąk.

Celem badań było: 1) określenie składu taksonomicznego larw Diptera ze

szczególnym uwzględnieniem ochotkowatych, 2) określenie struktury dominacji i
udziału procentowego Chironomidae badanych siedlisk, 3) porównanie prób jako-
ściowych z próbami zbieranymi metodą MZH. Próby pobierano w sześciu wytypo-
wanych stanowiskach metodą jakościową i ilościową MHS (Multi-Habitat Sam-
pling). We wszystkich próbach zarówno wiosną, jak i jesienią dominującymi
muchówkami były Chironomidae. Stanowiły one aż 98% spośród wszystkich mu-
chówek stwierdzonych w próbach. Ogółem oznaczono 1410 larw Diptera, w tym
1342 larw ochotkowatych reprezentujących 30 taksonów. Największą stałością od-
znaczały się następujące taksony Cricotopus sp. (83,33%), Orthocladius sp.
(83,30%), Apsectrotanypus trifascipennis (66,67%), Microtendipes sp. (66,67%),
Prodiamesa olivacea (50,00%), Monodiamesa bathyphila (83,00%).

Uzyskane wyniki pozwalają na stwierdzenie, że pobieranie prób metodą jako-

ściową jak i ilościową MHS jest porównywalne i nie wpływa na wyniki dotyczące
jakości i liczebności fauny badanych siedlisk. W związku z tym pobieranie prób
jakościowych wymagających dużego nakładu pracy, można zastąpić pobieraniem
prób metodą MHS.

Degradacja koryt cieków na obszarach chronionych:

czy można jej przeciwdziałać?

AŁGORZATA

ŁONOWSKA

-O

LEJNIK

Uniwersytet Jagielloński, Instytut Nauk o Środowisku,

ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków

e-mail: uxklonow@cyf-kr.edu.pl

Pomimo tego, że tereny podlegające ochronie prawnej wydają się być miejsca-

mi, gdzie całość przyrody winna być objęta szczególną troską, dochodzi w nich do
rozmaitych niepożądanych działań, dających w efekcie poważne zmiany w korytach
cieków. Poważne problemy powoduje gospodarka leśna. Są to przede wszystkim
zniszczenia koryt cieków, będącymi (teraz i w przeszłości) drogami transportu pozy-
skiwanego z lasów drewna. Koryta takie zmieniają się w proste rynny ze stromymi,
erodowanymi brzegami, których dno stanowi skalne podłoże geologiczne. Częstą
praktyką jest wrzucanie do koryt resztek pozrębowych, które zalegając w cieku mo-
gą znacznie ograniczać i tamować przepływ wody, szczególnie w potokach małych i
średnich. Bardzo szkodliwe jest również stosowanie ciężkiego sprzętu do wywozu
drewna z lasów. Powstające głębokie koleiny powodują przede wszystkim znaczne
drenowanie terenu, utrzymujące się przez wiele lat. Rozjeżdżanie dróg transporto-
wych kołami ciągników powoduje uszkodzenie powierzchni gleby i znacząco
wzmaga procesy erozji i spływu powierzchniowego drobnych frakcji sedymentu do
koryt cieków. Przemieszczanie się mas gleby jest zdecydowanie częstsze na obsza-
rach poprzecinanych drogami transportowymi i na obszarach niedawno przeprowa-
dzonych wyrębów. Kolejnym problemem jest zaśmiecanie koryt i brzegów cieków
oraz ich najbliższego otoczenia. Nie chodzi tu o pojedyncze śmieci, ale sytuacje, gdy
koryto i brzegi cieku są regularnym miejscem składowania odpadów. Niekiedy
śmieci jest tak dużo, że w niektórych miejscach powstają z nich spiętrzenia, ograni-
czające przepływ wody.

Wymienione wyżej działania indukują wiele niekorzystnych procesów i w efek-

cie powodują między innymi: uruchomienie i wzrost erozji i drenowania terenu,
zmiany przepływów wody, zmiany temperatury wody, wzrost transportu sedymentu
pochodzącego z erodowanej gleby, zmniejszenie ilości dostępnych nutrientów,

zniszczenie struktury dna i jego homogenizację. Ma to z kolei wpływ na strukturę
zespołów makrofauny wodnej, zasiedlającej dno cieków. Należy dołożyć wszelkich
starań, aby podobne praktyki zostały całkowicie wyeliminowane, przede wszystkim
na terenach chronionych, które powinny być wzorem działań mających za cel za-
chowanie w jak najlepszym stanie całości przyrody, tak żywej, jak i nieożywionej.

Stan poznania makrofauny bezkręgowej

jezior Wigierskiego Parku Narodowego

oraz jeziora Hańcza (Suwalski Park Krajobrazowy)

NDRZEJ

OŁODZIEJCZYK

Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii, Zakład Hydrobiologii,

ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa

e-mail: akolodziejczyk@uw.edu.pl

Na obszarze Pojezierza Suwalskiego znajdują się dwa duże obszary chronione.

Wigierski Park Narodowy obejmuje jezioro Wigry, zróżnicowany zespół jezior wi-
gierskich oraz szereg jezior bezodpływowych i cieków. Suwalski Park Krajobrazo-
wy znany jest głównie z podlegającego ochronie rezerwatowej, najgłębszego w
Polsce i na całym Niżu Środkowoeuropejskim, oligotroficznego jeziora Hańcza.

Mięczaki wód tego obszaru były badane już przed pierwszą wojną światową;

część wyników opublikowano dopiero po jej zakończeniu. W okresie międzywojen-
nym intensywne badania hydrobiologiczne prowadzone były w oparciu o Stacje
Hydrobiologiczna na Wigrach, głównie na jeziorze Wigry. Makrofauna bezkręgowa
nie była wówczas zasadniczym obiektem zainteresowania; z listy 107 publikacji
tylko 13 % w jakikolwiek sposób dotyczyło tej grupy. Powstało wówczas trochę
prac poświęconych reliktowemu skorupiakowi Pallaseopsis quadrispinosa, skąpo-
szczetom, pijawkom i larwom ochotkowatych, oraz kilka opracowań ogólno-
ekologicznych, dotyczących fauny bezkręgowej litoralu jeziora Wigry.

Po zakończeniu wojny nastąpiła, związana z likwidacja Stacji, długa przerwa w

badaniach tego obszaru. Pierwsza publikacja, dotyczące makrofauny bezkręgowej
rzeki Czarna Hańcza, pojawiła się dopiero w roku 1979. Od lat 80. badania w jezio-
rze Wigry prowadziły zespoły hydrobiologów z Olsztyna i z Warszawy – obiektem
była makrofauna litoralu i profundalu, skąposzczety, larwy ochotkowatych i pijawki.
Grupą najintensywniej badaną były mięczaki; szczególna uwagę zwrócono na domi-
nujące w tym jeziorze gatunki inwazyjne, Potamopyrgus antipodarum i Dreissena
polymoprha. Badania malakofauny prowadzono też, choć w dużo mniejszym zakre-
sie, we wszystkich pozostałych wodach WPN.

Sporadyczne informacje o mięczakach jeziora Hańcza dotyczą okresu z przed

pierwszej wojny światowej. Praktycznie badania makrofauny bezkręgowej rozpo-
częto tam dopiero w latach 90., a dodatku nie wszystkie one doczekały się jeszcze
opublikowania. Obiektem ich były głównie P. quadrispinosa, dominująca w litoralu
D. polymorpha, pijawki oraz makrofauna bezkręgowa strefy litolitoralu – dominują-
cego typu litoralu w tym jeziorze.

Makrofauna bezkręgowa niezwykle zróżnicowanych wód Pojezierza Suwalskie-

go badana była, jak dotychczas, bardzo fragmentarycznie. Dotyczy to zarówno stanu
poznania fauny różnych środowisk, jak i poszczególnych grup systematycznych.

Fauna litoralowa wybranych dziesięciu jezior zlewni

rzeki Wel

ACEK

OSZAŁKA

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie,

Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa, Katedra Ekologii Stosowanej,

ul. M. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn

e-mail: jacko@uwm.edu.pl

W roku 2009, w ramach polsko-norweskiego projektu DeWELopment, pt.

„Rozwój i walidacja metod zintegrowanej oceny stanu ekologicznego rzek i jezior
na potrzeby planow gospodarowania wodami w dorzeczu” przeprowadzono badania
fauny litoralowej występującej w 10 przepływowych jeziorach na terenie zlewni
rzeki Wel: Dąbrowa Wielka, Dąbrowa Mała, Rumian, Grądy, Lidzbarskie, Kiełpiń-
skie, Tarczyńskie, Zarybinek, Hartowieckie i Zwiniarz. Jeziora mają powierzchnie
od 52,72 do 584,73 ha, a ich głębokość maksymalna mieści się w granicach od 5,2
do 34,7 m.

Makrozoobentos pobrano wiosną (kwiecień) oraz jesienią (październik) za po-

mocą siatki Surbera łącznie na 28 stanowiskach z głębokości 1 m. Każdorazowo
pobierano próby ilościowe oraz jakościowe.

W zebranym materiale makrozoobentosowym dominowały Bivalvia (Dreissena

polymorpha), Chironomidae (Glyptotendipes sp.), Asellus aquaticus, Trichoptera
(Cyrnus sp.), Hirudinea (Erpobdella octoculata), Oligochaeta (Psammoryctides
albicola). Na kilku stanowiskach zanotowano skład taksonomiczny charakterystycz-
ny dla profundalu (zdecydowana dominacja Chironomus gr plumosus, Procladius
sp., Potamothrix hammoniensis).

Makrofauna denna w wodach

Tatrzańskiego Parku Narodowego

– stan aktualny, zagrożenia, ochrona

NDRZEJ

OWNACKI

Instytut Ochrony Przyrody PAN, Zakład Biologii Wód im. K. Starmacha,

l. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

e-mail: kownacki@iop.krakow.pl

Streszczenie. W wodach Tatrzańskiego Parku Narodowego wykazano dotychczas 738 gatunków
bezkręgowców bentosowych. Wiele gatunków, zwłaszcza zamieszkujących wody powyżej górnej
granicy lasu, poza Tatrami nie występuje w Polsce, natomiast tylko 2 na pewno i 2 prawdopodob-
nie można uznać za endemity tatrzańskie. Wody tatrzańskie w znacznej mierze zachowały natural-
ny charakter. Tylko lokalnie, poniżej zrzutu ścieków ze schronisk do potoków, obserwowano ich
wpływ na zoobentos. Inne zagrożenia - zarybianie jezior wysokogórskich, zakwaszenie wód przez
kwaśne deszcze, zmiany klimatyczne, w znikomym stopniu wpływają na faunę denną. Pomimo
tego ubyło parę gatunków bezkręgowców. Największą stratą jest wyginięcie w polskiej części Tatr
reliktowej populacji Branchinecta paludosa polonica.

Słowa kluczowe: bioróżnorodność, zoogeografia.

Wprowadzenie

Poniższe opracowanie jest podsumowaniem badań zoobentosu, które prowadzo-

no na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego (TPN) od drugiej połowy XIX
wieku. Badania te zapoczątkował profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Maksymi-
lian Siła-Nowicki. Pierwsze prace opublikował pod wspólnym tytułem „Zapiski z
fauny tatrzańskiej” (Nowicki 1867, 1868), w których podał między innymi wzmian-
ki na temat fauny jezior. Również w jego pracach entomologicznych są zawarte
informacje o owadach wodnych Tatr: ważkach, pluskwiakach, chrząszczach oraz
muchówkach. Z Tatr opisał trzy nowe gatunki Chironomidae: Diamesa Szembekii,
Diamesa galacoptera i Diamesa Branickii (Nowicki 1873) (ten ostatni jest uznawa-

ny do dziś). Do pierwszych lat XX wieku badania zoobentosu miały charakter fauni-
styczny. Opracowano gąbki, wypławki, nicienie, skąposzczety, mięczaki, jętki, wi-
delnice, ważki, chruściki, chrząszcze, pluskwiaki, muchówki. Podsumowaniem tego
okresu był wykaz opracowany przez Minkiewicz (1914). Badania typowo hydrobio-
logiczne zapoczątkował Hrabé (1942) opracowując zoobentos jezior tatrzańskich po
słowackiej i polskiej stronie. Jednak lawinowy rozwój badań zoobentosu, zarówno
jezior jak i potoków tatrzańskich datuje się od przełomu lat 50-tych i 60-tych XX
wieku i był wynikiem szeroko zakrojonych prac prowadzonych przez badaczy ze
szkoły warszawskiej prof. Mariana Geysztora oraz krakowskiej prof. Karola Star-
macha (Kownacki 1996, Kownacki, Łajczak 1997). W wieku XXI badania hydro-
biologiczne prowadzone w jeziorach tatrzańskich były powiązane z międzynarodo-
wymi programami Unii Europejskiej: ALPE:2, MOLAR, EMERGE.

Teren badań

Tatry, najwyższe pasmo Karpat, o charakterze wysokogórskim, są położone

między 19º45’36” a 20º08’00” długości geograficznej wschodniej oraz 49º10’42” a
49º20’05” szerokości geograficznej północnej i obejmują obszar 78 500 ha, z czego
na Tatrzański Park Narodowy przypada 21 640 ha. Na obszarze TPN znajduje się
113 zbiorników wód stojących od dużych jezior, jak Morskie Oko (powierzchnia
34,9 ha, głębokość 50,8 m) czy Wielki Staw (34,3 ha, 79,3 m) do małych, często
okresowych typu Mnichowe Stawki oraz liczne strumienie biorące początek z około
1000 źródeł, dużych typu wywierzyskowego czy drobnych wycieków holokreno-
wych. Znaczna część tych wód jest położona powyżej górnej granicy lasu w strefie
kosówki, hal i subniwalnej (Łajczak 1996).

Wyniki i dyskusja

Wody Tatrzańskiego Parku Narodowego są zamieszkałe przez ponad 1000 bez-

kręgowców z czego 738 to gatunki bentosowe (Tabela 1). Lista ta nie jest jednak
zamknięta, o czym świadczą znajdywane ciągle nowe gatunki dla tego terenu. Tu też
opisano szereg gatunków nowych dla nauki. Pierwszym była muchówka Pseudo-
diamesa branickii (Nowicki 1873), ostatnim Micropsectra davigra (Giłka, Abram-
czuk 2006). Jednak tylko trzy gatunki można uznać za endemity tatrzańskie: Tubifex
montanus (skąposzczet), Allogamus starmachi (chruścik), Procladius tatrensis (mu-
chówka) – gatunek wątpliwy, czwarty Micropsectra davigra (muchówka) został
opisany niedawno i być może będzie znaleziony w innych górach. W jeziorach i
potokach położonych powyżej górnej granicy lasu spotyka się głównie gatunki al-

pejskie i boreo-alpejskie, które w Polsce występują wyłącznie w Tatrach. Pseudo-
diamesa arctica i Micropsectra radialis są przewodnimi gatunkami dla najwyżej
położonych jezior, Diamesa stainboecki, Diamesa nowickiana, Diamesa latitarsis,
Diamesa laticauda dla potoków wysokogórskich biorących początek z płatów śnie-
gu, lodowczyków firnowych lub wypływów z jezior. W tej strefie w potokach za-
zwyczaj brak jest jętek, jedynie w jeziorach spotyka się Ameletus inopinatus. Na
uwagę zasługuje gatunek boreo-tatrzański, relikt glacjalny, ochotka Zalutschia tatri-
ca, który poza Tatrami zamieszkuje drobne zakwaszone zbiorniki za kołem polar-
nym. Drugi gatunek boreo-tatrzański Branchinecta paludosa polonica żyjący po
polskiej stronie Tatr w Dwoistym Stawie Gąsienicowym od lat 60-tych XX w. nie
był znajdywany. Żyje jeszcze po stronie słowackiej w Wyżnim Furkotnym Stawku.
Potoki reglowe są zamieszkałe przez gatunki charakterystyczne dla gór „średnich” o
szerokim zasięgu geograficznym, skąposzczety: Nais variabilis, Cernosvitoviella
tatrensis, jętki: Baetis alpinus, Rhithrogena loyolaea, ochotki: Parorthocladius nu-
dipennis, E. minor. Gatunkami charakterystycznymi dla potoków okresowo wysy-
chających w tej strefie są: Parametriocnemus borealpinus, Eukiefferiella cyanea i
Allogamus starmachi.

Na terenie TPN potencjalnymi źródłami zagrożenia wód są: turystyka a ściślej

wzrost ilości ścieków poniżej schronisk, zarybianie jezior położonych powyżej gór-
nej granicy lasu, kwaśne deszcze i efekt cieplarniany. Dopływ ścieków bytowych do
potoku w istotny sposób wpływa na liczebność, różnorodność i strukturę zespołów
fauny bezkręgowców bentosowych. Zanikają charakterystyczne dla danej strefy
gatunki i pojawiają się inne z niżej położonych stref lub taksony obce dla fauny Tatr,
jak na przykład muchówki: Psychoda, której larwy masowo rozwijają się na złożach
zraszanych w oczyszczalniach ścieków lub larwy Chironomus sp. (gr. riparius)
żyjące w wodach silnie zanieczyszczonych. Tego typu zagrożeń nie stwierdzono w
jeziorach (być może podlega im Przedni Staw w Dolinie 5-ciu Stawów, nad którym
usytuowane jest schronisko, badań takich jednak nie prowadzano). Zarybianie jezior
tatrzańskich prowadzone od drugiej połowy XIX do lat 60-tych XX wieku w istotny
sposób wpłynęło na zespoły zooplanktonu, nie stwierdzono natomiast znaczącego
wpływu na makrobezkręgowce bentosowe. Przykładowo w Zielonym Stawie Gąsie-
nicowym, który został zarybiony już w XIX w. znaleziono 26 taksonów. Tyle samo
taksonów znaleziono w bezrybnym Czarnym Stawie nad Morskim Okiem. Były
jednak pewne różnice. W Zielonym Stawie nie stwierdzono występowania jętek i
chruścików, które spotyka się w większości jezior. Tak samo wpływ kwaśnych
deszczy w minimalny stopniu wpłynął na zoobentos stawków. W drobnych zakwa-
szonych stawkach od okresu zlodowaceń rozwija się charakterystyczna zoocenoza z
przewodnim gatunkiem Zalutschia tatrica. Również wpływ efektu cieplarnianego
nie został jednoznacznie wykazany na zespoły bezkręgowców dennych w wodach
tatrzańskich, choć badania takie były podejmowane (Čiamporová-Zat’ovičová i in.
2010, Hamerlik, Bitušik 2009).

Tabela 1. Liczba gatunków zoobentosowych w wodach TPN

Grupa

taksonomiczna

Obecne Wątpliwe Wymarłe EX CR EN VU NT LC DD

Porifera

Hydrozoa

Turbellaria

Nematoda

Nematomorpha

Aphanoneura

Oligochaeta

Hirudinea

Branchiopoda

- Anostraca

1 1

Malacostraca

- Amphipoda

- Isopoda

Bivalvia

1 1

Gastropoda

Arachnida

- - Hydrachnidia

Insecta

- Ephemeroptera

26 7

- Plecoptera

74 2

1+1(?)

- Odonata

1 1 1 1

- Megaloptera

- Trichoptera

119 2

(?)

- Heteroptera

- Coleoptera

1 2 2

- Diptera

- - - Blephariceridee

- - - Thaumaleidae

- - - Chironomidae

138

- - - Ceratopogonidae

- - - Simuliidae

- - - Empididae

- - - Hybotidae

Łącznie 738

1+1?

3+1?

Oznaczenia: EX – wymarłe, CR – krytycznie zagrożone, EN – zagrożone, VU – narażone, NT – bliskie zagroże-

nia, LC – najmniejszej troski, DD – dane niepełne, ? – wątpliwy

Wszystkie gatunki zamieszkujące wody Tatrzańskie Parku Narodowego podle-

gają ustawowej ochronie. Jednak stosunkowo mało znalazło się w „Polskiej czerwo-
nej księdze zwierząt” (Głowaciński, Nowacki 2004). Z bezkręgowców tatrzańskich
zaliczanych do zoobentosu uwzględniono tylko skrzelonoga Brachinecta paludosa
– EX wymarły, ważki: Cordulegaster boltoni – VU narażony, w Tatrach już nie
notowany, Somatochlora alpestris –EN zagrożony, Somatochlora arctica – VU,
w Tatrach nie notowana od 1950 i chruścika Allogamus starmachi – VU. Więcej
gatunków chronionych znalazło się na „Czerwonej liście” (Głowaciński 2002) (Ta-
bela 1). Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie grupy fauny zostały w niej
uwzględnione, jak również fauna wodna została tu potraktowana marginalnie. Przy-
kładowo na 202 gatunki muchówek tylko Zalutschia tatrica, w grupie LC – najniż-
szej troski, znalazła się na Czerwonej liście.

Należy wspomnieć, że na przestrzeni ostatnich 150 lat, od momentu, kiedy datu-

ją się nowoczesne badania hydrobiologiczne, w Tatrach ubyło 7 gatunków. Naj-
większą stratą jest wyginięcie w polskiej części Tatr reliktowej populacji Branchi-
necta paludosa polonica. Brak 5 gatunków ważek i 1 pluskwiaka może wynikać z
faktu, że informacje te były oparte na imagines, które dobrze latają, natomiast nie
ma informacji czy rzeczywiście ich larwy rozwijały się w wodach tatrzańskich.

Wnioski

Wody tatrzańskie charakteryzują się dużym bogactwem fauny bezkręgowej,

przy czym większość to organizmy bentosowe.

W wodach Tatr żyje szereg gatunków, których poza tym obszarem nie spotyka

się w Polsce, natomiast znikoma jest liczba gatunków endemicznych.

Pomimo wieloletnich badań fauna wodna Tatr nie jest jeszcze całkowicie po-

znana, w wielu jeziorach, drobnych stawkach, potokach i źródłach nigdy nie prowa-
dzono badań, lub prowadzono je wyrywkowo. Kilka grup systematycznych nie było
dotychczas badanych, dotyczy to zwłaszcza muchówek wodnych. Znaczna część
starszych oznaczeń, w świetle zmian jakie zachodzą w systematyce, wymaga po-
nownej rewizji.

Wody Tatrzańskie w znacznej mierze zachowały naturalny charakter. Wpływ

ścieków ze schronisk na zoobentos, obserwowany jeszcze w latach 70-tych XX w.,
został zlikwidowany po wybudowaniu we wszystkich schroniskach oczyszczalni.
Inne zagrożenia – zarybianie jezior wysokogórskich, zakwaszenie wód przez kwa-
śne deszcze, zmiany klimatyczne, w znikomym stopniu wpływają na faunę denną.

Literatura

Čiamporová-Zat’ovičová Z., Hamerlik L., Šporka F., Bitušik P. 2010. Littoral benthic macroinverte-

brates of alpine lakes (Tatra Mts) along an altitudinal gradient: a basis for climate change assess-
ment. Hydrobiologia (w druku).

Giłka W., Abramczuk Ł. 2006. Micropsectra davigra sp. n. from the Tatra Mountains – a contribution to

the systematic of the Micropsectra attenuata species group (Diptera: Chironomidae). Pol. Pis. En-
tom. 75, 39–44.

Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony

Przyrody PAN, Kraków.

Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Wyd. Instytut Ochrony

Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków – Poznań.

Hamerlik L., Bitušik P. 2009. The distribution of littoral chironomids along altitudinal gradient in High

Mountain lakes: Could they by used as indicators of climate change? Ann. Limnol. – Int. J. Lim.
45, 145–156.

Hrabé S. 1942. O bentické zviřené jezer ve Vysokých Tatrach. Physiographica Slovaca, Bratislava 1,

124–177.

Kownacki A. 1996. Życie w wodach tatrzańskich – stan aktualny i zagrożenia. W: Kownacki A. (red.),

Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek. Tom 2. Biologia. Wyd. TPN, PTPNZ, Od-
dział Krakowski, Kraków – Zakopane, s. 33–45.

Kownacki A., Łajczak A. (red.) 1997. Operat ochrony zasobów wodnych Tatrzańskiego Parku Narodo-

wego. Zakład Biologii Wód im. K. Starmacha PAN, Kraków (mnscr).

Łajczak A. 1996. Hydrologia. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K, Piękoś-Mirkowa H. (red.),

Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wyd. TPN, Kraków – Zakopane, s. 169–196.

Minkiewicz S. 1914. Przegląd fauny jezior tatrzańskich. Spraw. Kom. Fizyogr. AU, 48, s. 114–137.
Nowicki M. 1867. Zapiski z fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizyogr. AU, 1, s. 179–206.
Nowicki M. 1868. Zapiski z fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizyogr. AU, 2, s. 77–91.

Nowicki M., 1873. Beiträge zur Kenntnis der Diptrenfauna galiziens. Krakau, s. 1–35.

Benthic macroinvertebrates from waters

of the Tatra National Park

– present state, threats, protection

NDRZEJ

OWNACKI

Institute of Nature Conservation PAS,

av. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

e-mail: kownacki@iop.krakow.pl

Summary. 738 species of benthic macroinvertebrates were found so far in the Tatra National Park
waters. Many of them living above the timber line are not found in Poland except the Tatra Mts.
Among them only 2 species and perhaps 2 next ones are recognized as endemic. Tatra waters are
generally not changed by the human activity. The effect on benthic macroinvertebrate are observed
only below the inflow of sewage from shelter house. Other factors such as introduction of fish into
high mountain lakes, acid rains and climatic changes little effect on fauna. Nevertheless Branchi-
necta paludosa polonica disappeared in the Polish part of Tatra.
Key words: biodiversity, zoogeography.

Wieloletnie zmiany makrozoobentosu

Jeziora Rosnowskiego Dużego

ICHAŁ

ICHAŁKIEWICZ

Politechnika Poznańska, Instytut Inżynierii Środowiska,

Zakład Zaopatrzenia w Wodę i Ochrony Środowiska,

ul. Piotrowo 5, 60-965 Poznań

e-mail: drmichal@poczta.onet.pl

Streszczenie. W pracy przedstawiono wyniki badań makrofauny dennej stwierdzonej w Jeziorze
Rosnowskim Dużym w latach 1986-2006. Badaniami objęto 2 stanowiska profundalu i 3 litoralu.
Dominującymi formami w profundalu były Chaoborus i Chironomidae, natomiast w litoralu
Gastropoda, Asellus aquaticus i Chironomidae. Najliczniej w litoralu występował Potamopyrgus
antipodarum, którego średnia liczebność osiągnęła ponad 23 tys. osobników na 1 m

powierzchni

dna. Na zmienność bentofauny w poszczególnych plosach jeziora mają wpływ m.in. różne para-
metry fizyczno-chemiczne wody.

Słowa kluczowe: fauna denna, jezioro, Wielkopolski Park Narodowy.

Wprowadzenie

Organizmy bentosowe są bardzo przydatne w ocenie warunków panujących w

zbiornikach wodnych i cenne dla wnikliwych opracowań hydrobiologicznych doty-
czących typologii wód i oceny ich zanieczyszczenia (Kajak 1961, Gross 1976). O
liczebności, biomasie i rozmieszczeniu bentosu w akwenach decyduje wiele czynni-
ków działających kompleksowo, a opracowania bentofauny doskonale uzupełniają
inne badania, m.in. fizyczno-chemiczne, algologiczne i mikrobiologiczne (Starmach
1969, De Pauw, Hawkes 1993). W pracy przedstawiono wyniki wieloletnich badań
makrozoobentosu Jeziora Rosnowskiego Dużego. Akwen ten badany był kilkakrot-
nie w latach 1986–2006. Pierwsze badania prowadzono w latach 1986-1988, kolejne
w 1996, a ostatnie w 2006 r. (Michałkiewicz 1990a, 1991, 2001).

Materiały i metody

Jezioro Rosnowskie Duże jest czwartym pod względem wielkości spośród jezior

Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN). Jest to zbiornik polodowcowy, poło-
żony w zagłębieniu Rynny Rosnowsko-Jarosławieckiej. Brzeg południowo-zachodni
osłonięty jest na długości 1700 m zwartą ścianą lasu, a w pozostałej części jezioro
jest otwarte i otoczone polami uprawnymi, zatorfionymi łąkami oraz gospodarstwa-
mi rolnymi. Wzdłuż części brzegu północno-wschodniego ciągnie się wieś Rosnów-
ko, a na południu jezioro graniczy z drogą krajową nr 5 Poznań – Stęszew. Jezioro
Rosnowskie Duże ma liczne przewężenia, powstałe w wyniku intensywnego zara-
stania, w rezultacie czego wytworzyły się tam 4 oddzielne plosa:

– południowo-wschodnie, graniczące od południa z droga krajową nr 5. Mak-

symalna głębokość tej części wynosi około 8,0 m;

– środkowe, graniczące od wschodu z zabudowaniami wsi Rosnówko;
– zachodnie, o maksymalnej głębokości 2,0 m;
– północno-zachodnie, największe, o głębokości 10,2 m.
Jezioro jest bezprzepływowe, ale posiada trzy niewielkie, okresowe dopływy. Dno

zbiornika jest muliste, zasłane przeważnie osadami typu drobnoziarnistej gytii. Dno
opada gwałtownie w basenach południowych, a łagodniej w części północnej. W za-
toczkach nagromadziły się słabo rozłożone szczątki roślinne, a w kilku miejscach
ławica przybrzeżna jest piaszczysta. Pod względem hydrobiologicznym jest to jezioro
eutroficzne. Wybrane dane morfometryczne tego akwenu zestawiono w Tabeli 1.

Materiał do badań bentofauny pobierano czerpakiem Ekmana-Birge’a, następnie

osad przesiewano na sicie o średnicy oczek 0,5 mm, a oznaczony materiał ważono
na wadze analitycznej z dokładnością do 1 mg (tzw. mokra masa, a w przypadku
Mollusca m.m. wraz z muszlami). Liczebność osobników i ich biomasę przeliczano
na 1 m

powierzchni dna. Równolegle z poborem prób makrozoobentosu pobierano

także wodę do badań fizyczno-chemicznych.

Tabela 1. Dane morfometryczne Jeziora Rosnowskie Duże

Parametr

Wartość

Powierzchnia wody (ha)

34,2

Objętość (tys. m

) 1337,0

Głębokość maks. (m)

10,2

Głębokość średnia (m)

3,9

Długość maks. (m)

2784,0

Szerokość maks. (m)

208,0

Szerokość średnia (m)

122,9

Długość linii brzegowej (m)

6580,0

Powierzchnia zlewni (ha)

709,0

Badania makrofauny prowadzono na 5 stanowiskach (Ryc. 1) w profundalu i li-

toralu:

– stanowisko 1 – profundal plosa południowo-wschodniego o głębokości 7,0–

8,4 m,

– stanowisko 2 – profundal plosa północno-zachodniego o głębokości 10,4–10,6 m,
– stanowisko 3 – litoral plosa południowo-wschodniego, głębokość 0,4–1,4 m,

dno piaszczysto-muliste z nielicznymi makrofitami,

– stanowisko 4 – litoral plosa północno-zachodniego, głębokość 1,0 m, dno mu-

liste z dość licznymi makrolitami i glonami nitkowatymi,

– stanowisko 5 – litoral plosa północno-zachodniego, głębokość 0,4–0,6 m, dno

piaszczysto-żwirowate z pojedynczymi makrofitami i glonami nitkowatymi.

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych (1–5)

Wyniki badań

Na stanowisku 1 i 2 w profundalu średnia liczebność bentofauny była stosun-

kowo niska i wahała się od 0 do 480 os.·m

–2

. Reprezentowana była przez Chirono-

midae, Chaoborus sp., Oligochaeta i Bivalvia. Liczebność i biomasa makrozooben-
tosu w poszczególnych okresach badawczych była odmienna (Tabela 2).

Tabela 2. Średnia liczebność i biomasa bentofauny na stanowiskach w profundalu

Takson

Stanowisko 1

Stanowisko 2

1986–1988 1996 2006 1986–1988 1996 2006

Oligochaeta

0 0

20 5 0

Chironomidae

3 0

40 20

160

Chaoborus sp.

203 0

0 40 320

120

Bivalvia

3 0

0 0 0

Razem os.·m

–2

209

480

200

Razem g·m

–2

0,867

0,485

0,369

2,440

1,248

Na trzech stanowiskach litoralu zanotowano zmienną liczebność fauny dennej.

Średnie jej wartości wahały się od 1026 do 25927 os.·m

–2

. Najwyższą liczebność

makrozoobentosu stwierdzono w latach 1986–1988 (Tabela 3).

Tabela 3. Średnia liczebność (os.·m

–2

) bentofauny na stanowiskach w litoralu

(terminy badań: X – lata 1986–1988, Y – rok 1996, Z – rok 2006)

Takson

Termin badań

Stanowisko nr

X / Y / Z

1 2

Chironomidae

444/240/120 84/200/92

74/60/52

Chaoborus sp.

8/0/4 29/0/16 43/0/0

Heteroptera

11/20/8 0/0/12

8/20/8

Coleoptera

67/60/44 31/40/48

21/40/32

Ephemeroptera

87/20/24 11/0/8

149/0/60

Odonata

32/20/24 29/20/24

25/20/16

Hydracarina

47/0/4 0/0/12

0/0/12

Asellus aquaticus

387/280/296 304/260/208

597/200/324

Decapoda

8/0/4 0/0/0

2/0/0

Trichoptera

91/60/44 98/60/4

68/40/32

Oligochaeta

65/40/32 24/20/12 395/120/220

Megaloptera

8/0/0 4/20/4 20/0/0

Hirudinea

119/60/36 0/0/4

25/20/16

Gammarus pulex

5/20/32 9/0/16 20/20/44

Bitynia tentaculata

33/20/36 107/80/88

94/80/76

Potamopyrgus antipodarum

2/0/0 2475/1280/1468

23283/2400/3672

Marstoniopsis scholtzi

0/0/0 36/0/4 26/0/0

Viviparus viviparus

2/20/4 0/0/0 10/20/8

Armiger crista

24/40/36 84/60/60

54/20/12

cd. tab. 3

1 2

Segmentina nitida

12/20/16 31/20/44

8/0/8

Anisus contortus

23/40/24 0/0/8

31/20/32

Anisus vortex

16/20/16 0/0/0

0/0/0

Gyraulus albus

2/0/4 29/40/68 82/60/76

Planorbis planorbis

4/0/4 0/0/0 19/20/12

Planorbarius corneus

0/0/0 0/0/8

0/0/0

Lymnaea palustris

4/0/0 0/0/0 4/20/0

Lymnaea auricularia

6/20/12 4/20/12

9/20/16

Lymnaea stagnalis

10/20/12 7/20/8

5/20/20

Lymnaea peregra

0/0/0 0/0/0 8/40/8

Lymnaea corvus

3/20/16 5/20/12

4/0/8

Acroloxus lacustris

33/20/28 22/0/16

8/0/16

Valvata cristata

442/80/92 113/80/92 214/100/80

Valvata piscinalis

0/0/0 29/40/20 12/20/12

Valvata pulchella

0/0/0 18/0/0 36/0/0

Sphaeriidae

202/40/56 20/20/8

23/80/12

Unio tumidus

4/0/0 0/0/0

0/00

Anodonta cygnaea

0/0/0 4/0/0

6/0/0

Dreissena polymorpha

0/0/0 76/0/12 544/0/20

Razem (os.·m

–2

)

X = 2201
Y = 1180

Z = 1026

X = 3683
Y = 2300

Z = 2387

X = 25927

Y = 3460

Z = 4904

W kolejnych terminach badawczych średnia liczebność była niższa o około 50%

na stan. 3, o 37% na stan. 4, a na stan. 5 o 80 do 90%. Mimo takich wahań liczebno-
ści fauny dennej, jej skład jakościowy był raczej dość podobny, a główną przyczyną
spadku liczebności na stan. 4 i 5 była zmniejszająca się populacja Potamopyrgus
antipodarum, a na stan. 3 Chironomidae i Valvata cristata. W litoralu jeziora Ro-
snowskiego Dużego stwierdzono obecność 38 taksonów, wśród których dominują-
cymi formami były Gastropoda, Chironomidae i Asellus aquaticus. W związku z
przerastaniem akwenu i wytworzeniem oddzielnych plos zauważono, że w części
południowo-wschodniej (stan. 3) dominującą formą były Chironomidae, Asellus
aquaticus i Valvata cristata, natomiast w plosie północno-zachodnim (stan. 4 i 5)
bezwzględnie dominował Potamopyrgus antipodarum, a innymi licznymi formami
były Asellus aquaticus i Oligochaeta. Co ciekawe, na stanowisku 3 w części połu-
dniowo-wschodniej Potamopyrgus antipodarum praktycznie nie występował
(stwierdzono tylko 2 osobniki w latach 1986-1988), mimo, że w części północno-
zachodniej był on tam zawsze stwierdzany i to w dużych ilościach. Przyczyną tego
może być nieco inny skład fizyczno-chemiczny wód w obu częściach Jeziora Ro-

snowskiego Dużego. Ploso południowo-wschodnie cechowało się silnymi deficyta-
mi tlenowymi, okresowo występowała tu w okresie wiosennym meromiksja, wyższe
były koncentracje azotu amonowego, azotynów, azotanów, chlorków, siarczanów,
BZT

i ChZT.

Dyskusja

Na podstawie danych literaturowych można stwierdzić, że w licznych jeziorach

w profundalu dominującą formą bentofauny są Chironomidae, Chaoborus sp., lub
Oligochaeta, natomiast w litoralu Chironomidae, Oligochaeta lub Mollusca (Real i
in. 2000, Żbikowski 2008, Joniak, Domek 2006, Prus 2010, Kołodziejczyk i in.
2009). W większości jezior Wielkopolskiego Parku Narodowego układ dominacji
był podobny do tego, jaki stwierdzono w Jeziorze Rosnowskim Dużym, z tym, że w
przypadku mniejszej populacji Potamopyrgus antipodarum nie był on wszędzie
gatunkiem dominującym. Na stan bentofauny jezior ma wpływ skład fizyczno-
chemiczny wód. Koczorowska i Wetula (1984) prowadząc badania fitoplanktonu w
latach 1975–76 zauważyły również, że istniały wyraźne różnice parametrów fizycz-
no-chemicznych w poszczególnych częściach Jeziora Rosnowskiego Dużego. Wy-
niki dowodziły, że część południowo-wschodnia była bardziej zanieczyszczona, niż
pozostałe plosa tego akwenu. Ponadto inne wyniki badań bakteriologicznych, algo-
logicznych i fizyko-chemicznych wskazują na dopływ zanieczyszczeń bytowo-
gospodarczych do tej części jeziora (Michałkiewicz 1990b, Celewicz-Gołdyn 2006).

Jezioro Rosnowskie-Duże jest najbardziej narażone na zanieczyszczenia wśród

jezior WPN. Ze względu na swoje położenie i charakter (bezprzepływowe), powin-
no zostać poddane szczególnej ochronie.

Literatura

Celewicz-Gołdyn S. 2006. Phycoflora in the basin of the Rosnowskie Duże Lake exposed to anthropo-

pressure. Rocz. AR Pozn. CCCLXXVIII, Bot.-Stec. 10, 23–35.

De Pauw N., Hawkes H.A. 1993. Biological monitoring of river quality. River Water Quality-

Monitoring and Control, III, 87–112.

Gross F. 1976. Les communautes d’Oligochetes d’un ruisseau de planique. Ann. Limnol., 12, 75–87.
Joniak T., Domek P. 2006. Influence of humification on biodiversity of lake benthic macroinvertebrates.

Acta Agrophysica, 7 (2), 363–368.

Kajak Z. 1961. Bentos profundalny jezior Tajty i Grajewko. Ekol. pol. ser. A, 9, 343–353.
Koczorowska B., Wetula B. 1984. Fitoplankton Jeziora Rosnowskiego Dużego w Wielkopolskim Parku

Narodowym na tle warunków fizykochemicznych. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 47, 5–30.

Kołodziejczyk A., Lewandowski K., Stańczykowska A. 2009. Long-term changes of Molluscs assem-

blages in bottom sediments of small semi-isolated lakes of different trophic state. Pol. J. Ecol., 57
(2), 331–339.

Michałkiewicz M. 1990a. Uwarunkowania ekologiczne występowania makrozoobentosu - dynamika

zmian liczebności i biomasy. SGGW AR Warszawa CPBP04.10., zesz. 50, 51–62.

Michałkiewicz M. 1990b. Bakteriologiczne zanieczyszczenie wody wybranych jezior Wielkopolskiego

Parku Narodowego. Zesz. Nauk. Polit. Pozn., BL, 32, 141–154.

Michałkiewicz M. 1991. Macrozoobenthos structure in eutrophic Rosnowskie Duże Lake. Pol. Arch.

Hydrobiol., 38 (3-4), 427–436.

Michałkiewicz M. 2001. Makrozoobentos jezior Wielkopolskiego Parku Narodowego. W: Burchardt L.

(red.), Ekosystemy wodne Wielkopolskiego Parku Narodowego. UAM Poznań, s. 317–328.

Prus P. 2010. Benthic fauna of two mountain dam reservoirs cascade system in relation to hydrological

regime and nutrient flow. Geophysical Research Abstracts, 12, 2010–2412.

Real M., Rieradevall M., Prat N. 2000. Chironomus species (Diptera: Chironomidae) in the profundal

benthos of Spanish reservoirs and lakes: factors affecting distribution patterns. Freshwater Biology,
43, 1–18.

Starmach K. 1969. Wody śródlądowe. Zarys hydrobiologii. Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Żbikowski J. 2008. Comparison of offshore macrozoobenthos of the eutrophic Lake Gardzień and the

alloiotrophic Lake Stęgwica. Annales UMC-Skłodowska Lublin – Polonia, LXIII, 2, 103–111.

Long-term changes of macrozoobenthos

Rosnowskie Duże Lake

ICHAŁ

ICHAŁKIEWICZ

Poznań University of Technology, Institute of Environmental Engineering, Division of Water

Supply and Environment Protection, Piotrowo str. 5, 60-965 Poznań

e-mail: drmichal@poczta.onet.pl

Summary. The paper presents the results of bottom macrofauna found in Rosnowskie Duże Lake
in the years 1986-2006. The study included 2 profundal stations and 3 of the littoral. The dominant
forms in the profundal where Chaoborus and Chironomidae, while in the littoral Gastropods,
Asellus aquaticus and Chironomidae. Most frequently occurred in the littoral was Potamopyrgus
antipodarum, which reached an average size of over 23000 individuals per 1 m

-2

of the bottom.

The variability in individual basins of benthofauna's lake affected different physical-chemical
parameters of water.
Key words: bottom macrofauna, lake, Wielkopolski National Park.

Zastosowanie markerów genetycznych

w badaniach zmienności małży słodkowodnych

z rodziny Unionidae

ONIKA

IODUCHOWSKA

DRIANNA

ILIKOWSKA

NNA

IAŁA

NNA

YSOCKA

ERZY

ELL

Uniwersytet Gdański, Środowiskowe Studium Doktoranckie z Biologii i Oceanologii,

Wydział Biologii, Katedra Genetyki, Pracownia Genetyki, ul. Kładki 24, 80–822 Gdańsk

Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Genetyki, Pracownia Genetyki,

ul. Kładki 24, 80–822 Gdańsk

* e-mail: monika.stolarska@biotech.ug.gda.pl

Streszczenie. Znajomość ukształtowanego polimorfizmu genetycznego, jego przyczyn i skutków,
jest niezmiernie ważnym aspektem w ochronie bioróżnorodności. Markery molekularne umożli-
wiają biomonitorowanie wpływu czynników antropogenicznych i zmian środowiskowych na
strukturę genetyczną populacji naturalnych. Na podstawie danych literaturowych i wyników rezul-
tatów własnych oceniono przydatność markerów genetycznych, zarówno białek jak i kwasów
nukleinowych, w badaniu zmienności genetycznej zagrożonej wyginięciem rodziny Unionidae
(skójkowate). Obserwowany poziom zmienności genetycznej zależy od rodzaju zastosowanego
markera.

Słowa kluczowe: allozymy, mtDNA, rDNA, mikrosatelitarny DNA, polimorfizm genetyczny.

Wstęp

Słodkowodna rodzina Unionidae narażona jest na wyginięcie. Przyczyną jest

przede wszystkim presja antropogeniczna, powodująca drastyczny spadek bioróżno-
rodności oraz liczebności. W celu efektywnej ochrony bioindykatorowych organi-
zmów bentosowych niezbędna jest wiedza na temat ich zmienności genetycznej.
Markery molekularne znajdują szerokie zastosowanie w określeniu zróżnicowania
genetycznego. Źródłem obserwowanej zmienności tych markerów jest polimorfizm
genetyczny, który warunkuje utrzymanie homeostazy organizmu poprzez zacho-
wanie podstawowej puli genowej, która z kolei podlega presjom selekcyjnym śro-
dowiska.

Teren badań i metody

Materiał do badań genetycznych pobrano z licznych populacji europejskich,

w tym Polski. Szczegółowe dane dotyczące poszczególnych stanowisk zamieszczo-
no w cytowanej literaturze: Badino i in. 1991, Nagel i in. 1996, Nagel 2000, Nagel,
Badino 2001, Geist, Kuehn 2005, Källersjö i in. 2005.

Zróżnicowanie genetyczne Unionidae oceniono dzięki białkowym markerom

genetycznym – allozymom (Badino i in. 1991, Nagel i in. 1996, Nagel 2000, Nagel,
Badino 2001) oraz analizie sekwencji wybranych fragmentów DNA tj. genu kodują-
cego pierwszą podjednostkę oksydazy cytochromowej (COI) mtDNA, wewnętrznemu
transkrybowanemu regionowi ITS rDNA (Källersjö i in. 2005) oraz profilowaniu
DNA z wykorzystaniem mikrosatelitarnego DNA (Geist, Kuehn 2005). Zastosowa-
ne procedury laboratoryjne oraz programy statystyczne zamieszczone są w cytowa-
nych poniżej publikacjach.

Wyniki i dyskusja

Wszystkie z analizowanych markerów genetycznych dostarczają informacji na

temat zmienności genetycznej Unionidae, jednocześnie pozwalając na wnioskowa-
nie o: wpływie abiotycznych czynników środowiskowych na dany locus, przepływie
genów, izolacji, inbredzie, systemie kojarzeń, dystansie genetycznym, specjacji oraz
filogenezie małży słodkowodnych (np. Nagel, Badino 2001, Källersjö i in. 2005).

Spośród stosowanych markerów molekularnych allozymy wykazały stosunkowo

niewielki poziom zmienności genetycznej w obrębie Unionidae. Analiza była jednak
możliwa do przeprowadzenia tylko w kilku loci genowych, przy czym większość
z nich wykazywała monomorfizm, a w przypadku loci polimorficznych obserwowa-
na frekwencja nie zawsze była w równowadze Hardy’ego-Weinberga (Badino i in.
1991). Wyniki uzyskane w laboratorium Katedry Genetyki Uniwersytetu Gdańskie-
go potwierdzają to stwierdzenie (dane niepublikowane). Odchylenia od stanu rów-
nowagi mogą wynikać z m. in. efektu szyjki butelki lub izolacji badanych populacji.
Unionidae jako filtratory oczyszczają zbiorniki wodne i tym samym akumulują
w swoim ciele zanieczyszczenia. Presja selekcyjna środowiska eliminuje z populacji
osobniki o genotypach wrażliwych na dany szkodliwy czynnik środowiskowy. Takie
populacje stają się homogenetyczne i narażone na wyginięcie. Odkryto korelację
pomiędzy środowiskiem eutroficznym, a frekwencją alleli w locus PGI dla Unio
mancus. Pojawiająca się w wodach eutroficznych okresowa hipoksja powodowała
selekcję alleli, a nawet brak polimorfizmu genetycznego (Nagel, Badino 2001).

Wgląd w zmienność rodziny Unionidae na poziomie kwasów nukleinowych

umożliwiają nukleotydowe markery genetyczne. Zmienność na poziomie nukleoty-
dów jest relatywnie wyższa niż na poziomie allozymów. Jednak tempo zmian nu-

kleotydowych zależne jest od stopnia konserwatywności analizowanych fragmentów
DNA. Tym samym ITS ze względu na swój niekodujący charakter wykazał stosun-
kowo dużą zmienność międzygatunkową i niską wewnątrzgatunkową. Wyniki badań
polskich populacji Unio crassus (dane niepublikowane) wskazują na istotną zmien-
ność tego markera. Sekwencja COI mtDNA wykazała większą zmienność genetycz-
ną, niż sekwencja jądrowego rDNA (Källersjö i in. 2005). Jednak w przypadku ana-
liz zmienności mtDNA, należy uwzględnić u Unionidae zjawisko podwójnego
jednorodzicielskiego dziedziczenia mtDNA, które skutkuje heteroplazmią. Wnioski
z analiz mitochondrialnych markerów powinny być zatem poparte analizami innych
markerów. Bardzo dobrymi markerami do badań zmienności małży słodkowodnych
wydają się być niekodujące odcinki mikrosatelitarnego DNA, które wykazały
względnie duży polimorfizm, przez co w obrębie gatunku Margaritifera margariti-
fera ujawniono wysoki stopień fragmentaryzacji struktury populacji i zróżnicowany
poziom zmienności genetycznej, co zostało wyjaśnione jako skutek efektów histo-
rycznych i demograficznych oraz czynników antropogenicznych (Geist, Kuehn
2005).

Wnioski

Poziom zmienności białkowych markerów genetycznych jest niższy niż uzyski-

wany z sekwencji kwasów nukleinowych. Niemniej jednak allozymy, mimo znacz-
nego monomorfizmu, obrazują ukształtowane zróżnicowanie genetyczne populacji
w obrębie rodziny Unionidae. Z kolei mtDNA (ze względu na sposób dziedziczenia)
stanowi dobry marker do analiz filogenetycznych, a jądrowy DNA dobrze nadaje się
do określenia powiązań ewolucyjnych. Najdokładniejszych analiz polimorfizmu
genetycznego dostarczają jednak markery mikrosatelitarne.

Współczesne zróżnicowanie genetyczne rodziny Unionidae ukształtowała

jej historia, czynniki ewolucyjne, presja antropogeniczna, ekologia i biologia tego
taksonu.

Biomonitoring oparty na analizie markerów genetycznych jest niezwykle po-

mocny w ochronie bioróżnorodności Unionidae.

Literatura

Badino G., Celebrano G., Nagel K.O. 1991. Unio elongatus and Unio pictorum (Bivalvia: Unionidae):

molecular genetics and relationships of Italian and Central European populations. Biol. Mus. reg.
Sci. nat. Torino 9 (2), 261–274.

Geist J., Kuehn R. 2005. Genetic diversity and differentiation of central European freshwaterpear mussel

(Margaritifera margaritifera L.) populations: implications for conservation and management. Mo-
lecular Ecology 14, 425–439.

Källersjö M., von Proschwitz T., Lundberg S., Eldenäs P., Erséus C. 2005. Evaluation of ITS rDNA as a

complement to mitochondrial gene sequences for phylogenetic studies in freshwater mussels: an
example using Unionidae from north-western Europe. Zoologica Scripta 34, 415–424.

Nagel K.O. 2000. Testing hypotheses the dispersal and evoluationary history of freshwater mussels

(Mollusca: Bivalvia: Unionidae). J. Evol. Biol. 13, 854–865.

Nagel K.O., Badino G. 2001. Population genetics and systematics of European Unionidae. W: Bauer G.,

Wäschtler (red.), Ecology and Evolution of the Freshwater Mussels Unionoida. Ecological Studies,
vol. 145, s. 51–79.

Nagel K.O., Badino G., Alessandria B. 1996. Population genetics of European Anodontinae (Bivalvia:

Unionidae). J. Moll. Stud. 62, 343–357.

Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). Fauna Słodkowod-

na Polski, PWN Warszawa.

The application of genetic markers in research on variabili-

ty of freshwater mussels from the Unionidae family

ONIKA

IODUCHOWSKA

DRIANNA

ILIKOWSKA

²,

NNA

IAŁA

²,

NNA

YSOCKA

²,

ERZY

ELL

University of Gdańsk, Environmental Doctoral Studies in Biology and Oceanology, Faculty of

Biology, Department of Genetics,

Laboratory of Genetics, Kładki str. 24, 80-822 Gdańsk

University of Gdańsk, Faculty of Biology, Department of Genetics, Laboratory of Genetics,

Kładki str. 24, 80-822 Gdańsk

*Corresponding author e-mail: monika.stolarska@biotech.ug.gda.pl

Summary. Knowledge on the developed genetic polymorphism, its causes and effects, is an ex-
tremely important aspect of biodiversity protection. Molecular markers enable biomonitoring of
the influence of anthropogenic factors and environmental changes on the genetic structure of
natural populations. Based on literature data and results of own studies, the usefulness of genetic
markers, both proteins and nucleic acids, in studying genetic variability of the Unionidae family
threatened with extinction was evaluated. The level of genetic variability observed depends on the
type of the applied marker.
Key words:

allozyme, mtDNA, rDNA, microsatellite DNA, genetic polymorphism.

Makrofauna zasiedlająca grążel żółty

(Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm.) – analiza struktury,

rozmieszczenia i tempa kształtowania się zoocenoz

RZEGORZ

OŃCZYK

ARIUSZ

SÓBKA

Uniwersytet Łódzki, Zakład Limnologii i Ochrony Wód,

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

* e-mail: tonczyk.grzegorz@gmail.com

Streszczenie. Makrobezkręgowce związane z roślinnością wodną, tzw. fauna naroślinna to jedna z
bardzo istotnych w funkcjonowaniu wód śródlądowych grup zwierzęcych. W przeprowadzonych
w starorzeczu Pilicy badaniach określono skład taksonomiczny (na poziomie gatunków i rodza-
jów), dynamikę zgrupowań oraz tempo zasiedlania grążela żółtego (Nuphar lutea (L.) Sibth. &
Sm.). Stwierdzono występowanie 112 taksonów, których rozmieszczenie przestrzenne okazało się
wyraźnie zróżnicowane. Opisana zoocenoza nie wykazuje dużej specyficzności, jej głównym
komponentem są organizmy odżywiające się peryfitonem i drapieżniki. Grupą specyficzną dla
zielonych części grążela żółtego okazały się jedynie gąsienice Lepidoptera. Tempo zasiedlania
grążela uzależnione jest bezpośrednio od dostępności pokarmu, czyli grubości obrostów peryfitonu
i pośrednio od trofii zbiornika.

Słowa kluczowe: fauna naroślinna, Nuphar lutea, skład gatunkowy, charakterystyka zoocenozy.

Wstęp

Makrofity są siedliskiem bardzo chętnie zajmowanym przez różne formacje

zwierząt wodnych. Mogą być wykorzystywane jako pokarm przez roślinożerców,
miejsce polowań drapieżców lub kryjówki dla wszystkich grup ekologicznych. Sto-
sunkowo rzadko jako pokarm wykorzystywana jest sama roślina, szczególnie w
początkowym okresie wegetacji, kiedy młode tkanki mają wysokie stężenie substan-
cji ochronnych (Boyd 1969, Mattson 1980). Zwykle makrofauna występująca na
roślinach korzysta z obrostów peryfitonu i cząstek detrytusu pokrywających po-
wierzchnię makrofitów. Peryfiton stanowi podstawową bazę pokarmową dla wielu
bezkręgowców, przynajmniej do chwili gdy makrofity – pod koniec sezonu wegeta-
cyjnego – stają się możliwe do wykorzystania jako pokarm. Wykazano, że w miarę
rozkładu tkanek roślinnych spada stężenie substancji ochronnych, co jest efektem

ich rozpadu i dyfuzji przez uszkodzone błony komórkowe. Wzrasta też wartość
pokarmowa obumierających tkanek na skutek zwiększonej obecności bakterii i
grzybów (Smock, Harlowe 1983, Newman 1991).

Mimo, iż badania nad strukturą makrofauny i szybkością zasiedlania przez bez-

kręgowce roślin wodnych są stosunkowo często prowadzone, to w piśmiennictwie
niewiele jest danych szczegółowych, opisujących te zjawiska na poziomie rodzajo-
wym i gatunkowym. Zasadniczym celem pracy jest określenie składu gatunkowego
zespołów makrofauny zasiedlającej grążel żółty (Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm.)
oraz poznanie dynamiki stwierdzonych ugrupowań i poznanie szybkości zasiedlania
grążela żółtego przez makrofaunę.

Teren badań i metody

Badania przeprowadzono na starorzeczu Pilicy, położonym w środkowej części

doliny na 164 km biegu rzeki – okolice Sulejowa. Starorzecze położne na prawym
brzegu Pilicy ma długość około 1300 m, jest zbiornikiem o zmiennym kształcie i
szerokości od 3 m do 30 m; głębokość maksymalna 4,8 m. Analizy przeprowadzono
na dwóch stanowiskach: wypłyconej zatoce w południowej części starorzecza i w
środkowej, najszerszej i najgłębszej części zbiornika.

Zbieranie materiałów miało charakter ilościowy. Próby pobierano osobno z liści

(5 powtórzeń), łodyg (5 powtórzeń) i dna między kłączami grążela (5 powtórzeń).
Próby z liści i łodyg pobierano przy użyciu siatki czerpakowej, a próby z osadów
dennych przy użyciu czerpacza rurowego o średnicy 5 cm. Badania przeprowadzono
w maju, lipcu, sierpniu i wrześniu 1999 roku. Ogółem zgromadzono 2028 osobni-
ków.

Wyniki i dyskusja

Przeprowadzone badania pozwoliły na określenie zespołu makrobezkręgowców

związanych z grążelem żółtym (Nuphar lutea), na który składa się 112 taksonów
rangi rodzaju i gatunku. Skład ugrupowania: Tricladida: Dendrocoelum lacteum,
Dugesia gonocephala; Oligochaeta: Stylaria lacustris, Ripistes parasita, Dero digi-
tata, Nais barbata, Ophidonais serpentina, Euilyodrilus hammoniensis, Tubifex
tubifex, Limnodrilus hoffmeisteri, Aulodrilus pluriseta; Hirudinea: Glossiphonia
complanata, G. heteroclita, Hemiclepsis marginata, Theromyzon tessulatum, Helob-
della stagnalis, Erpobdella nigricolis, E. octoculata, E. testacea, Dina lineata; Bry-
ozoa: Plumatella fungosa, P. repens, Cristatella mucedo; Gastropoda: Viviparus
contectus, Valvata cristata, V. piscinalis, Bithynia tentaculata, Physa fontinalis,
Lymnaea auricularia, L. stagnalis, Planorbis planorbis, Bathyomphalus contortus,

Anisus leucostomus, A. vortex, Gyraulus albus, Armiger crista, Segmentina nitida,
Planorbarius corneus, Acroloxus lacustris; Bivalvia: Sphaerium corneum, Pisidium
milium, P. nitidum, P. obtusale, P. casertanum; Isopoda: Asellus aquaticus; Hydra-
carina: Limnesia maculata, Hygrobates longipalpis, Piona pusilla, Tiphys ornatus,
Pionopsis lutescens, Arrenurus virens; Odonata: Enallagma cyathigerum, Coena-
grion puella, Coenagrion pulchellum, Erythromma najas, Aeshna cyanea, Somato-
chlora flavomaculata; Ephemeroptera: Cleon dipterum, Heptagenia fuscogrisea,
Caenis horaria; Heteroptera: Hesperocorixa sahlbergi, Sigara semistriata, Noto-
necta glauca, Nepa cinerea, Gerris lacustris, G. rufoscutellatus; Coleoptera: Hy-
droporus dorsalis, H. palustris, H. inaequalis, Hyphydrus ovatus, Rhantus exoleu-
tus, Graphoderus austriacus, Haliplus ruficolis, Donacia sp.; Megaloptera: Sialis
lutaria; Trichoptera: Holocentropus sp., Anabolia sp., Limnephilus sp., Limnephi-
lus flavicornis, Mystacides sp., Athripsodes sp.; Lepidoptera: Elophila nympheata,
Acentropus niveus, Paraponyx stagnata; Diptera: Chironomidae: Psectrotanypus
varius, Procladius sp., Xenopelopia falcigera, Ablabesmyia monilis, Pogonocladius
consobrinus, Cricotopus sp., Cricotopus gr. sylvestris, Paralimnophyes hydrophilus,
Corynoneura sp., Chironomus sp., Einfieldia dissidens, Parachironomus sp., Dicro-
tendipes sp., Endochironomus sp., Endochironomus albipennis, Glyptotendipes sp.,
Polypedilum sp., Polypedilum nubeculosum, Paratendipes sp., Paratanytarsus sp.,
Tanytarsus sp., Cladotanytarsus sp.; Dixidae: Dixa sp., Chaeoboridae: Chaeobo-
rus sp., Culicidae: Anopheles sp., Ceratopogonidae: Bezzia sp., Stratiomyidae:
Stratiomyia sp.

Na poziomie dużych grup taksonomicznych większość ze stwierdzonych takso-

nów odnotowano we wszystkich badanych siedliskach (liście, łodygi, dno). Jedynie
przedstawiciele, Tricladida i Lepidoptera występujący na liściach nie zostali wyka-
zani z łodyg i dna. Bivalvia i Megaloptera występowały tylko na dnie. Pozostałe
grupy notowano we wszystkich badanych siedliskach w podobnych proporcjach.
Taki obraz makrofauny zasiedlającej makrofity i dno w ich pobliżu, charakteryzują-
cy się dużym podobieństwem składu taksonomicznego i podobną struktura domina-
cji stwierdzili w swoich badaniach również Soszka (1975a), Kornijów (1989) oraz
Kornijów i Ścibor (1999). Dominującymi taksonami na liściach i łodygach grążela
były Ephemeroptera, Gastropoda i Hirudinea, w osadach dennych najliczniejszymi
okazały się Oligochaeta, Chironomidae i Bivalvia. Analiza zebranych danych na
poziomie gatunków i rodzajów przedstawia jednak inny obraz. Różnice pomiędzy
fauną zasiedlająca liście i łodygi grążela w porównaniu z fauną stwierdzoną w osa-
dach dennych jest bardzo wyraźna. Potwierdza to pogląd Kornijowa (1996), który
wskazywał na potrzebę równoległego prowadzenia badań nad fauną denną i naro-
ślinną w płytkich siedliskach litoralowych.

Największe zróżnicowanie taksonomiczne notujemy w przypadku liści (64 tak-

sony), gdzie liczebność makrofauny kształtowała się na średnim poziomie (281–400
osobników na liść) oraz łodyg (70 taksonów) przy najwyższych liczebnościach

(475–516 osobników na łodygę). Najmniej taksonów (48) przy niskiej liczebności
(167–189 os.·0,1 m

) odnotowano w osadach dennych.

W ujęciu sezonowym odnotowano wyraźny wzrost liczebności i liczby takso-

nów od wiosny do jesieni. Przyrosty liczebności i różnorodności gatunkowej noto-
wano głównie w przypadku grup, które związane są z peryfitonem i detrytusem.
Akumulacja obrostów glonów na liściach i łodygach w trakcie sezonu wegetacyjne-
go prowadziła do wzrostu liczby taksonów i liczebności makrofauny. Potwierdza to
spostrzeżenia Soszki (1975b), który analizując pokarm fauny bezkręgowej stwier-
dził, że przeważająca część makrofauny korzysta z obrostów peryfitonu i drobin
detrytusu. Mimo znacznych uszkodzeń makrofitów powodowanych przez makro-
faunę, rzadko stanowią one pokarm dla bezkręgowców. Jedyną grupą, której zwią-
zek z żywymi tkankami grążela żółtego jest bardzo ścisły okazały się gąsienice Le-
pidoptera. W końcowym okresie badań stwierdzono wyraźny wzrost liczebności
niektórych grup makrofauny (szczególnie Chironomidae) na liściach grążela, które
uległy szybszemu rozkładowi w porównaniu z łodygami tego gatunku.

Opierając się na danych literaturowych opisujących eksperymenty, mające na

celu wykazać specyficzność roślin wodnych jako siedlisk życia makrobezkręgow-
ców (Soszka 1975b, Higler 1977) można stwierdzić, że grążel w odniesieniu do
większości fauny (wyjątek stanowią Lepidoptera) na niej stwierdzonej nie jest sie-
dliskiem specyficznym i może zostać zastąpiony przez inne podłoże np. sztuczne
makiety. Struktura zespołów makrofauny oraz tempo zasiedlania roślinności wodnej
związane jest głównie z dostępnością pokarmu (peryfiton, detrytus) oraz strukturą
powierzchni grążela, która ulega zróżnicowaniu wraz z powiększającymi się obro-
stami peryfitonowymi. Zoocenoza związana z grążelem żółtym składa się głównie
ze zwierząt odżywiających się glonami i detrytusem oraz drapieżnikami, w jej skład
w małym stopniu wchodzą również formy zjadające świeże tkanki roślinne. Taka
charakterystyka zespołów zwierzęcych stwierdzonych w badanym starorzeczu po-
twierdza wyniki uzyskane przez Kornijowa i Ścibora (1999), którzy badali makro-
faunę związaną z Nuphar lutea w małym eutroficznym jeziorze.

Wnioski

Fauna naroślinna zasiedlająca grążel żółty i fauna bentosowa dna między kępa-

mi grążela reprezentowana jest przez te same duże grupy taksonomiczne.

Stwierdzona makrofauna różni się znacznie składem taksonomicznym (na po-

ziomie gatunków i rodzajów) i dynamiką liczebności. Największą różnorodność i
wysoką liczebność odnotowano na liściach i łodygach grążela, najniższą w próbach
pobranych z osadów dennych w obrębie badanych kęp roślinnych.

Makrofauna zasiedlająca grążel żółty nie wykazuje dużego stopnia specyficzno-

ści; jedyna grupą wykazującą ścisły związek grążelem są gąsienice Lepidoptera,
odżywiające się żywymi tkankami liści i łodyg.

Źródłem pokarmu oraz czynnikiem limitującym tempo zasiedlania przez makro-

faunę liści i łodyg grążela żółtego jest peryfiton, którego obfitość i tempo narastania
związane jest z trofią zbiornika.

W trakcie postępującego rozkładu tkanek grążela wzrasta liczebność bezkrę-

gowców, których obumierające tkanki staja się podstawowym źródłem pokarmu
(minujące Chironomidae, larwy chrząszczy z rodzaju Donacia).

Literatura

Boyd C.E. 1969. The nutritive value of three species of water weeds. Economic Botany, 23, 123–127.
Higler L.W.G. 1977. Macrofauna-cenoses on Stratiotes plants in Dutch broads. Rijksinstituut voor

Natuurbeheer, Verhandeling, 11, s. 1–86.

Kornijów R. 1989. Macrofauna of elodeids of two lakes of different trophy. II. Distribution of fauna

living on plants in the litoral of lakes. Ekologia Polska, 37, 49–57.

Kornijów R. 1996. O potrzebie równoległych badań nad fauna denną i naroślinną w płytkich siedliskach

wód śródlądowych. Wiadomości ekologiczne, 42, 49–57.

Kornijów R., Ścibor R. 1999. Sesonal changes in macrofauna feeding groups associated with Nuphar

luteum (L.) Sm. leaves in a small eutrophic lake. Polish Journal of Ecology, 47, 135–143.

Mattson W.J. 1980. Herbivory in relation to plany nitrogen content. Annual Review of Ecology and

Systematics, 11, 119–161.

Newman R.M. 1991. Herbivory and detritivory on freshwater macrophytes by invertebrates: a review.

Journal of the North American Benthological Society, 10, 89–114.

Smock L.A., Harlowe K.L. 1983. Utilization and processing of freshwater wetland macrophytes by

detritivore Asellus forbesi. Ecology, 64, 1556–1565.

Soszka G. 1975a. The Invertebrates on submerged macrophytes in three Masurian lakes. Ekologia Pols-

ka, 23, 371–391.

Soszka G. 1975b. Ecological relacions between invertebrates and submerged macrophytes in the lake

litoral. Ekologia Polska, 23, 393–415.

Macrofauna colonising yellow water-lily (Nuphar lutea (L.)

Sibth. & Sm.) – distribution and structure analysis

RZEGORZ

OŃCZYK

ARIUSZ

SÓBKA

University of Łódź, Laboratory of Limnology and Water Protection, Department of Invertebrate

Zoology and Hydrobiology,

Banacha str. 12/16, 90-237 Łódź

*Corresponding author e-mail: tonczyk.grzegorz@gmail.com

Summary. Macroinvertebrates associated with aquatic vegetation (epiphytic fauna) are among the
ecofunctional groups having key importance in inland aquatic ecostystems. Our study in the Pilica
River oxbow-lake revealed taxonomic composition (on genus/species level), dynamics and coloni-
sation rate of community inhabiting yellow water-lily. In total we found 112 taxa differing in
spatial distribution. The community is not higly specific as it consists mainly of predators and
animals feeding on periphyton. Only caterpillars of aquatic moth were characteristic for the plant
green parts. The colonisation rate is directly dependent on food availability (thickness of periphy-
ton) and indirectly on the oxbow-lake trophy.

Key words: epiphytic fauna, Nuphar lutea, species composition, characterisation of zoocenosis.

Rola podłoża nieorganicznego

w modyfikacjach konstrukcji domków przenośnych

u larw chruścików domkowych na przykładzie

Halesus radiatus i Potamophylax rotundipennis

ARIUSZ

SZYDEL

ILENA

DACH

Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,

Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

*e-mail: mtrzydel@biol.uni.lodz.pl

Streszczenie. Celem pracy było wykazanie, że dobór materiału do budowy przenośnego domku
oraz jego kształt i wymiary u chruścików domkowych nie są stałe, a larwa modyfikuje je zależnie
od tego co jest w jej bezpośrednim zasięgu, na zasadzie maksymalnej korzyści przy minimalnym
wydatku energetycznym poniesionym na tę aktywność. Badania wykazały niezwykłą plastyczność
w realizacji behawioru budowlanego oraz zmiany w podstawowych parametrach domków zależnie
od użytego przez larwę substratu.

Słowa kluczowe: Trichoptera, Potamophylax rotundipennis, Halesus radiatus, domek larwalny,
sztuczne podłoże.

Wstęp

Stopień uziarnienia podłoża oraz jego skład chemiczny może być czynnikiem

limitującym i determinującym różne mechanizmy w biologii i ekologii bezkręgow-
ców wodnych (Begon i in. 1986). Materiał do budowy domku pozyskiwany jest
przez Trichoptera tak blisko, jak to możliwe (Gorter 1931). Reakcją na niedobór
odpowiedniego budulca, może być zmiana rozmiaru wybieranych cząstek (Hanna
1961, Tolkamp 1980), migracja do miejsc bardziej zasobnych w ziarna odpowied-
niej frakcji oraz pozbawionych konkurentów (Mogel i in. 1985). Dlatego mineralo-
giczne własności podłoża wpływać mogą nie tylko na początkową kolonizację orga-
nizmów ale także na strukturę zgromadzenia chruścików (Cereghino i in. 1997).

Celem prowadzonych badań była ocena zdolności do wytwarzania przenośnych

domków larwalnych z substratu nieorganicznego o różnym składzie chemicznym,

czy fakturze powierzchni ziaren oraz porównanie podstawowych parametrów dom-
ków u dwóch gatunków domkowych, analizując zarówno domki naturalne jak i te,
które powstały w hodowli laboratoryjnej. Eksperyment miał również dowieść że u
badanych gatunków kształt domku i skład granulometryczny ziaren składających się
na tą konstrukcję nie jest zaprogramowany i charakterystyczny dla danego taksonu a
zależy raczej od bezpośredniego otoczenia larwy (oferty środowiskowej).

Teren badań i metody

Stanowisko badawcze zlokalizowano na pierwszorzędowym odcinku rzeki Gra-

bi w okolicy wsi Patok (51

29’54”N, 19

2126”E). Według GUS 77% powierzchni

gminy zajmują użytki rolne a 17% użytki leśne, pozostała część to zabudowania
gospodarskie. Badany odcinek rzeki znajdował się przy moście w otoczeniu łąk o
zagospodarowaniu rolniczym, charakteryzował się podłożem o mozaikowym cha-
rakterze z mikrohabitatami piaszczystym, żwirowym i żwirowo-kamienistym.

Do badań posłużyły dwa współwystępujące w badanym odcinku rzeki gatunki:

Potamophylax rotundipennis i Halesus radiatus, których domki przenośne różniły
się zarówno rodzajem jak i wielkością cząstek użytych do budowy domku. Po 30
larw z każdego gatunku umieszczono pojedynczo w plastikowych pojemnikach.
Jedyną zmienną w eksperymencie był rodzaj podłoża, potencjalnego budulca służą-
cego do budowy domku. Podłoże dobrano tak, aby poszczególne cząstki miały różną
fakturę, różny skład chemiczny, a średnica cząstek była pośrednią pomiędzy wielko-
ściami cząstek używanych przez te gatunki w środowisku naturalnym. Do ekspery-
mentu użyto tartej cegły z betonem, szklanych koralików oraz podłoży mieszanych.
W pierwszym przypadku podłożem mieszanym „mix” była równocenna mieszanką
ziaren cegły, betonu, wapienia, kwarcu o średnicy 2 mm. Drugie podłoże mieszane
było równocenną mieszanką ziaren kwarcu o różnej wielkości – żwir gruby (4–16 mm)
i drobny (2–4 mm) oraz piasek gruby (0,5–2 mm) i drobny (0,125–0,25 mm)
(Cummins 1962). Pozyskane domki mierzono (długość oraz średnicę), ważono
z uwzględnieniem masy substratu, masy oprzędu oraz ilości ziaren potrzebnych do
budowy domków zależnie od używanego budulca. Brak przejawu budowlanego był
również odnotowywany oddzielnie dla każdej larwy

Wyniki

Zestawiając parametry naturalnych domku obu gatunków, analiza wariancji

(ANOVA) wykazała istotne różnice dla wszystkich badanych parametrów. Co cie-
kawe, domki larw obu gatunków otrzymane w hodowli laboratoryjnej z tego samego
budulca nie różniły się już tak wyraźnie. Porównując parametry domków otrzyma-
nych na wszystkich podłożach, zarówno dla P. rotundipennis, jak i H. radiatus ana-

liza wariancji wykazała, że zależnie od budulca parametry te różniły się w sposób
istotny. Szczegółowa analiza (test T

UKEY

’

„po fakcie”) wykazała, że istotność

wyników testu ANOVA była spowodowana przede wszystkim różnicami pomiędzy
wartości parametrów domków naturalnych i domkami pochodzącymi z hodowli.
Wśród domków powstałych w warunkach sztucznych, domki ze szklanych korali-
ków odbiegały rozmiarami oraz masą od pozostałych. Do zbudowania domku ze
szklanych koralików larwy obu gatunków zużywały też najwięcej oprzędu.

Analiza granulometryczna domków wykazała, że frakcje wykorzystywane

w znacznym stopniu w naturze (ø 4–2 mm) nie były wybierane w warunkach labora-
toryjnych przez H. radiatus. Podobnie u drugiego z badanych gatunków, którego
naturalne domki składały się prawie wyłącznie z ziaren o średnicy 1–0,5 mm, nato-
miast w hodowli 1/5 ziaren stanowiły cząstki o średnicy 2–1 mm.

Dyskusja

Larwy chruścików budują swoje konstrukcje na zasadzie maksymalnej korzyści

przy minimalnym wydatku energetycznym. Brak ziaren odpowiedniej wielkości
może powodować zwiększenie ilości produkowanego oprzędu służącego do cemen-
towania (Smart 1976; Becker 2001), co zwiększa wydatki energetyczne ponoszone
na budowę (Dudgeon 1990), a zwiększenie zużycia oprzędu może rzutować na kon-
dycję larwy a w późniejszym etapie rozwoju również na kondycję poczwarki i osob-
nika dorosłego (Stevens i in. 1999). Jeśli dostępne cząstki dalekie są od preferowa-
nego zakresu wielkości ziaren, larwy budują wówczas domki odbiegające kształtem
od normy lub szukają alternatywnego materiału pochodzenia organicznego o zbliżo-
nych rozmiarach (Haller 1948, Hanna 1961, Tolkamp 1980) zmniejszając w ten
sposób wydatek energetyczny potrzebny na produkcję oprzędu (Otto, Svensson 1980).

Oprócz wielkości cząstek wbudowywanych w domek istotnym okazuje się rów-

nież ich powierzchnia. Kompromis pomiędzy kosztami energii na selekcję budulca
a wyprodukowaniem jedwabnej wydzieliny przy budowie domku, gdy larwy selek-
cjonują cząstki o gładkich powierzchniach opisał Dudgeon (1990). Podobne zmiany
preferencji zachodzą w obrębie składu chemicznego cząstek mineralnych, w przy-
padku braku ziaren wapiennych – lepiej wiązalnych przez oprzęd, larwa Hydropsy-
che morettii przerzuca się na kwarcowe (Gaino i in. 2002).

Wnioski

Sukces architektoniczny larw budujących przenośne domki z materiału o różnej

średnicy, fakturze powierzchni czy składzie chemicznym cząstek potwierdza wyjąt-
kową plastyczność behawioru budowlanego larw chruścików.

Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy kształt domku i skład granulometryczny

ziaren składających się na tą konstrukcję jest zaprogramowany i charakterystyczny
dla danego taksonu, ale raczej zależy od bezpośredniego otoczenia larwy.

Wydaje się, że to oferta środowiskowa w postaci dostępnego substratu oraz pa-

rametry fizyczno-chemiczne i hydrauliczne wody mają decydujący wpływ na budo-
wę larwalnego domku przenośnego.

Literatura

Becker G. 2001. Larval size, case construction and crawling velocity at different substratum roughness

in three scraping caddis larvae. Arch. Hydrobiol. 151, 317–334.

Begon M., Harper J.L., Townsend C.R. 1986. Ecology: individuals, populations and communities.

Blackwell, Oxford.

Cereghino R., Boutet T., Lavandier P. 1997. Abundance, biomass, life history and growth of six Tri-

choptera species undernatural and hydropeaking conditions with hypolimnetic release in a Pyrenean
stream. Arch. Hydrobiol. 138, 307–328.

Cummins K.W. 1962. An evaluation of some techniques for the collection and analysis of benthic sam-

ples with special emphasis on lotic waters. Am. Mid. Nat. 67, 477–504.

Dudgeon D. 1990. Functional significance of selection of particles and their use byaquatic animals in the

construction of external structures. W: Wotton R.S. (red.), The Biology of Particles in Aquatic Sys-
tems. Boca Raton, CRCPress, s. 263–288.

Gaino E., Cianficconi F., Rebora M., Todini B. 2002. Case building of some Trichoptera larvae in expe-

rimental conditions: Selectivity for calcareous and siliceous grains. Ital. J. Zool. 69, 141–145.

Gorter F.J. 1931. Köcherbauversuche an Trichopterenlarven. Z. Morph. kol. Tiere 20, 443–532.
Haller P.H. 1948. Morphologische, biologische und histologische Beiträge zur Kenntnis der Metamor-

phose der Trichopteren (Hydropsyche). Mitt. Schweiz. Entomol. Ges. 21, 301–359.

Hanna H.H. 1961. Selection of materials for case-building by larvae of caddis flies (Trichoptera). Proc.

R. Entomol. Soc. Lond. (A) 36, s. 37–47.

Mogel R., Rieder N., Statzner B. 1985. Ein Gerat zur Freilandbeobachtung des nachtlichen Verhaltens

von benthischen Bachtieren, mit Befunden aus der Gattung Hydropsyche (Trichoptera, Insecta).
Carolinea 42, 121–128.

Otto C., Svensson B.S. 1980. The significance of case material selection for the survival of caddis lar-

vae. J. Anim. Ecol. 49, 855–865.

Smart K. 1976. A progress report on the building motivation in the caddis larva, Lepidostoma hirtum.

Proc. 1st Int. Symp. Trichoptera, s. 185–186.

Stevens D.J., Hansell M.H, Freel J.A., Monaghan P. 1999. Developmental trade-offs in caddis flies:

Increased investment in larval defence alters adult resource allocation. Proc. R. Soc. Lond. (B) 266,
s. 1049–1054.

Tolkamp H.H. 1980. Organism-substrate relationships in lowland streams. Agric. Res. Rep. Wageningen

907, s. 1–211.

The role of inorganic substratum in modification of case

structure in case-bearing caddis larvae of Halesus radiatus

and Potamophylax rotundipennis

ARIUSZ

SZYDEL

ILENA

DACH

Department of Ecology and Vertebrate Zoology, Faculty of Biology and Environmental Protec-

tion, University of Łódź,

Banacha str. 12/16, 90-237 Łódź

*Corresponding author e-mail: mtrzydel@biol.uni.lodz.pl

Summary. The aim of the study was to prove that material selection for the construction of “mo-
bile” cases and their shape and size in case-bearing trichopterans are variable, the larva modifying
them dependent on what is available closeby, adhering to the principle of gaining maximal profit
at maximal reduction of energetic expenditure for this activity. The presently described research
has indicated a tremendous plasticity of the case-constructing behaviour and changes in basic
variables of cases dependent on type of substrate used by the larva for the construction.
Key words: Trichoptera, Potamophylax rotundipennis, Halesus radiatus, case-bearing larvae,
artificial substratum.

Przewodowy rozdzielacz lamp błyskowych

jako metoda do archiwizacji danych terenowych

ze szczególnym uwzględnieniem bentosu

NNA

IAŁA

UKASZ

IAŁY

ONIKA

IODUCHOWSKA

Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Genetyki,

ul. Kładki 24, 80-822 Gdańsk

*e-mail: bialaa@biotech.ug.gda.pl

W niniejszej pracy chcieliśmy wskazać i krótko przedstawić kilka sposobów

wykorzystania przewodowego rozdzielacza lamp błyskowych własnej konstrukcji,
w terenowej pracy przyrodnika, zwłaszcza pracującego z organizmami wodnymi.
Rozdzielacz powstał jako nowa metoda synchronizująca jednoczesne zwolnienie
migawki aparatu z podłączonymi do niego wieloma lampami błyskowymi. Taka
metoda pracy może być stosowana na wiele różnych sposobów zarówno przy foto-
grafowaniu obiektów dużych, jak groty, jaskinie, czy bunkry, ale również do makro-
fotografii i zręcznego doświetlania niewielkich obiektów np. meiobentosu.

Zdjęcia prezentowane wykonano przy użyciu aparatów fotograficznych: Olym-

pus Camedia C-5050 i Canon EOS 20D, lamp błyskowych Topca 330CTX, Pentax
AF240Z, National PE5650, SUNPAK 22FD, Vivitar 283, Pentax AF200S, SUN-
PAK MZ440AF-PT, VIVITAR AF 728 oraz rozdzielacza lamp i oprzyrządowania
mocującego cały układ.

Wstępne wyniki badań chruścików (Trichoptera)

Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego

DYTA

UCZYŃSKA

Uniwersytet Przyrodniczy, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Katedra Zoologii,

ul. Akademicka 13, 20-033 Lublin

e-mail: edyta.buczynska@gmail.com

Nadwieprzański Park Krajobrazowy utworzono w celu ochrony doliny środko-

wego odcinka rzeki Wieprz, od ujścia Giełczwi do ujścia Bystrzycy. Wstępne bada-
nia fauny chruścików prowadzono na obszarze parku w roku 2009, od kwietnia do
listopada. Objęły one ogółem 15 stanowisk – rzeki (Wieprz wraz z dwoma dopły-
wami – Bystrzycą i Świnką), torfianki, starorzecze, staw, rowy śródłąkowe, zbiorni-
ki astatyczne oraz ols.

Owady odławiano czerpaczem hydrobiologicznym (larwy i poczwarki) oraz

siatką entomologiczną (imagines). Zebrano 1473 osobniki należące do 32 gatunków.
Struktura dominacji przedstawia się następująco – do eudominantów należały Ana-
bolia sp. (larwy należące do dwu gatunków – A. furcata lub A. laevis) oraz Brachy-
centrus subnubilus, do dominantów – Limnephilus lunatus, do subdominantów –
Halesus digitatus, Ironoquia dubia, Triaenodes bicolor oraz Halesus tesselatus.
Wyniki badań wskazują, że do siedlisk o najbogatszej gatunkowo faunie należą na
terenie parku rzeki (Wieprz i Świnka) oraz torfianki. W pozostałych siedliskach
chruściki występowały sporadycznie i były to gatunki pospolite. W zgrupowaniu
Trichoptera stwierdzonym w rzece Wieprz dominowały gatunki typowe dla strefy
lenitycznej rzeki (najliczniejsze były larwy Anabolia sp. oraz Halesus sp.), mniej
liczne były reobionty (np. Hydropsyche incognita i H. pellucidula) oraz limnobionty
(np. Triaenodes bicolor). W rzece Śwince, do której doprowadzane są zasolone
wody pokopalnianie z K.W.K. Bogdanka, fauna chruścików jest nieco uboższa, ale
tu również zdecydowanymi dominantami są Anabolia sp. oraz Halesus digitatus.
Cechą charakterystyczną fauny rzeki jest zastąpienie H. pellucidula przez liczną
H. angustipennis oraz obecność larw Ceraclea spp. i Ironoquia dubia. W torfian-
kach badanego obszaru dominują gatunki jeziorne (Leptocerus tineiformis, Triaeno-
des bicolor, Holocentropus dubius) oraz typowe dla wysokiego szuwaru (Limnephi-
lus politus, L. nigriceps, L. stigma). Badania NPK będą kontynuowane w następnych
latach, co pozwoli na dokładniejszą analizę fauny chruścików, również w aspekcie
wpływu zasolonych wód na stadia wodne tych owadów.

Chrząszcze (Coleoptera)

zasiedlające gniazda ptaków wodno-błotnych

AWEŁ

UCZYŃSKI

RZEGORZ

OŃCZYK

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Zakład Zoologii,

ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin

Uniwersytet Łódzki, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

*e-mail: pawbucz@gmail.com

W latach 2007-08 badano w stawach i zbiornikach retencyjnych Lubelszczyzny,

zgrupowania chrząszczy w gniazdach 11 gatunków ptaków wodno-błotnych. Zało-
żono, że: 1) gniazda to specyficzne wyspy siedliskowe; 2) są wzajemne wpływy
między fauną gniazd a ich otoczenia; 3) wnętrze gniazd, niedostępne dla ryb i boga-
te w zróżnicowany pokarm, to dla chrząszczy korzystne miejsce bytowania, żerowa-
nia i przepoczwarzania się.

W gniazdach stwierdzono obecność chrząszczy z rodzin: Coccinellidae, Carabi-

dae, Noteridae, Dytiscidae, Hydrophilidae, Staphylinidae i Scirtidae. W otoczeniu
gniazd notowano jeszcze: Haliplidae, Gyrinidae i Hydraenidae. Bardzo liczne były
tylko Staphylinidae i Scirtidae, dość liczne – Noteridae, Dytiscidae i Hydrophilidae.

Badania potwierdziły postawione hipotezy. Fauna chrząszczy gniazd była od-

mienna w stosunku do fauny litoralu stawów, na poziomie rodzin i reprezentujących
je gatunków. Zagęszczenia chrząszczy były wielokrotnie większe w gniazdach, niż
w litoralu. Fauna gniazd przenikała do litoralu (np. larwy Scirtidae). Fauna litoralu
kolonizowała części podwodne gniazd, częściowo też ich wilgotne warstwy nad
wodą. Wreszcie, w przypadku Dytiscidae w gniazdach łowiono tylko gatunki duże i
średnie (Cybister lateralimarginalis (De G.), Graphoderus spp.), zwykle w stadium
larwalnym L3 i/lub jako poczwarki, a w otoczeniu gniazd – tylko taksony małe i
średnie (głównie Hyphydrus ovatus (L.)).

Ciekawe okazały się bardzo wysokie zagęszczenia Scirtidae w gniazdach (nawet

>400 os.·m

–3

). Na uwagę zasługuje też stwierdzenie występowanie, a niekiedy też

rozwoju i przepoczwarzania się, gatunków rzadkich w Polsce i/lub zagrożonych (np.
Graphoderus austriacus i Hydrophilus aterrimus). Jest to ciekawy, wymagający
dalszych badań wątek. Może wspieranie gniazdowania ptaków w stawach, a więc
pośrednio – zapewnieniem im schronień przed rybami, to sposób na umożliwienie
bytowania w tym środowisku największych, podatnych na presję drapieżniczą ryb
gatunków? Znacząco poszerzało by im to bazę siedliskową, obecnie mocno zubożo-
ną przez antropopresję.

Badania wykonano w ramach projektu MNiSW nr N304 109 31/3813.

Makrobentos zasiedlający małe zbiorniki powstałe

na terenach poeksploatacyjnych wapienia

ZABELA

ZERNIAWSKA

-K

USZA

Uniwersytet Opolski, Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi,

ul. Oleska 22, 45-052 Opole

e-mail: Izabela.Kusza@uni.opole.pl

Małe zbiorniki powstające na terenach poeksploatacyjnych kruszyw mogą sta-

nowić cenne siedliska, wpływając na różnorodność flory i fauny, zwłaszcza na ob-
szarach ubogich w naturalne ekosystemy wodne. Do takich należą obszary zalegania
surowców węglanowych, charakteryzujące się słabą retencją wód powierzchnio-
wych. Biocenoza zbiorników formowanych na terenach poeksploatacyjnych wapie-
nia jest jednak słabo poznana. Badaniami prowadzonymi na obszarze kopalni wa-
pienia muszlowego Górażdże (woj. opolskie) objęto 4 małe zbiorniki powstałe
bezpośrednio na spągu wyrobiska i rów odprowadzający wodę. Celem badań było:
(1) poznanie fauny dennej zasiedlającej ekosystemy, specyficzne z uwagi na rodzaj
podłoża oraz formowane osady (zwietrzelina wapienna o strukturze ilastej), (2) uka-
zanie zmian zachodzących w strukturze bentosu w powiązaniu ze zróżnicowanymi
cechami siedliskowymi. Pomimo zbliżonej lokalizacji i genezy, poszczególne zbior-
niki różniły się pod względem morfometrycznym, występującej roślinności i wła-
ściwości fizyczno-chemicznych wód. Wartości podstawowych parametrów utrzy-
mywały się w zakresie: temperatura 13,7-18,8ºC, pH 7,3-8,0, przewodnictwo 389-
821μS·cm

-1

, tlen rozpuszczony 4,2-9,1 mg O

·dm

-3

. Zróżnicowanie cech siedlisko-

wych wpłynęło na znaczną zmienność w zespole fauny dennej. Ogółem oznaczono
34 jednostki taksonomiczne, przy czym na poszczególnych obiektach liczba ta
zmieniała się od 10 do 15. Spośród wszystkich oznaczonych taksonów, jedynie Chi-
ronomidae i jętki Cloeon dipterum cechowały się stuprocentową stałością występo-
wania. Wyraźne zróżnicowanie pomiędzy sztucznymi ekosystemami odzwierciedliła
struktura dominacji makrobentosu. Status eudominanta uzyskały: jętki Caenis ma-
crura i Cloeon dipterum, chruściki Limnephilus flavicornis i L. nigriceps oraz mu-
chówki Chironomidae, Simuliidae i Culicidae. Analiza struktury dominacji pozwoli-
ła na wyróżnienie trzech odmiennie wykształconych ugrupowań, zasiedlających (1)
rów, (2) płytki zbiornik o cechach rozlewiska oraz (3) pozostałe zbiorniki. Na zróż-
nicowanie makrofauny zasiedlającej wody zbiorników powyrobiskowych kopalni
wskazuje dodatkowo liczna grupa rodzin (13), których przedstawicieli odnotowano
na jednym tylko obiekcie.

Morfologia cyst w wielkopolskich populacjach

„dużych skrzelonogów” (Crustacea: Anostraca, Notostraca,

Laevicaudata, Spinicaudata)

ICHAŁ

ZYŻ

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii, Zakład Zoologii Ogólnej,

ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

*e-mail: glodny@amu.edu.pl

Typowym środowiskiem występowania dużych skrzelonogów są okresowo wy-

sychające zbiorniki wodne. Dorosłe osobniki nie są w stanie przetrwać wysuszenia,
mechanizmem umożliwiającym populacji przetrwanie w niekorzystnych lub nie-
możliwych do życia warunkach jest wytwarzanie specyficznych stadiów przetrwal-
nikowych – cyst, zawierających zarodek w stanie diapauzy. Cysty mogą przetrwać
w osadach dennych zbiornika, który nierzadko wysycha kilka razy do roku, albo na
kilka lat. Gdy po okresie suszy zaistnieją warunki odpowiednie do rozwoju (poja-
wienie się wody o odpowiednich właściwościach fizyko-chemicznych) dochodzi do
masowego, synchronicznego wykluwania cyst. Celem pracy było zbadanie morfolo-
gii cyst dużych skrzelonogów występujących w Wielkopolsce i porównanie uzyska-
nych wyników z danymi literaturowymi pochodzącymi z innych części Europy. W
badaniach wykorzystano cysty siedmiu gatunków dużych skrzelonogów: z rzędu
Anostraca: Branchipus shaefferi, Chirocephalus shadini i Eubranchipus grubii,
Notostraca: Lepidurus apus i Triops cancriformis, Leavicaudata: Lynceus brachyu-
rus, oraz Spinicaudata: Cyzicus tetracerus. Cysty pochodziły z hodowli osobników
odłowionych z natury. Zdjęcia oraz pomiary wykonano w skaningowym mikrosko-
pie elektronowym.

Według niektórych opinii znanych z literatury morfologia cyst dużych skrzelo-

nogów odznacza się niewielką zmiennością wewnątrzgatunkową i bywa nawet uwa-
żana za dobrą cechę taksonomiczną. Wyniki naszych badań ujawniły jednak, że
populacje niektórych gatunków występujących w Wielkopolsce znacznie różnią się
pod tym względem od populacji opisywanych w literaturze. Średnica cyst trzech
gatunków (E. grubii, L. apus i T. cancriformis) jest zdecydowanie większa, niż w
opisanych do tej pory europejskich populacjach. W przypadku E. grubii widoczne są
również pewne różnice w urzeźbieniu powierzchni cyst. Charakterystyczne dla tego
gatunku grzebienie pokrywające ich powierzchnię są zdecydowanie wyższe i rza-
dziej rozmieszczone w przypadku Wielkopolskich populacji w porównaniu ze zna-
nymi z literatury populacjami francuskimi.

Badania są finansowane w ramach grantu MNiSW nr NN 304 3400 33.

Biokumulacja metali w jętkach Ephemera danica

w zeutrofizowanej Bzurze, na terenie

Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich

AŁGORZATA

UKOWSKA

AROMIR

ICHAŁOWICZ

ICHAŁ

URZAWSKI

Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,

Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska,

Katedra Biofizyki i Skażeń Środowiska, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

*e-mail: kurzmi@biol.uni.lodz.pl

Źródłem zanieczyszczeń wód metalami ciężkimi są zarówno procesy naturalne

(wietrzenie skał, erupcja wulkanów, parowanie oceanów, pożary lasów, procesy
glebotwórcze), jak i antropogeniczne (przemysł, energetyka, komunikacja, gospo-
darka komunalna, rolnictwo). Metale nie podlegają biologicznemu rozkładowi i
dostając się do wód powierzchniowych deponowane są w osadach dennych stano-
wiąc poważne zagrożenie dla organizmów wodnych. Zwierzęta mogą akumulować
metale poprzez respirację przez skórę lub skrzelotchawki, absorpcję przez po-
wierzchnię ciała, czy też wchłanianie jelitowe. Celem badań było oszacowanie kon-
centracji metali ciężkich w osadach silnie zeutrofizowanego, źródłowego odcinka
rzeki Bzury (na terenie Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich) oraz stopień
ich kumulacji przez larwy jętek Ephemera danica.

Próby pobierano zimą (luty), latem (czerwiec) i jesienią (październik) 2009 roku

z 2 stanowisk na rzece: poniżej i powyżej piętrzenia. Na obu stanowiskach jętki nie
były licznym elementem zoobentosu (powyżej piętrzenia stanowiły 0,4% ogólnego
zagęszczenia bentofauny, a poniżej tamy maksymalnie 28,6%). W zgrupowaniach
dominowały Chironomidae i Oligochaeta. Próby osadów i tkanek owadów analizo-
wano na zawartość metali: cynku, miedzi, kadmu, niklu, ołowiu i manganu. Należy
nadmienić, że trzy spośród powyżej wymienionych metali, wykazujących najsilniej-
szą toksyczność (kadm, ołów i nikiel) ujęte zostały jako substancje priorytetowe w
Ramowej Dyrektywie Wodnej (WFD, 2000), a prawie wszystkie, z wyjątkiem man-
ganu zostały wpisane na Listę Głównych Toksyn przez Agencję Ochrony Środowi-
ska Stanów Zjednoczonych, ze względu na ich rozpowszechnienie w ekosystemach
wodnych, toksyczność i trwałość w środowisku, w tym oporność na degradację.
Zawartość metali w osadach dennych wykazywała istotne statystycznie różnice
między stanowiskami; poniżej tamy stwierdzono niższą zawartość metali, poza
manganem. Analiza tkanek larw jętek wskazała znaczną kumulację cynku, miedzi i
kadmu.

Co w piasku „piszczy”?

NNA

AJEK

EATA

IMILSKA

GATA

ABERSKA

MILIA

ARDZIAK

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,

Naukowe Koło Oceanograficzne przy Katedrze Ekologii Morza i Ochrony Środowiska,

ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin

e-mail: Joanna.Rokicka-Praxmajer@zut.edu.pl

Ważnym komponentem biocenoz bentosowych w Zatoce Pomorskiej jest meio-

fauna denna. Stanowi go grupa organizmów bezkręgowych, wielokomórkowych,
których wielkość ciała, określona wielkością boku oczka sita, zawiera się między
0,063 a 0,5 mm. Organizmy meiobentosowe znane są jako czułe i wrażliwe „narzę-
dzie” do oceny stanu środowiska. Powszechność występowania, wysoka liczebność i
krótki czas generacji sprawia, że jako organizmy wskaźnikowe – tzw. bioindykatory
są szczególnie przydatne przy monitoringu środowiskowym.

Celem pracy było przedstawienie zmian zachodzących w zespołach meiobento-

sowych na stanowiskach poddanych w różnym stopniu antropopresji. Materiał ba-
dawczy zebrany został jednorazowo w maju 2009 roku na 3 stanowiskach zlokali-
zowanych w przybrzeżnej strefie Zatoki Pomorskiej (M, MSR, WPN). Na każdym
stanowisku pobierano po cztery rdzenie osadu.

Meiobentos w osadzie reprezentowany był przez 9 taksonów rangi ponadgatun-

kowej, z których zasadniczo tylko 4: Nematoda, Harpacticoida, Gastrotricha i Tur-
bellaria zaznaczyły się mocniej w ogólnej liczebności. Średnie zagęszczenie meio-
bentosu wahało się od 154 do 1016 os.·0,01m

Monitoring obcych Amphipoda w Polsce

ICHAŁ

RABOWSKI

AROLINA

ĄCELA

-S

PYCHALSKA

LICJA

ONOPACKA

RZYSZTOF

AŻDŻEWSKI

OMASZ

EWICZ

YKOLA

VCHARENKO

OANNA

RABOWSKA

ÈMI

ATTIER

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

Instytut Parazytologii im. Witolda Stefańskiego, Polska Akademia Nauk,

ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa

Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

Ecologie-Evolution UMR CNRS 5561 Biogéosciences Universite de Bourgogne,

6 Boulevard Gabriel 21000 Dijon, Francja

*e-mail: michalg@biol.uni.lodz.pl

Obce gatunki skorupiaków obunogich (Amphipoda) przybywają do naszych

wód śródlądowych i przybrzeżnych od końca XIX wieku. Chociaż przypadkowe
obserwacje gromadzone są już od bardzo dawna, to regularny monitoring rozprze-
strzeniania się obcych gatunków obunogów oraz ich wpływu na rodzime organizmy
jest prowadzony od roku 1998. W ciągu tego okresu sporządzona została kompletna
lista gatunków obcych i inwazyjnych, a każdy nowy imigrant wykrywany jest zwy-
kle w ciągu roku od pojawienia się w danym systemie rzecznym. Równie dobrze
zostały rozpoznane szlaki i korytarze przenikania gatunków inwazyjnych do wód
Polski. Dodatkowo, nasze badania objęły oddziaływanie obcych obunogów na ro-
dzime biocenozy: ich rolę w łańcuchu pokarmowym oraz ryzyko zawleczenia no-
wych chorób i pasożytów. Obecnie przygotowywana jest internetowa baza danych
poświęcona obcym obunogom i innym skorupiakom z grupy Malacostraca. W jej
skład będą wchodziły interaktywne mapy rozmieszczenia poszczególnych gatun-
ków, dane na temat ich biologii oraz baza dostępnej literatury. Poster podsumowuje
dziesięcioletni program badań obcych skorupiaków obunogich w Polsce, realizowa-
ny przez nasz zespół.

Struktura długościowa Neomysis integer

ze strefy przybrzeżnej Bałtyku w rejonie Świnoujścia

w roku 2007

NNA

RZESZCZYK

-K

OWALSKA

ULIUSZ

HOJNACKI

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,

Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa, Katedra Ekologii Morza

i Ochrony Środowiska, ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin

*e-mail: aniagk@tlen.pl

Badania prowadzono w strefie przybrzeżnej Bałtyku w rejonie Świnoujścia, po

zachodniej i wschodniej części falochronu. Próby pobierano specjalnie skonstru-
owaną do tego celu dragą na głębokości od około 0,5 do 1 m. Badania terenowe
prowadzono sezonowo w latach 2006 i 2007. Praca miała na celu określenie morfo-
logicznych, ekologicznych i środowiskowych uwarunkowań zagęszczenia populacji
skorupiaków Neomysis integer występujących w strefie przybrzeżnej Południowego
Bałtyku.

Analiza materiału pozwoliła ustalić, ze głównymi komponentami w próbach by-

ły Mysidacea z gatunku Neomysis integer. Największą liczebność tych osobników
zaobserwowano w miesiącach wiosennych i jesiennych po wschodniej stronie Świ-
noujścia.

Struktura długościowa dojrzałych płciowo Neomysis integer mieściła się w gra-

nicach 490,33-16998,59 µm po zachodniej stronie oraz 340,6605-16424,88 µm po
stronie wschodniej. Średnia długość całkowita wynosiła 9750,154 µm po stronie
zachodniej i 6402,146 µm po wschodniej. Na obu stanowiskach zaobserwować
można było występowanie dymorfizmu płciowego u Neomysis integer, dojrzałe
płciowo samice osiągały większe rozmiary w porównaniu z samcami tego gatunku.

Wybiórcze oddziaływanie drapieżnych owadów

(Odonata-Anisoptera i Hemiptera)

na drobne skorupiaki (Ostracoda) zbiorników okresowych

WELINA

ALLMANN

OCHEN

ANDEKERKHOVE

2,3

UCYNA

AMIOTKO

ADEUSZ

AMIOTKO

Studenckie Koło Naukowe Hydrobiologii i Ochrony Wód Uniwersytetu Gdańskiego,

c/o Katedra Genetyki, Pracownia Limnozoologii,

ul. Kładki 24, 80-822 Gdańsk

Uniwersytet Gdański, Katedra Genetyki, Pracownia Limnozoologii,

ul. Kładki 24, 80-822 Gdańsk

European Commission Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability,

RWER-EEWAI Unit, Bldg 30 (TP300),

Via Enrico Fermi 2749, Ispra, I-21027, Włochy

*e-mail: biohost@wp.pl

Celem badań była analiza selektywnego drapieżnictwa larw husarza władcy

Anax imperator (Odonata: Anisoptera) oraz dorosłych pianówek Plea minutissima
(Hemiptera: Heteroptera) względem wielkości ciała samic Heterocypris incongruens
(HI), geograficznie partenogenetycznego gatunku małżoraczka (Ostracoda: Cypridi-
dae), zamieszkującego okresowo wysychające zbiorniki wodne. Wielkość ciała HI
(wyrażoną jako dł. i wys. skorupek karapaksu) w próbie kontrolnej (n=125) bez
obecności drapieżników porównano z wielkością osobników, które przeżyły po 9
dniach eksperymentu w różnych wariantach doświadczalnych ofiara-drapieżniki
(n=31-130) m.in. w obecności 4 dorosłych pianówek i w obecności 1 larwy ważki.
HI, które przeżyły w obecności pianówek były istotnie (testy Kruskala-Wallisa i
Dunna: p<0,05) większe (przeciętnie o 7,7%) od tych, które przeżyły w obecności
ważek. Wynik wskazuje, że larwy A. imperator polują preferencyjnie na większe,
natomiast P. minutissima – na mniejsze osobniki HI. Wybiórczość drapieżników
względem ciała ofiar może być związana z gatunkowo specyficznym kompromisem
między łatwością wykrycia a łatwością schwytania i zjedzenia ofiary. Larwy A.
imperator polowały głównie na większe HI, ponieważ takie ofiary są łatwiejsze do
zaobserwowania i nadal łatwe do schwytania. Znacznie mniejsze pianówki, które nie
są w stanie łatwo schwytać i utrzymać dużych HI i które do wykrycia ofiary w du-
żym stopniu wykorzystują mechanoreceptory, polowały głównie na mniejsze HI.
Taka przeciwstawnie selektywna presja drapieżników może sprzyjać utrzymywaniu
przeciętnych rozmiarów ciała u ich ofiar.

Badania finansowane w ramach projektu badawczo-szkoleniowego Marie Curie Re-

search Training Network SexAsex (“From Sex to Asex: a case study on interactions
between sexual and asexual reproduction”) nr MRTN-CT-2004-512492.

Występowanie skąposzczetów (Oligochaeta)

w rzekach łódzkich w powiązaniu

z czynnikami fizyczno-chemicznymi

LEKSANDRA

ABŁOŃSKA

Uniwersytet Łódzki, Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

e-mail: olapio@biol.uni.lodz.pl

Badania fauny skąposzczetów rzek łódzkich objęły siedem stanowisk zlokali-

zowanych na czterech rzekach (Bzura, Sokołówka, Ner i Jasień). Ich celem była
analiza fauny skąposzczetów w powiązaniu z czynnikami fizyczno-chemicznymi
charakteryzującymi badane wody.

W wyniku badań prowadzonych w cyklu rocznym wykazano 47 gatunków z

czterech rodzin, których występowanie skorelowano z charakterystyką fizyczno-
chemiczną łódzkich cieków. Skonstruowano diagramy CCA obrazujące powiązanie
skąposzczetów z badanymi czynnikami. Dodatkowo wyznaczono zakresy stężeń
substancji chemicznych, w obecności których występowały poszczególne gatunki
Oligochaeta.

Występowanie Paranais litoralis, Aulophorus furcatus, Potamothrix hammo-

niensis, Limnodrilus claparedeanus, L. hoffmeisteri, L. profundicola, L. udekemia-
nus, Tubifex ignotus i T. tubifex było dodatnio skorelowane z zawartością azotanów,
azotynów i fosforanów, podczas gdy tendencją odwrotną charakteryzowały się Nais
bretscheri i Chaetogaster diastrophus. Obecność amoniaku determinowała pojawia-
nie się Enchytraeus buchholzi oraz zanik Nais alpina i Lumbriculus variegatus.
Występowanie Lumbricillus rivalis i Enchytraeus albidus było związane z obecno-
ścią siarczanów, natomiast chlorki ograniczały występowanie Spirosperma ferox,
Specaria josinae, Chaetogaster diaphanus i Ophidonais serpentina. Na podstawie
analizy osadów dennych stwierdzono związek L. udekemianus, L. profundicola, N.
elinguis i N. communis z frakcjami drobnoziarnistymi, zarówno mineralnymi, jak i
organicznymi, natomiast Amphichaeta leydigi i Potamothrix hammoniensis wystę-
powały na osadach o średniej wielkości i były ujemnie skorelowane z obecnością
materii organicznej.

Analizując zestawienia stężeń czynników charakteryzujących badane wody za-

uważono, że Oligochaeta na ogół wykazywały dużą tolerancję w stosunku do wy-
stępujących w nich związków chemicznych.

Stan zachowania fauny dużych skrzelonogów (Crustacea:

Anostraca, Notostraca, Laevicaudata, Spinicaudata)

w okolicach Kórnika (Wielkopolska)

NNA

ANKOWIAK

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii,

Zakład Zoologii Ogólnej, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

*e-mail: ania_j7@wp.pl

Badania prowadzono na terenie gminy Kórnik oraz na jej przygranicznym ob-

szarze w okresie od marca 2008 do czerwca 2009 roku. Łącznie pod kątem wystę-
powania tzw. dużych skrzelonogów (Crustacea: Branchiopoda z wyjątkiem Cladoce-
ra) przebadanych zostało 161 drobnych, okresowo wysychających zbiorników
wodnych. W 13 zbiornikach (8% przebadanych) odnotowano dwa gatunki dużych
skrzelonogów: Eubranchipus grubii (w 11 zbiornikach) oraz Lepidurus apus (w 5).
Z terenu Wielkopolski znanych jest obecnie 7 gatunków tej grupy, a ich obecność
stwierdzono w około 25% przebadanych okresowych zbiorników wodnych w woje-
wództwie.

Na terenie objętym badaniami E. grubii występowała głównie w stawach le-

śnych bądź przynajmniej otoczonych drzewami. Największą populację L. apus od-
notowano na łąkowym rozlewisku w okolicach Mosiny. Większość stanowisk wy-
mienionych wyżej gatunków znajdowała się na obszarach chronionych. Mimo, że
tereny badań obfitują w stanowiska potencjalnie bardzo korzystne dla utrzymywania
się populacji dużych skrzelonogów (tereny zalewowe Warty, rozległe olsy, duża
liczba drobnych stawów), stanowiska przedstawicieli tej grupy wydają się być bar-
dzo nieliczne. Fakt ten staje się szczególnie widoczny, gdy uzyskane dane zestawi-
my z historycznymi informacjami mówiącymi, że jeszcze 50 lat temu tereny te obfi-
towały w stanowiska Anostraca oraz Notostraca (były to „klasyczne” stanowiska dla
większości znanych zoologów poznańskich). Przyczyn zanikania stanowisk dużych
skrzelonogów należy upatrywać przede wszystkim w zmianach stosunków wodnych
w tej okolicy (obniżenie poziomu wód gruntowych, ograniczenie wylewów Warty
związane z regulacją rzeki i działaniem zbiornika zaporowego w Jeziorsku). Istotną
rolę może tu również odgrywać intensywne użytkowanie rolniczej zlewni większo-
ści zbiorników, a co za tym idzie potencjalne skażenie wody środkami ochrony ro-
ślin oraz nawozami.

Badania są finansowane w ramach grantu MNiSW nr NN 304 3400 33.

SOHYPSIBIUS PUSHKINI

UMANOV

2003

UTARDIGRADA

;

YPSIBIIDAE

)

–

NOWY DLA FAUNY

OLSKI

GATUNEK BENTOSOWEGO NIESPORCZAKA

UKASZ

ACZMAREK

ARTŁOMIEJ

OŁDYN

ICHAŁ

ZYŻ

Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii,

Zakład Taksonomii i Ekologii Zwierząt, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii, Zakład Zoologii Ogólnej,

ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

*e-mail: kaczmar@amu.edu.pl

Z terenu Polski znanych jest do tej pory 98 gatunków niesporczaków (Tardigra-

da), z czego 8 to gatunki spotykane wyłącznie w zbiornikach wodnych, a kolejne 5
to gatunki występujące zarówno w zbiornikach wodnych, jak i w bardzo wilgotnych
siedliskach lądowych (Kaczmarek 2008). Nowy dla fauny naszego kraju gatunek z
rodziny Hypsibidae, Isohypsibius pushkini Tumanov, 2003, został znaleziony w
dwóch polnych stawach w okolicach wsi Kiączyn (Wielkopolska, powiat Kazimierz,
52°29’02’’N, 16°37’05’’E oraz 52°29’25’’N, 16°36’04’’E). Oba stanowiska to nie-
wielkie, okresowo wysychające zbiorniki wodne o dnie pokrytym roślinnością amfi-
biotyczną oraz butwiejącymi szczątkami roślinnymi. Ze zbiorników próbki są pobie-
rane w odstępach tygodniowych zaczynając od lutego 2009 roku aż do chwili
obecnej. I. pushkini został po raz pierwszy stwierdzony w próbkach z 10 marca 2010
roku (w 20 dni po napełnieniu się zbiorników wodą roztopową) w przybrzeżnych
strefach obu stawów pokrytych w tym czasie około 1 cm warstwą lodu. Po raz
ostatni gatunek ten odnotowano w próbkach z 7 kwietnia 2010 roku. I. pushkini
obserwowany był przede wszystkim na rozkładających się szczątkach roślin.

Jak dotąd I. pushkini znany był tylko z jednego stanowiska (locus typicus) –

płytkiego rowu w miejscowości Puszkin (okolice St. Petersburga, Rosja). Najpraw-
dopodobniej jest to gatunek obligatoryjnie wodny. Sądząc po zielenicach wypełnia-
jących układ pokarmowy znalezionych osobników I. pushkini jest gatunkiem rośli-
nożernym. Zebrane okazy przechowywane są w zbiorach Zakładu Taksonomii i
Ekologii Zwierząt (UAM, Poznań).

Badania są finansowane w ramach grantu MNiSW nr NN 304 3400 33.

Przestrzenna zmienność rozmieszczenia makrozoobentosu

na tle warunków fizyczno-chemicznych

w jeziorze meromiktycznym

(Jezioro Czarne – Drawieński Park Narodowy)

IOTR

LIMASZYK

Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii,

Zakład Ochrony Wód, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań

e-mail: pklim@amu.edu.pl

Stężenie rozpuszczonego tlenu jest jednym z najważniejszych czynników wpły-

wających na rozmieszczenie przestrzenne zwierząt w wodach powierzchniowych.
Najbardziej złożone zespoły zwierząt spotykamy w dobrze natlenionych obszarach
ekosystemów wodnych stref czasowych, podczas gdy strefy gdzie występują okre-
sowe deficyty tlenu zamieszkiwane są zazwyczaj jedynie przez kilka gatunków
zwierząt.

Wieloletnie obserwacje warunków fizyczno-chemicznych wykazały, że jezioro

Czarne jest zbiornikiem meromiktycznym. Na podstawie stężenia tlenu w jeziorze
wyróżniono strefę miksolimnionu, bogatą w tlen w ciągu całego roku. Rozciąga się
ona od powierzchni jeziora do głębokości 9-17 m (w zależności od sezonu). Poniżej
miksolimnionu zalega chemoklina gdzie następuje szybki spadek stężenia tlenu.
Sięga ona do głębokości 13 m latem i jesienią oraz 16-19 m w zimie. Poniżej che-
mokliny (do głębokości maksymalnej 29 m) znajduje się permanentnie odtleniona
warstwa monimolimnionu.

Analizę przestrzennego rozmieszczenia bentosowych bezkręgowców w jeziorze

Czarnym przeprowadzono jesienią 2008 i wiosną 2009 roku. Próbki pobrano w
trzech transektach (od głębokości 0,5 m do najgłębszego miejsca jeziora, co 5 m
głębokości). Stwierdzono, że makrozoobentos występuje tylko do głębokości 10 m.
Od głębokości 15 m osad miał strukturę laminarną, co wskazuje na trwały brak bez-
kręgowców dennych w tej strefie zbiornika. Warto zauważyć, że dno jeziora w stre-
fie między 15 a 20 m głębokości czasowo (zwłaszcza zimą i wiosną) styka się z
wodami bogatymi w tlen, podobnie jak w najgłębszych strefach dna jezior dimik-
tycznych, gdzie makrozoobentos zwykle występuje.

Ile jest nauki a ile etyki

w monitoringu biologicznym środowisk słodkowodnych

AWEŁ

OPERSKI

Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet Warszawski,

ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa

e-mail: p.t.koperski@uw.edu.pl

Historia nowoczesnego monitoringu biologicznego środowisk słodkowodnych

ma już ok. 40 lat. Wiele zjawisk związanych z tworzeniem, udoskonalaniem i wdra-
żaniem tych metod w Europie i w Polsce to zjawiska nowe, specyficzne i mogące
budzić wątpliwości, zarówno z punktu widzenia naukowej metodologii jak i z punk-
tu widzenia dotychczas stosowanych w biologii środowiskowej standardów. Naj-
ważniejsze decyzje dotyczące teoretycznych założeń monitoringu, najważniejszych
metod pobierania i analizy materiału czy wreszcie domniemanej wyższości projek-
tów wielkoskalowych nad lokalnymi podejmowane były i są według kryteriów od-
ległych od racjonalizmu nauk przyrodniczych. Nie dotyczy to przy tym tylko moni-
toringu opartego na bentosowych bezkręgowcach. Trzeba pogodzić się z faktem, że
tego typu niepokojące zjawiska o charakterze „korporacyjnym” jak: ograniczenia w
wymianie informacji naukowych, aktywność zamkniętych przed społecznością na-
ukowców „paneli eksperckich” i nie do końca jasne drogi przepływu pieniędzy po-
między stronami projektów znane są i stały się normą już od wielu lat w innych
dziedzinach nauk biologicznych. Inna ważną kwestią jest brak jakichkolwiek działań
i pomysłów mających na celu ochronę bentosowych bezkręgowców (populacji i
osobników) przed dotkliwymi efektami badań monitoringowych. Opracowane już i
wdrażane metody nie są w tej zgodne z etyką badań naukowych, ideami ochrony
przyrody i ochrony różnorodności biologicznej.

Wpływ dopływu zanieczyszczeń organicznych

typu mleczarskiego na jakość wód rzek Kortówki i Łyny

UCYNA

OPROWSKA

Katedra Ekologii Stosowanej, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa,

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski,

ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn

e-mail: lkoprowska@uwm.edu.pl

Zmiany w środowisku pociągają za sobą zmiany całej biocenozy, a konsekwen-

cją tego jest zmiana ugrupowań bytujących tam organizmów. Przy ocenie jakości
wód należy pamiętać, „że rzeka płynie” i jeżeli nie ma dopływu zanieczyszczeń
procesy w niej zachodzące są naturalne od źródła do ujścia. Celem niniejszej pracy
była ocena wpływu, jaki wywarła katastrofa ekologiczna (z lipca 2009 roku) na
jakość wód rzeki Kortówki i pośrednio rzeki Łyny. Analizy dokonano na podstawie
ugrupowań jakościowych i ilościowych makrobezkręgowców.

W pierwszych dniach lipca 2009 roku na skrzyżowaniu Alei Warszawskiej i uli-

cy Dybowskiego w Olsztynie miał miejsce wypadek, w wyniku którego z przewró-
conej cysterny wyciekło kilkanaście tysięcy litrów 44% śmietany. Większość sub-
stancji spłynęła do pobliskiej rzeki Kortówki. Rzeka Kortówka jest lewobrzeżnym
dopływem Łyny, a odległość dzieląca miejsce wypadku od dopływu wynosi około
500 m. Badane rzeki znajdują się przed aglomeracją miejską Olsztyna.

Materiały do badań makrobezkręgowców pobrano z 3 stanowisk w maju, lipcu

oraz we wrześniu 2009 roku. Stanowisko badawcze nr 1 znajdowało się na rzece
Kortówce przed połączeniem z Łyną, stanowisko nr 2 usytuowane było przed połą-
czeniem rzeki Łyny z Kortówką, a stanowisko nr 3 poniżej dopływu Kortówki. Ja-
kość wód określono w oparciu o indeks BMWP-PL. Na podstawie wyliczonego
indeksu wody zakwalifikowano do jednej z pięciu klas czystości. Na podstawie
przeprowadzonych badań stwierdzono, że: 1) katastrofa ekologiczna nie miała
wpływu na jakość wód badanych rzek, 2) skład taksonomiczny zoobentosu Łyny
przed dopływem Kortówki i poniżej niego był różny, 3) jakość wód Kortówki nale-
ży bezpośrednio wiązać z rekultywacją Jeziora Kortowskiego.

Wody rzeki Kortówki według metody BMWP-PL w całym okresie badań mie-

ściły się w V klasie. W Łynie przed dopływem Kortówki i poniżej jej dopływu wo-
dy zgodnie z zastosowaną metodyką były II klasy.

Czy zmiany cytogenetyczne i bioróżnorodność

Chironomidae mogą być bioindykatorem zanieczyszczeń

ekosystemów wodnych metalami ciężkimi?

NDRZEJ

OWNACKI

ARASKEVA

ICHAILOVA

ZAREK

-G

WIAZDA

Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

Institute of Zoology, Bulgarian Academy of Sciences,

1 Tzar Osvoboditel boulv., Sofia, Bułgaria

*e-mail: kownacki@iop.krakow.pl

Badania prowadzono w małym zbiorniku usytuowanym na współczesnej hałdzie

kopalnianej z odpadami cynku i ołowiu w Bolesławiu koło Olkusza oraz w Dunajcu
poniżej Nowego Targu i w Zbiorniku Czorsztyńskim, gdzie zaobserwowano silne
zanieczyszczenie chromem spowodowane działalnością garbarni. Osad zbiornika
charakteryzował się bardzo wysokimi stężeniami ołowiu (487 µg·g

-1

) i cynku (1991

µg·g

-1

), natomiast osady z Dunajca w Waksmundzie i Zbiornika Czorsztyńskiego

wysokimi stężeniami chromu (odpowiednio 841 i 187 µg·g

-1

). Stężenia ołowiu prze-

kraczały 5,3 razy, cynku 6,3 razy, a chromu od 2,1-9,3 razy wartości graniczne PEL
(Probable Effects Level), czyli stężenia powyżej których często obserwowany jest
ich toksyczny wpływ na organizmy. Zespoły Chironomidae w badanych środowi-
skach są typowe dla mulistych osadów małych stawków i zastoisk rzecznych. W
stawku stwierdzono 24 taksony, natomiast w Dunajcu 21 taksonów. W Dunajcu
formami przewodnimi były larwy Microtendipes gr. pedellus oraz Tanytarsus brun-
dini i Tanytarsus pallidicornus. Ortocladiine dominujące na podłożu kamienistym
spotykane były sporadycznie. Nie wykazano wyraźnego wpływu metali ciężkich na
bioróżnorodność zespołów Chironomidae i wydaje się, że nie jest ona czułym
wskaźnikiem tych zanieczyszczeń. Zaobserwowano istotne zmiany cytogenetyczne
u larw Chironomidae. Manifestowały się one w dwojaki sposób:

1) Połączenie dwóch chromosomów. Przykładowo u Kiefferulus tendipediformis

w środowisku zanieczyszczonym ołowiem i cynkiem nastąpiło przyłączenie chro-
mosomu G do chromosomu EF i utworzenie chromosomu GEF. Zamiast normalnej
kombinacji chromosomów AB CD EF G powstała AB CD GEF. Są to przemiany
wskazujące na intensywne procesy specjacji.

2) Zmiany w obrębie chromosomów charakteryzujące się inwersją, utratą seg-

mentu, lokalnym rozdęciem specyficznego regionu chromosomu poligenicznego
(pierścienie Balbianiego). Tego typu zaburzenia genomu mogą być bioindykatorem
negatywnego oddziaływania zanieczyszczeń w ekosystemach wodnych. Przykłado-
wo w Dunajcu u Chironomus bernensis somatyczny index (S) obliczony przez po-

dzielenie liczby larw z występującymi aberracjami somatycznymi do ilości larw
badanych wynosił 0,92, natomiast dla Chironomus plumosus w Zbiorniku Czorsz-
tyńskim 0,77. W stawku koło Bolesławia index S dla Glyptotendipes gripekoveni
wynosił 0,75, dla Chironomus sp. I – 0,47 i Kiefferulus tendipediformis – 0,5.

Granice zasięgów i strefy kontaktu gatunków

z rodzaju Gammarus w górach Polski

OMASZ

AMOS

ICHAŁ

RABOWSKI

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

*e-mail: michalg@biol.uni.lodz.pl

Celem pracy jest analiza stref kontaktu oraz granic zasięgów trzech gatunków

skorupiaków obunogich (Amphipoda) z rodzaju Gammarus występujących w łańcu-
chach Sudetów i Karpat tworzących południową granicę Polski. W Sudetach wystę-
puje jedynie Gammarus fossarum sięgając do wysokości 540 m n.p.m. W Karpatach
Zachodnich oraz Karpatach Wschodnich występuje do 900 m n.p.m., często razem z
Gammarus balcanicus. Ten drugi gatunek zasiedla także wyżej położone stanowi-
ska. W Tatrach, gdzie jest dominującym gatunkiem obunoga, występuje do wysoko-
ści 1400 m n.p.m. W polskiej części Karpat Wschodnich G. balcanicus spotykać
można do wysokości 1160 m n.p.m., a do wysokości 920 m n.p.m. towarzyszy mu
tam G. leopoliensis. Wszystkie trzy gatunki mają w badanym regionie granice zasię-
gu. Stanowiska G. balcanicus na Pogórzu Karpackim tworzą północno-zachodnią
granicę jego zasięgu w Europie. Na zachód gatunek ten nie sięga poza Beskid Ży-
wiecki. Gammarus leopoliensis jest prawdopodobnie endemitem wschodniokarpac-
kim. Z kolei zasięg G. fossarum nie obejmuje Karpat Wschodnich.

Stopień zmienności kręgu aseksualnych form

Pseudocandona eremita (Crustacea: Ostracoda)

w lokalnej sieci wód podziemnych

okolic Kluż-Napoka w płn-zach. Rumunii

ADEUSZ

AMIOTKO

NNA

YSOCKA

ANDA

EPURE

Uniwersytet Gdański, Katedra Genetyki, Pracownia Limnozoologii,

ul. Kładki 24, 80-822 Gdańsk;

Uniwersytet Gdański, Katedra Genetyki, Pracownia Genetyki,

ul. Kładki 24, 80-822 Gdańsk

Academia Romana, Institutul de Speologie „Emil Racovitza”, Compartimentul Biospeologie,

Clinicilor 5, 400006 Cluj Napoca, Rumunia

*e-mail: namiotko@biotech.ug.gda.pl

Badania morfologiczne, przeprowadzone na podstawie dwóch zestawów cech

(cechy ilościowe chetotaksji odnóży i kształt skorupek karapaksu), wykazały subtel-
ne, ale w wielu przypadkach statystycznie istotne różnice między blisko siebie wy-
stępującymi populacjami kręgu form stygobiontycznych małżoraczków klasyfiko-
wanych na podstawie kryteriów morfologicznych jako Pseudocandona eremita
(Vejdovský) sensu lato. Stwierdzone różnice nie miały charakteru diagnostycznego i
uwidoczniły raczej trendy zmian, które zarejestrować można jedynie na poziomie
populacyjnym, kiedy do analizy włączymy dużą liczbę osobników i cech analizowa-
nych metodami numerycznymi. Ponieważ tej subtelnej odmienności morfologicznej,
obserwowanej w typowych populacjach P. eremita, odpowiadała słaba (1%) dywer-
gencja molekularna markerów mitochondrialnego DNA (fragment podjednostki I
genu oksydazy cytochromowej cox I), przyjąć należy, że P. eremita s.l. stanowi
takson gatunkowy, zróżnicowany wewnętrznie pod względem morfologii. Z drugiej
strony, sporadyczne występowanie wśród badanych osobników form wysoce od-
miennych zarówno morfologicznie, jak i genetycznie (dystans genetyczny ok. 22%),
może wskazywać, że tradycyjnie zdefiniowany krąg form Pseudocandona eremita
s.l. może stanowić w rzeczywistości kompleks różnych (częściowo sympatrycznych)
gatunków, co do których wymagane będzie podjęcie decyzji taksonomicznych o ich
wyodrębnieniu nomenklatorycznym.

Projekt finansowany ze środków na badania własne Uniwersytetu Gdańskiego nr

BW L155-5-0100-9.

Zimowy pokarm hybrydów (0 +) łososia i troci wędrownej

z potoku Trawna

AŁGORZATA

ILECKA

-R

APACZ

OBERT

ZERNIAWSKI

OMASZ

REPSKI

ÓZEF

OMAGAŁA

Katedra Zoologii Ogólnej, Uniwersytet Szczeciński,

ul. Z. Felczaka 3C, 71-714 Szczecin

*e-mail: malgorzata.rapacz@univ.szczecin.pl

Analizie poddano przewody pokarmowe hybrydów łososia (Salmo salar) i troci

wędrownej (Salmo trutta m. trutta L.) w wieku 0+. Ryby zostały wsiedlone do cieku
Trawna wiosną 1998 roku. Trawna płynie przez „Puszczę Bukową” w administra-
cyjnych granicach Szczecina, ma długość 6,9 km i jest jednym z ważniejszych pra-
wobrzeżnych dopływów cieku Niedźwiedzianka. Trawną porastają niewielkie ilości
roślinności wodnej, a dno cieku pokryte jest piaskiem oraz drobnym i grubym żwi-
rem. Ryby do badań odławiano przy pomocy elektrycznej wędki IUP 12. Łącznie
analizie poddano 19 ryb złowionych 27 stycznia 1999 roku. Długość ciała ryb mie-
ściła się w granicach 5,8-11,4 cm (średnio 8,4 cm). Masa ciała ryb oscylowała w
granicach 3-19,6 g (średnio 8,5 g). Ich średni współczynnik kondycji wyniósł 1,1.
Masa przewodu pokarmowego wynosiła średnio 454,2 mg, a masa wątroby 105,1
mg. Masa zawartości żołądka wynosiła średnio 38,0 g, a wskaźnik wypełnienia
0,0034. W przewodach pokarmowych hybrydów stwierdzano w kolejności za lar-
wami widelnic, larwy muchówek i larwy jętek. Procentowy skład poszczególnych
zimowych składników pokarmowych hybrydów troci i łososia (D%) był następują-
cy: larwy widelnic – 56,73%, muchówki – 19,7%, w tym: larwy z rodziny Heleidae
– 10,57% i niezidentyfikowane muchówki – 9,13%, larwy jętek – 10,57%, chrząsz-
cze – 6,72%, w tym larwy – 5,28%, poczwarki – 0,96% oraz imago – 0,48%, kiełże
– 3,36%, larwy chruścików – 2,88%.

Na podstawie kondycji ryb można wnioskować, że stan ich odżywienia był dość

dobry. Świadczy o tym również, stosunkowo bogata zawartość przewodów pokar-
mowych, jak również wartość wskaźnika ich wypełnienia. Największa ilość widel-
nic w pokarmie może świadczyć o ich łatwej dostępności i obfitości w cieku. Wi-
delnice są częstym składnikiem diety młodzieży ryb łososiowatych, nawet w okresie
zimowym, podobnie jak larwy muchówek i jętek. Spośród chrząszczy stwierdzanych
w żołądkach ryb, najwięcej spotykano postaci larwalnych. Wynika to z faktu, że
chrząszcze okres zimowy przeżywają w tym stadium. Skład pokarmu młodzieży
hybrydów łososia i troci wędrownej w zasadzie nie różnił się od diety młodzieży
innych ryb łososiowatych, w tym również łososia i troci wędrownej.

Wpływ podłoża na strukturę taksonomiczną

i biomasę organizmów bentosowych wybranych

cieków dorzecza dolnej Odry

AŁGORZATA

ACZYŃSKA

NNA

RZESZCZYK

-K

OWALSKA

ULIUSZ

HOJNACKI

ALINA

WORCZAK

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,

Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa, Katedra Ekologii Morza

i Ochrony Środowiska, ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin

*e-mail: malgorzata.raczynska@zut.edu.pl

Przedstawione wyniki badań obejmują analizę materiału biologicznego i

osadów dennych uzyskanych z czterech cieków dorzecza Odry (Rurzyca, Krąpiel,
Wołczenica i Ina) prowadzonych w 2007 roku.

Zagęszczenie fauny we wszystkich badanych rzekach wynosiło 10132 os.·m

-2

przy łącznej biomasie 451,7 g·m

-2

. Największe zagęszczenie organizmów bentoso-

wych (4112 os.·m

-2

) i zarazem największą biomasę (252,5 g·m

-2

) stwierdzono w

rzece Rurzycy. W pozostałych rzekach wartości te kształtowały się następująco:
2628 os.·m

-2

i 45,4 g·m

-2

w rzece Ina, 1660 os.·m

-2

i 66,4 g·m

-2

w rzece Wołczenica

oraz 1732 os.·m

-2

i 87,5 g·m

-2

w rzece Krąpiel.

Wyniki dotyczące dominującej frakcji osadów i organizmów bentosowych ana-

lizowano w odniesieniu do lokalizacji stanowisk i struktury podłoża. W odcinkach
źródłowych i ujściowych we wszystkich rzekach dominowała frakcja piasku drob-
noziarnistego, a wśród organizmów – Insecta i Crustacea. Analizując dominację
organizmów wzdłuż biegu poszczególnych rzek zaobserwowano, że w rzekach:
Wołczenica, Ina i Krąpiel praktycznie na wszystkich stanowiskach grupą dominują-
cą były Insecta, na podłożu utworzonego z piasku drobnoziarnistego. W rzece Ru-
rzycy na połowie stanowisk w środkowym biegu rzeki dominowały Crustacea na
podłożu ze żwiru drobnoziarnistego i piasku drobnoziarnistego, w odcinku górnym i
dolnym – Insecta na podłożu ze żwiru drobnoziarnistego. Prawdopodobnie tam,
gdzie dominowały organizmy z grupy Crustacea, czynnikiem determinującym, poza
podłożem, była zawartość w wodzie dużej ilości detrytusu. Analiza statystyczna nie
wykazała jednak istotnych zależności pomiędzy stanowiskiem badawczym, wielko-
ścią cząstek tworzących osady denne i grupą dominującą fauny bentosowej.

Badania prowadzono w ramach projektu nr OR16-61535-OR1600014/07 finanso-

wanego w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Rybołówstwo i przetwórstwo
ryb 2004-2006” pt. „Określenie wielkości biomasy fauny bentosowej wybranych rzek
Pomorza Zachodniego oraz jakości wód tych rzek na podstawie wskaźnika, BMWP-PL w
celu oszacowania bazy pokarmowej ryb”.

Struktura troficzna swobodnie żyjących nicieni (Nematoda)

estuarium Odry

OANNA

OKICKA

-P

RAXMAJER

EATA

OSIŃSKA

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,

Katedra Ekologii Morza i Ochrony Środowiska,

ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin

*e-mail: Joanna.Rokicka-Praxmajer@zut.edu.pl

Peryfiton reprezentowany jest przez zróżnicowaną tak pod względem taksono-

micznym jak i troficznym faunę bezkręgową. Swobodnie żyjące nicienie (Nemato-
da) stanowią jeden z komponentów zespołu poroślowego estuarium Odry.

Materiał biologiczny pobierano jednorazowo skrobakiem o powierzchni 400

z betonowego nabrzeża w lipcu 2008 roku. Stanowiska zlokalizowane zostały w

cieśninach: Piana, Świna i Dziwna. Zebrany materiał biologiczny posłużył do przed-
stawienia struktury troficznej swobodnie żyjących nicieni. Budowa torebki gębowej
nicieni odzwierciedla rodzaj i sposób zjadanego przez nie pokarmu, który obok czą-
stek detrytusu stanowić mogą również okrzemki, czy inni przedstawiciele meiofau-
ny.

Nematofauna reprezentowana była przez trzy typy troficzne: zjadaczy porośli

(2A) nieselektywnych osadożerców (1B) i drapieżców/ wszystkożerców (2B). Na
stanowiskach zlokalizowanych w cieśninach: Dziwny i Piany najliczniej występo-
wała nematofauna należąca do troficznej grupy zjadaczy porośli stanowiąc w pró-
bach odpowiednio 64% i 100% całkowitej liczebności nematofauny. Na stanowisku
leżącym w ujściu Świny dominowały drapieżne nicienie stanowiąc 75% całkowitej
liczebności stwierdzonej tam nematofauny. W okresie badań na żadnym stanowisku
nie stwierdzono nicieni z troficznej grupy selektywnych osadożerców (1A).

Organizmy poroślowe Zatoki Pomorskiej

w rejonie Międzyzdrojów

EATA

OSIŃSKA

OANNA

OKICKA

-P

RAXMAJER

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie,

Katedra Ekologii Morza i Ochrony Środowiska,

ul. Kazimierza Królewicza 4, 71-550 Szczecin

*e-mail: brosinska@zut.edu.pl

W roku 2009 prowadzono wstępne badania nad zgrupowaniami organizmów po-

roślowych Zatoki Pomorskiej. Wyznaczono cztery stanowiska w rejonie Międzyz-
drojów. Próbki organizmów były pobierane z filarów molo, pali ostróg ochrony
brzegowej oraz głazów zanurzonych w wodzie w rejonie molo i w granicach Woliń-
skiego Parku Narodowego. Materiał biologiczny pobrano w maju oraz lipcu przy
użyciu skrobaka z wymiennymi siatkami. Dokonano analizy jakościowej i ilościo-
wej zebranych organizmów bezkręgowych. Stwierdzono występowanie dwunastu
taksonów Oligochaeta: Balanus improvisus, Idotea granulosa, I. balthica, Gamma-
rus spp. juv., G. salinus, G. zaddachi, Obesogammarus crassus, Neomysis integer,
Palaemon sp., Tanypodinae larv. oraz Mytilus edulis. Badane podłoża porastane
były również przez makroglony z rodzaju Cladophora sp., w tym Cladophora fracta
oraz Enteromorpha sp., Enteromorpha compressa i Enteromorpha plumosa. Zazna-
czyć jednak należy, że na drewnianych ostrogach obrost był obfity, zaś na palach
molo najmniejszy. Zdecydowanie dominował M. edulis (średnio 678 os·m

-2

), który

podobnie jak G. zaddachi (średnio 68 os·m

-2

) i I. granulosa (średnio 8 os·m

-2

) odno-

towany został we wszystkich próbach. Największą liczebność osiągnął omułek oraz
kiełże (średnio 118 os·m

-2

). Licznie występowały również pąkla bałtycka, Tany-

podinae i Oligochaeta. Za pomocą programu PRIMER obliczono wskaźnik różno-
rodności Shannona-Wienera H’ oraz wskaźnik równocenności Pielou J’ dla po-
szczególnych podłoży. Najwyższą różnorodność taksonomiczną H’=1,795 przy
stosunkowo wysokim wskaźniku równocenności J’=0,817 zaobserwowano dla gła-
zów znajdujących się w sąsiedztwie molo w Międzyzdrojach, zaś najniższą dla gła-
zów w granicach WPN: H’=0,785 przy J’=0,488. Dla pozostałych podłoży wskaźni-
ki osiągnęły następujące wartości: pale molo – H’=1,515 i J’=0,845 oraz drewniane
ostrogi – H’=0,943 i J’=0,410.

Pontogammarus robustoides (G.O. Sars, 1894)

– gatunek inwazyjny w jeziorze Miedwie

LŻBIETA

ROKA

IOTR

RUSZKA

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny,

Katedra Ekologii Morza i Ochrony Środowiska,

ul. Kazimierza Królewicza 4D, 71-550 Szczecin

*e-mail: elzbieta.sroka@zut.edu.pl

Jezioro Miedwie jest głębokim, rynnowym zbiornikiem polodowcowym, poło-

żonym w dolinie rzeki Płoni łączącej się z Doliną Dolnej Odry, między Szczecinem
a Stargardem Szczecińskim. To akwen przepływowy posiadający cztery większe
dopływy – rzeki: Płonię, Gowienicę, Ostrowicę i Miedwiankę. Najbliższe tereny
Miedwia to obszary płaskie lub faliste zajęte przez pola uprawne oraz łąki i pastwi-
ska. Jest to rejon gęsto zasiedlony, o wysokiej kulturze rolnej. Od 1978 roku na
akwenie znajduje się ujęcie wody dla miasta Szczecina.

Badania biologiczne jeziora Miedwie prowadzono w latach 2003-2005 na 4 sta-

nowiskach w sezonach: wiosennym, letnim i jesiennym. Występowanie inwazyjne-
go ponto-kaspijskiego kiełża Pontogammarus robustoides (G. O. Sars, 1894) zostało
stwierdzone w latach 2003-2005 jedynie na stanowisku 3, położonym w przybrzeż-
nej strefie środkowo-zachodniej części jeziora. Jest to pierwsze odkrycie tego gatun-
ku w jakimkolwiek z polodowcowych jezior znajdujących się w sąsiedztwie doliny
Odry, gdzie jest on obecny od lat osiemdziesiątych XX wieku. Średnie zagęszczenie
omawianego gatunku wahało się od 17 do 50 osobników na 1 m

dna.

Zmienność zgrupowań Ostracoda i Copepoda

(Harpacticoida) zatoki morskiej Nottingham,

południowy Spitsbergen

IOLETTA

TANISZEWSKA

ARBARA

OJTASIK

Pracownia Limnozoologii, Katedra Genetyki, Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański,

ul. Kładki 24, 80-822 Gdańsk

Katedra Genetyki, Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański,

Al. Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia

*e-mail: stanisz@biotech.ug.gda.pl

Z obszaru rozległej równi pływowej Nottinghambukta, otwartej na morze Gren-

landzkie w sezonach letnich 2000 i 2001 pobrano serie prób z różnych rejonów za-
toki. Przeanalizowano zebrany materiał pod kątem występowania gatunków Ostra-
coda i Copepoda-Harpacticoida oraz ich zmienności w obrębie zatoki, jak i
zróżnicowania w dwóch latach badań.

W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono ubogi skład gatunkowy Ostra-

coda, które reprezentowane były na znacznym obszarze zatoki w obu sezonach je-
dynie przez Roundstonia macchesneyi (Brady et Crosskey), pozostałe gatunki Baffi-
nicythere emarginata Sars, 1865, Xestoleberis depressa Sars 1866, Sclerochilus sp.
oraz Paradoxostoma sp. pojawiły się incydentalnie w postaci pojedynczych osobni-
ków. Skład gatunkowy zgrupowania Harpacticoida reprezentowany był liczniej, niż
Ostracoda, stwierdzono obecność następujących gatunków: Tachidius discipes
(Giesbrecht, 1881), Microarthidion littorale (Poppe, 1881), Tisbe gracilis Scott,
1895, Nannopus palustris (Brady, 1880), Harpacticus uniremis Kröyer, 1842 i Sten-
helia (Delavalia) sp. Przy czym w 2000 roku: T. discipes, M. littorale, N. palustris i
Stenhelia (D.) sp., natomiast w 2001 wystąpiły: M. littorale, N. palustris, T. gracilis
i H. uniremis. Najwyższą frekwencję w obu seriach prób (2000 i 2001) posiadał M.
littorale (powyżej 50%), pozostałe gatunki wystąpiły na nielicznych stanowiskach.
Spośród znalezionych gatunków Harpacticoida N. palustris, H. uniremis i Stenhelia
(D.) sp. odnotowano po raz pierwszy w Nottinghambukta, pozostałe pojawiły się już
w zatoce w latach wcześniejszych.

Przeprowadzone badania i analizy zoocenologiczne wskazują na niejednorodne

zasiedlenie przez Ostracoda i Harpacticoida zatoki Nottingham. Zaznacza się zróż-
nicowanie zgrupowania związane ze specyficznymi rejonami zatoki (koryta rzek i
ich obrzeża, strefa brzegowa, szkiery), jak również istotna zmienność sezonowa
zgrupowania w przypadku tych samych stanowisk.

Preferencje siedliskowe Chironomidae

i ich refugia podczas wezbrań

LIZA

ZCZERKOWSKA

-M

AJCHRZAK

Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

e-mail:

szczerko@biol.uni.lodz.pl

Badania bentofauny (Chironomidae, Diptera) prowadzono w czwartorzędowym

odcinku nizinnej rzeki Drzewiczki, poniżej tamy zbiornika zaporowego oraz sztucz-
nego toru zbudowanego dla kajakarzy górskich. Zadanie badawcze to „ekspery-
ment” polegający na możliwości manipulacji wysokością przepływu (uwalniania
różnej objętości wody po okresowej 2-3 tygodniowej stabilizacji na naturalnym
poziomie).

Próby pobierano w trzech terminach: we wrześniu (2000), w marcu (2001) i lu-

tym (2002) każdorazowo dwukrotnie: B (before) – I termin – po okresie dłuższej
stabilizacji przepływu na niskim poziomie, A (after) – II termin – po upuście wody
ze zbiornika, zgodnie z procedurą BACI (Before/After-Control/Impact). Podczas
„eksperymentu” przepływ zwiększono trzykrotnie w stosunku do średniej we wrze-
śniu, pięciokrotnie w marcu i szesnastokrotnie w lutym. Stanowisko badań to odci-
nek rzeki, o długości 160 m, o silnie wyróżniających się płatach dna, takich jak:
głęboczek (P), stagnujące zakole (S), środkowa części koryta porośnięta makrofita-
mi (M), przybrzeżna część koryta (B) oraz bystrze (R). Celem badań było określe-
nie, które z siedlisk podlega najmniejszym zmianom i może być potencjalnym refu-
gium dla bezkręgowców w czasie wezbrań.

Średnia wartość przepływu dla Drzewiczki wynosiła 2,6 m

-1

. W każdym z pła-

tów środowiska (siedlisku) odnotowano różnokierunkowe zmiany parametrów abio-
tycznych i w konsekwencji rozmaitą reakcję bentofauny na przepływ. Częściowo
stabilnym siedliskiem (refugium) okazała się powierzchnia dna porośniętego zanu-
rzonymi makrofitami (M). Nawet bardzo wysoki przepływ, o znamionach powodzi,
powodując zniszczenie liści i łodyg roślin oraz fauny na nich rozwiniętej nie prowa-
dzi do całkowitej eliminacji organizmów zasiedlających osady między korzeniami
(pelofilne ochotki Microtendipes chloris). Również przybrzeżne siedlisko może być
schronieniem dla tego samego gatunku, ponieważ w tym fragmencie dna rzeki nie
nastąpiło wymywanie podłoża, ale naniesienie na nie drobnego piasku. Dla najbar-
dziej mobilnych larw ochotek we wszystkich stadiach, Orthocladiinae (Cricotopus
spp.) odnotowano bardzo silny spadek zagęszczenia podczas zwiększonego prze-
pływu.

Bentofauna źródła, strumienia i stawu

w ekosystemie rolniczym

LIZA

ZCZERKOWSKA

-M

AJCHRZAK

Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki,

ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

e-mail:

szczerko@biol.uni.lodz.pl

Cenioną wartością kulturową różnych rejonów jest krajobraz wiejski, o rozma-

itym układzie pól, łąk i ugorów, terenów zalesionych i zadrzewionych wraz z rze-
kami, strumieniami i jeziorami oraz infrastrukturą rolniczą. Ekosystemy słodkowod-
ne na obszarach antropogenicznie zmienianych narażone są nie tylko na
zanieczyszczenia (eutrofizacja, osuszanie, wzrost stężenia pestycydów), ale także
introdukcję nierodzimych gatunków. Niewielkie naturalne cieki i stawy stanowią
przeciwwagę dla postępującej fragmentacji środowiska i mogą pełnić funkcje kory-
tarzy ekologicznych.

Do badań wybrano źródło, strumień z niego wypływający, a zasilający przepły-

wowy staw oraz staw położony w krajobrazie rolniczym w Zalewie (gmina Luto-
miersk, województwo łódzkie). Celem badań było oszacowanie składu i obfitości
populacji bezkręgowców bentosowych w tych ekosystemach wodnych. Razem z
poborem prób bentosu dokonywano pomiarów (oceny) parametrów abiotycznych
tych stanowisk (morfometryczne oraz hydrauliczne, a także ilości zasobów pokar-
mowych) celem określenia, które z nich determinują parametry populacyjne zooben-
tosu.

Najwyższe wartości zagęszczenia makrobezkręgowców odnotowano w strumie-

niu i w źródle (około 13 tys. os.·m

), natomiast zdecydowanie (pięciokrotnie) niższe

w stawie. W faunie dennej strumienia i stawu dominowały muchówki z rodziny
Chironomidae (głównie Orthocladiinae i Chironomini), natomiast w źródle skoru-
piaki (Asellus aquaticus). Czynnikiem determinującym obfitość i skład bentofauny
była ilość bentonicznej grubocząsteczkowej materii organicznej (BCPOM).

FUNKCJONOWANIE I OCHRONA EKOSYSTEMÓW WODNYCH

THE FUNCTIONING AND PROTECTION OF WATER ECOSYSTEMS

Firma KAWA.SKA działa na polskim rynku od ponad 10 lat. Jest autoryzowanym

dystrybutorem aparatury naukowo-badawczej, laboratoryjnej i kontrolno-pomiarowej.

W naszej ofercie znajdziecie Państwo urządzenia wielu światowych producen-

tów, którzy powierzyli nam reprezentowanie ich interesów na terenie Polski i poza
jej granicami. Firmy te to między innymi:

EXFO Photonic Solution,
FUJIFILM Life Science,
Fiocchetti, Intavis,
Jenoptik,
Leica Microsystems,
Leica Biosystems,
SEQUENOM,
TECHNE,
UVitec.

Urządzenia te znajdują zastosowanie w biologii, biologii molekularnej, biotech-

nologii, diagnostyce molekularnej, histopatologii, geologii, ochronie środowiska i
przemyśle.

Dzięki wysokiej klasy specjalistom zatrudnionym w firmie realizujemy śmiałe

działania związane z projektowaniem i wyposażaniem laboratoriów i pracowni na-
ukowych. Prowadzimy konsultacje naukowo-techniczne oraz na życzenie klientów
sporządzamy ekspertyzy techniczne.

Zapewniamy profesjonalny i merytoryczny serwis.
Dla udoskonalenia dostępności i jakości oferty oraz formy obsługi wdrażamy

system zarządzania jakością wg Normy ISO 9001:2009.

KAWA.SKA Sp. z o.o.
ul. Zaczarowanej Róży 1
05-540 Zalesie Górne
tel. / fax: 022 756 57 65
tel. / fax: 022 736 18 30
e-mail: kawaska@kawaska.pl
www.kawaska.pl

Powstała w 1992 r. firma OMC ENVAG Sp. z o.o. jest kontynuatorem działal-

ności OMC Ltd. OMC ENVAG Sp. z o.o. jako polska firma zajmuje się sprzedażą,
projektowaniem, doborem, montażem oraz uruchomieniem urządzeń kontrolno-
pomiarowych i technologicznych, mających zastosowanie w wielu gałęziach prze-
mysłu.

Główne profile działalności firmy:
1. hydrologia i meteorologia – sondy i mierniki wieloparametrowe, urządzenia

profilujące do rzek, stacje meteorologiczne,

2. analizatory i systemy analityczne – do pomiarów parametrów fizyko-

chemicznych dla kontroli procesów technologicznych (analizatory gazów) i w
ochronie środowiska (monitoring emisji) w wielu branżach, takich jak: przemysł
energetyczny, chemiczny, petrochemiczny, hutniczy, cementowy, papierniczy, tyto-
niowy, farmaceutyczny, spożywczy oraz dla służb ochrony środowiska,

3. sprzęt laboratoryjny i przenośny – do analizy wody, ścieków, osadów, gleby,

wody kotłowej, wód ultra czystych, gruntowych, żywności, napojów i innych,

4. urządzenia technologiczne dla gospodarki wodno-ściekowej – do procesów

dozowania, dezynfekcji, filtracji cieczy przemysłowych, czyszczenia osadników itp.,

5. sprzęt BHP – do ochrony osobistej na stanowisku pracy oraz do ratownictwa

chemicznego i przemysłowego,

6. wykonywanie pomiarów – emisji zanieczyszczeń (pył i gaz) powstałych w

wyniku różnych procesów technologicznych (spalanie, malowanie, itp.),

7. serwis techniczny – zapewniający instalację, uruchomienie, szkolenie, odbiór

systemów, skuteczny serwis gwarancyjny i pogwarancyjny.

Techniczna i finansowa wiarygodność naszej firmy oraz rzetelność w realizacji

kontraktów i obsłudze serwisowej spowodowały, że zostaliśmy wyłonieni jako zwy-
cięzcy w wielu przetargach organizowanych przez poszczególne zakłady przemy-
słowe oraz Bank Światowy, European Committee For Standarization PHARE, Mini-
sterstwo Ochrony Środowiska i Urzędy Miast.

Firma OMC ENVAG aktywnie zajmuje się dystrybucją produktów kilkunastu

zagranicznych producentów i była wielokrotnie nagradzana przez te firmy za osią-
gnięcia handlowe i techniczne.

Wśród firm, które dostarczają nam sprzęt znajdują się najwięksi producenci

w swoich dziedzinach: YSI, SONTEK, TELEDYNE ISCO, HACH, VAISALA,
VELP, PGI, LAR, DURAG, RAE, GRUNDFOSS i wielu innych.

POLITECHNIKA POZNAŃSKA

INSTYTUT INŻYNIERII ŚRODOWISKA

Zakład Ogrzewnictwa, Klimatyzacji i Ochrony Powietrza;

Zakład Zaopatrzenia w Wodę i Ochrony Środowiska

60-965 Poznań, ul. Piotrowo 3a

Tel. +48 (61) 665 24 38, 665 36 52

http://www.ee.put.poznan.pl

Instytut Inżynierii Środowiska prowadzi działalność naukowo-badawczą i usługo-
wą w zakresie:
• badania przepływów przez złożone kanały urządzeń ogrzewczych i wentylacyj-

nych, wymienników ciepła, przepływomierzy i elementów armatury,

• wymiany ciepła w elementach grzewczych i wentylacyjnych,
• badania i analizy pracy elementów sieci i węzłów ciepłowniczych,
• sterowania systemami ogrzewczymi, wentylacyjnymi i klimatyzacyjnymi,
• kształtowania środowiska wewnętrznego pomieszczeń,
• systemów i urządzeń ochrony powietrza, oczyszczania spalin i gazów odlotowych,
• badań hydraulicznych i technologicznych urządzeń i procesów w systemach wo-

dociągowych i kanalizacyjnych,

• badań i atestacji elementów wyposażenia instalacyjnego budynków, ekspertyz o

stanie technicznym urządzeń inżynierii środowiska, doradztwa technicznego, au-
dytingu energetycznego obiektów i systemów.

• chemicznych i biologicznych podstaw inżynierii środowiska,
• monitoringu, modelowania i ochrony wód powierzchniowych,
• struktury osadów pochodzących z oczyszczania wody i ścieków,
• technologii i urządzeń do uzdatniania wody i oczyszczania ścieków,
• efektywnych metod uzdatniania wody, rekultywacja wód i gruntów,
• testów toksyczności w ochronie i kontroli jakości wód, integracji metod fizyko-

chemicznych, biochemicznych i informatycznych w inżynierii środowiska,

• mikrobiologicznego badanie powietrza, wody i ścieków,
• fizyczno-chemicznego i biologicznego badania wód powierzchniowych, podziem-

nych i ścieków.

IIŚ prowadzi również szkolenia, kursy i Studia Podyplomowe związane

z Inżynierią Środowiska.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Charakterystyka polskich Parków Narodowych Biebrzani, Świętokrzyski i Bieszczadzki Park Narodowyx
Mapa rozmieszczenia parków Narodowych na terenie Polski, KLASA II POMOCE SZKOLNE, Środowisko, Środow
Atrakcyjność turystyczna parków narodowych w Polsce, parki narodowe Polski
energia wód, BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE Akademia Marynarki Wojennej AMW, EMAS - zasady współpracy cywil
parki narodowe polski
Polityka pieniężna Narodowego?nku Polskiego w latach 04
ustawa o Narodowym?nku Polskim) 08 1997
Jak Zgotowano Krzyz Narodowi Polskiemu(1)
Rola Narodowego?nku Polskiego PP
Parki Narodowe Polski
ustawa o Narodowym?nku Polskim) 08 1997(1)
Jak zgotowano krzyż Narodowi Polskiemu
Zestawienie tabelaryczne parków narodowych w Polsce
Jak zgotowano krzyż Narodowi Polskiemu, Smoleńsk i Polska, Polska
Działalność Narodowego?nku Polskiego
Masoni Masoneria Wielka Loża Narodowa Polski Konstytucja

więcej podobnych podstron